Microsoft Word Vaqif kitab son son ?sas 1 doc

partes orationis 
terminininkalkasıdır.
M.Hüseynzadəvaxtilənitqhissələrinəbelətərifvermişdir: Müstəqil mənasına, morfoloji əlamətinə və 
sintaktik roluna görə qruplaşan söz siniflərinə nitq hissələri deyilir (4, s. 16). Müasir dövr Azərbaycan 
dilçiliyində nitq hissələrinə verilən tərifdə cüzi dəyişikliklər olsa da, ona yanaşma eynidir. 
Y.Seyidov nitq hissələrini belə müəyyənləşdirir: Nitq hissələri dilin lüğət tərkibində olan sözlərin müəyyən 
prinsiplər əsasında qruplaşdırılmasıdır (10, s. 85). K.Hacıyev yazır: Başqa türk dillərinin lüğət tərkibi kimi, 
Azərbaycan türk dilinin də lüğət tərkibi müəyyən leksik-qrammatik qruplara bölünür ki, ənənəvi şəkildə 
bunları nitq hissələri adlandırırlar (3, s. 9). Ə.Rəcəbli qeyd edir: <...> nitq hissələri həqiqətən də dildə hər 
sinif daxilində qrammatik məna və onun formal göstəriciləri (əlamətləri) əsasında birləşən ən böyük söz 
sinifləridir (9, s. 30). A.Babayev nitq hissələri barədə yazır: Ənənəvi dilçilikdə nitq hissələri adlandırılan söz 
qrupları dildəki mənasına, forma və funksiyasına görə birləşirlər (1, s. 356). C.Cəfərov, N.Abdullayev 
“Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası” kitabında nitq hissələrini belə müəyyənləşdirirlər: Nitq hissəsi 
ümumiləşmiş qrammatik məna, morfoloji əlamət və sintaktik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən söz qruplarına 
deyilir (2, s. 11). B.Xəlilov nitq hissələrini belə şərh edir: Dilin lüğət tərkibindəki sözlərin müstəqil 
mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik vəzifəsinə görə qruplara,siniflərə bölünməsinə nitq hissələri 
deyilir (5, s. 145). Q.Kazımov yazır: Leksik-qrammatik mənasına, morfoloji əlamətinə və sintaktik 
vəzifəsinə görə fərqlənən söz qruplarına nitq hissələri deyilir (6, s. 36).
Yuxarıda göstərilən sitatlar bir daha təsdiq edir ki, müasir dövr Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələrinə 
verilən təriflər arasında cüzi fərqlər olsa da, məsələyə yanaşma eynidir.
Ümumi dilçilikdə, türkologiyada, eyni zamanda Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələri ilə bağlı 
problemlərdən biri onların təsnifi məsələsidir. Nitq hissələrinin təsnifi dilçilər tərəfindən əvvəlcədən 
müəyyənləşdirilən prinsiplərə əsasən aparılır. Y.Seyidov nitq hissələrinin təsnifində leksik və semantik 
meyarların tətbiq edilməsinin qeyri-mümükün olmasını qeyd edir. Alim əsas meyar kimi qrammatik meyarı 
irəli sürür. “Bu ad (qrammatik meyar-P.R.) altında üç prinsip nəzərdə tutulur: sözün morfoloji əlaməti, sözün 
sintaktik mövqeyi, sözün qrammatik mənası. Dilçilər arasında bunlardan bu və ya digərinə üstünlük verənlər 
olsa da, əksəriyyət hər üç meyarı bərabərhüquqlu hesab edirlər” (10, s. 212). K.Hacıyev: Sözlərin qrammatik 
xüsusiyyətlərinə görə müəyyən qruplara-siniflərə, nitq hissələrinə bölünməsində onların ümumi kateqorial 
(sinfi) mənası, morfoloji əlamətləri və sintaktik xüsusiyyətləri nəzərə alınır (3, s. 29). Ə.Rəcəbli nitq hissələri 
haqqında nəzəriyyənin iki prinsipini göstərir. Birinci prinsip nitq hissələrinin kateqorial əlamətlərinin 
(semantik əlamət, sözyaradıcılığı əlaməti, morfoloji əlamət və sintaktik əlamət) müəyyənləşdirilməsidir. 
Alim yazır ki, nitq hissələri haqqında nəzəriyyənin ikinci prinsipi təsnifat prinsipidir. “Birinci prinsip bu və 
ya digər nitq hissəsini səciyyələndirərəkən kateqorial əlamətlərin məcmuyunu nəzərə almağı tələb 
edirdisə,ikinci prinsip nitq hissələrinin eynicinsli olmadığını qəbul etməyi və onların siniflərə bölünməsini 
(təsnifatını) tələb edir” (9, s. 32). Ə.Rəcəbli türkologiyada, eyni zamanda Azərbaycan dilçiyində sözləri 
qrammatik qruplara-nitq hissələrinə bölmək üçün üç meyarın əsas götürüldüyünü göstərir: 1. Sözün leksik-
semantik mənası; 2. Sözün morfoloji əlaməti; 3. Sözün sintaktik vəzifəsi. A.Babayev yazır ki, nitq 
hissələrinin təsnifində əsas götürülən prinsip leksik, qrammatik (morfoloji) və sintaktik prinsiplərdir. 
B.Xəlilov nitq hissələrinin təsnifinin leksik, morfoloji və sintaktik prinsiplər əsasasında aparıldığını qeyd 
edir. Q.Kazımov nitq hissələrinin təsnifindən bəhs açarkən yazır ki, sözlər üç prinsip əsasında nitq hissələri 
üzrə qruplaşdırılır: 1. Leksik-qrammatik mənasına görə; 2. Morfoloji əlamətinə görə; 3. Sintaktik vəzifəsinə 
görə. Alim sözlərin nitq hissələri üzrə təsnifi zamanı ilk növbədə birinci prinsipin nəzərə alınmasını, lakin 
bütün prinsiplərin birlikdə götürülməsini yazır. Dünya dilləri tipoloji cəhətdən eyni olmadığından onlardakı 
nitq hissələrinin təsnifinə yanaşma, təsnif zamanı istifadə edilən prinsiplər eyni deyildir. M.Quliyeva “Nitq 
hissələrinin təsnifi prinsipləri” adlı əsərində dünya dillərindəki nitq hissələrini təsnif etmək üçün tətbiq edilən 
meyarları araşdırmışdır. Alimin fikrincə, kök dillərdəki nitqhissələrini təsnif etmək üçün ilk növbədə 
sintaktik meyar nəzərə alınmalı, fonetik meyar da təsnifə əlavə edilməlidir; iltisaqi dillərdəki nitq hissələrinin 
təsnifi zamanı hər şeydən əvvəl leksik-semantik meyar tətbiq olunmalıdır; flektiv dillərdə nitq hissələrinin 
təsnifi zamanı leksik-semantik prinsip tətbiq edilməlidir, morfoloji və sintaktik meyarların rolu dillərin 
müxtəlifliyindən asılı olaraq dəyişir; inkorporlaşan dillərdə “nitq hissələri” vahidi tam formalaşmadığı üçün 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
410
onun ayrılma prinsipi də tam müəyyənləşdirilməmişdir. Tədqiqatçı Azərbaycan dilindəki sözlərin ilkin 
olaraq leksik-semantik mənasına görə bölünməsini qeyd edir.
Beləliklə, Azəraycan dilçiliyində nitq hissələrinin təsnifi problemini prinsiplər baxımından həll 
edilmiş hesab etmək olar. Düzdür, prinsiplərin adlandırılması ilə bağlı fərqlər müşahidə olunsa da, məsələyə 
yanaşma mahiyyət etibarilə eynidir. Ümumiləşdirmə apararaq Azərbaycan dilindəki nitq hissələrinin təsnifi 
prinsiplərini aşağıdakı kimi göstərmək olar: 1. Leksik-qrammatik mənaya görə təsnif prinsipi; 2. Morfoloji 
əlamətə görə təsnif prinsipi; 3. Sintaktik vəzifəyə görə təsnif prinsipi. Sıralanmaya görə birinci dərəcəli 
əhəmiyyətli olan leksik-qrammatik mənaya görə təsnif prinsipidir. Bununla belə, hər üç prinisipin təsnif 
zamanı tətbiq olunması lazımdır. Bizim fikrimizcə, bu prinsiplər əsas nitq hissələri ilə əsas olmayan 
(köməkçi və xüsusi) nitq hissələrini və əsas nitq hissələrinə daxil olan söz qruplarını bir-birindən 
fərqləndirməyə xidmət edir. Lakin həmin prinsiplər qeyri-əsas (köməkçi və xüsusi) nitq hissələrini bir-
birindən fərqləndirməyə kömək etmir. Bu prinsiplərə istinad edilsə, köməkçi və xüsusi nitq hissələri bir 
bütöv kimi nəzərdən keçirilməlidir: onların leksik-qrammatik mənası, morfoloji əlaməti, sintaktik vəzifəsi 
yoxdur, bu baxımdan bir-birindən fərqlənmirlər. Bununla belə onlar dilçilik əsərlərində fərqləndirilir, 
müxtəlif qruplarda təsnif edilirsə də, köməkçi və xüsusi nitq hissələrini bir-birindən fərqləndirmək üçün 
konkret prinsip göstərilmir. Bizə görə, köməkçi və xüsusi nitq hissələrini bir-birindən fərqləndirmək üçün 
onların danışıqda işlədilmə funksiyaları nəzərə alınmalıdır. Təsadüfi deyildir ki, köməkçi nitq hissələrinə 
funksional sözlər də deyilir. 
Ədəbiyyat 
1. Babayev A.M., Dilçiliyə giriş. Bakı, 2004, 504 s.
2. Cəfərov C., Abdullayev N., Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. Bakı, 2004, 172.
3. Hacıyev K.B., Azərbaycan dilində xüsusi nitq hissələri. Bakı, 1999, 164 s.
4. Hüseynzadə M.H., Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 2007, 280 s.
5. Xəlilov B. Ə., Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. I hissə, Bakı, 2007, 280 s.
6. Kazımov Q.Ş., Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 2010, 400 s.
7. Kerimoğlu C., Genel dilbilimine giriş. Ankara, 2014, 368 s.
8. Quliyeva M.M., Nitq hissələrinin təsnifi prinsipləri, Bakı, 2012, 128 s.
9. Rəcəbli Ə.Ə., Göytürk dilinin morfologiyası. Bakı, 2002, 475 s.
10. Seyidov Y.M., Əsərləri. 15 cilddə. IX cild. Bakı, 2010, 672 s.
PƏNAHOVA FİRƏNGİZ 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İSTİQAMƏT, YER, MƏKAN BİLDİRƏN SÖZ VƏ İFADƏLƏRİN LEKSİK- 
SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
konsept, paremioloji vahid, mentalitet, koqnitiv səciyyə 
Lack-conversation of listening, location, satisfactory words and expressions-sensitivity and 
morphological features 
In the given article we observe the reflection of “ space consept” in English paremeological system. In 
this article mainly shows the semantic analys of different cofnitive signs of space consept in the proverbs. 
According to the given examples clear to us that deep analysis have been done. As the result of these 
analysis, is clearly seen the importance of “home” consept in English paremeological system. At the same 
time has been given Azeri and Russian equivalents of paremeological units that have been used in the article. 
In the result of paremeological units analys is known to us that some proverbs give historical-cultural 
information about the English mentality 
Keywords: 
consept, paremiological units, mentality, cognitive character 
Bütün dillərdə kalka olunmuş 
My home is my castle 
atalar sözünü yada salmaq kifayətdir ki, İngilis 
dilinin paremioloji sistemində “ev” konseptinin nə qədər əhəmiyyətli olduğu aydın olsun. Bu paremiya 
universal səciyyə daşıyır və “ev” konseptinin əsas koqnitiv əlamətlərini sistem şəklində təqdim edir. İngilis 
dilində-mövcud olan, 
An Englishman ’s house is hiscastle
atalar sözünə nəzər yetirəkBurada etnosun adı 
çəkilir, və beləliklə də atalar sözünün mənsubiyyəti bilinir. Digər tərəfdən, etnonimin işlənməsi ifadə olunan 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
411
fikirlə adresat arasında bir məsafə yaradır. Yəni etnonimsiz variant universal səciyyə daşıyır və hər bir insan 
tərəfindən təbii bir hiss bildirən ifadə kimi qəbul oluna bilər, yəni ümumiyyətlə insan üçün onun evi bir 
qaladır. Etnonim parcmiyaya xüsusi status verir, yəni hamı üçün yox, yalnız ingilis üçün ev qaladır. 
Maraqlıdır ki, bu fərq koqnitiv səciyyə daşıyır, ingilis mentaliteti haqqında tarixi–mədəni informasiya verir. 
İş orasındadır ki, digər xalqlar da istəyərdi ki, evləri qala olsun, lakin bu nə tarixən, nə də ki, müasir dövrdə 
mümkün olmur. İngilislər isə bunu reallaşdıra bilmişdir. 
Ingilis dilində home və house komponentləri formal baxımdan da yəni sırf rəmzi olaraq da işlənr. 
Məsələn, 
bring an old house on one ’s head
. Deyimin mənası “işə düşmək”, “fəlakət baş vermək” kimi izah 
olunur. Əlbəttə, ilk baxışdan burada “ev” konseptinin paremioloji mənaya heç bir dəxli yoxdur. Lakin 
ifadənin daha dərin təhlili konseptlə paremioloji semantika arasındakı əlaqəni üzə çıxarır. Azərbaycan 
dilində buna uyğun ifadə tapmaq mümkündür. Məsələn, ev adamın başına aşır, yaxud ev adamın üstünə 
gəlir. Burada insanın mənfi emosional halından söhbət gedir, lakin həmin mənfi hal törənən bədbəxtliyin 
nəticəsi kimi dəyərləndirilir. Rəmzi mənaları təhlil etməli olsaq, görərik ki, “ev” konsepti burada həyatın 
özünü bildirir. Yəni ev adamın başına uçursa, bu elə həyatın sonui' deməkdir. Əlbəttə, bunu hərfi də başa 
düşmək olar, rəmzi də, lakin ifadənin semantikasındakı hiperbola ekspressiyanın gücünü bildirir, denotativ 
baxımdan isə fəlakətin masştabını göstərməyə yönəlib. 
Cast (drive yaxud hunt) somebody out house and home. Gördüyümüz kimi, burada müəyyən 
tavtologiya müşahidə olunur. “Ev” mənasını bildirən iki söz, həm house, həm home sözləri işlənir. Bu cür 
tavtologiya ifadənin emosional–ekspressiv gücünü artırır. Mənası “kimisə evdən, yurddan rədd etmək”dir. 
Göstərilən hər iki söz rəmzi olaraq “yüksək dəyər” bildirir. Ingilis dilində name not a halter (rope) in his 
house that hanged himself ifadəsi sırf paremioloji semantikaya malikdir. Bu ingilis atalar sözünün 
Azərbaycan qarşılığı kimi xəstə yanında ölüm–itimdən danışmazlar paremiyasını göstərmək olar. İ. 
Həmidovun lüğətində xəstə yanında ölüm–itimdən danışmazlar paremiyasının rus dili qarşılığı kimi e dome 
noeeıuennoeo o eepeeke He eoeopam deyimi göstərilir (2, 193). Görüdüyümüz kimi, həmin bu rus dili atalar 
sözü ingilis paremiyasına da tamamilə uyğun gəlir. Məsələn, Kuninin Lüğətində bu rus ifadəsi name not a 
halter (rope) in his house that hanged himself paremiyasmm qarşılığı kimi göstərilir. Azərbaycan ifadəsində 
“yanında” konsepti “ev” konseptini əvəz edir. İngilis və rus ifadələrində isə “ev" konsepti rəmzi olaraq 
“insanları bildirir. “İntihar edənin evində” yəni “onun əzizlərinin yanında” deməkdir. Azərbaycan ifadəsində 
diskursiv semantika güclüdür, əlbəttə, məcazi və paremıoıojı məna mövcud olmaq şərtilə. İngilis və rus 
ifadələrində məcazi və implisit semantika güclü əks olunur. Belə bir fərziyyə də mümküdür ki, xəstəlik 
ümumiyyətlə tez-tez rast gəlinən və adi haldır, ona görə də Azərbaycan ifadəsinin eksplisit semantikası daha 
güclüdür. Əksinə, ingilis və rus atalar sözlərində intihar kimi (və konkret növü kimi) nadir hadisə əks olunur, 
pafömioloji semantikanın ifadəsi üçün əsas rolu oynayır. Bu səbəbdən, fikrimizcə, ingilis və rus 
paremiyalarında məcazi məna daha güclü ifadə olunur. Eyni zamanda hər üç paremiya klassik atalar sözüdür 
və bu keyfiyyətdə həm hərfi, həm də məcazi məna ifadə edir. 
Those who live in glass houses should not throw stones atalar sözündə “şüşə ev” obrazı diqqəti cəlb 
edir. Atalar sözünün əsasını təşkil edən obraz öz qeyri-standart səciyyəsi ilə maraqlıdır. Hərfi olaraq ifadənin 
mənası belədir: “şüşə evdə yaşayan daş atmanıalıdır”. İlk baxışdan “şüşə” “sınmaqla” korelasiya olunur. Ona 
görə də “şüşə” “daşla” tutmur, bir yerə sığmır. Əslində isə ifadənin mənası daha-mürəkkəbdir. Şüşə evdə 
yaşayanın həyatı göz qabağındadır. Burada göz qabağında olmaq əslində “qəbahətə” malik olmaq deməkdir. 
Daş atmaq isə “öz şüşə evinə” yox, özgəsinə olmaz. Çünki qəbahətə malik olan özgəsinə daş atrnaz. 
Mənaların kəsişən sxemlə yaranması paremiyanın semantikasını bir növ paradoksal edir. Əslində isə 
paremiyanın strukturu şəffafdır. “Daşı qaldırarsan atasan, öz şüşədən olan evin sınar”. Burada “ev” konsepti 
rəmzi olaraq “insanın özün”, “insanın qəlbin” bildirir. Fiziki məkan ruhi məkanı bildirir. “Ev” məkanının 
aliliyi haqqında təsəvvür All is soon ready in an orderly house paremiyasında özünü göstərir. Əslində ingilis 
şüuru üçün universal seınantika olan “evin yüksəkliyi və yüksək dəyəri” “ev” konsepti ilə bağlı bütün atalar 
sözlərində özünü büruzə verir. All is soon ready in an orderly house atalar sözündə “evin aliliyi” ilə bərabər 
həyatda müvəffəqiyyət qazanmaq haqqında təsəvvürlər də əksini tapır. Hərfı mənası “Səliqə– səhmanlı evdə 
hər şey tezliklə öz qaydasına düşər” (1, 13) kimi izah olunan bu paremiyada bir neçə aforistik mənalar üzə 
çıxarıla bilər. Ən maraqlı cəhət isə evin–ailənin inkişafı və həyat problemlərini həll etməsi evin-məkanın 
səliqəsi ilə üzvi şəkildə bağlanır. Yəni “səliqə–səhman” konsepti olduğu kimi və hərfi mənada başa 
düşülməlidir. Söhbət ondan gedir ki, ailə üzvləri evlərini həmişə səliqəli saxlamağa öyrəniblərsə, onların 
bütün problemləri vaxtı–vaxtında mütləq həll olunacaq. Xalq mentalitetinin zənginliyi və dərinliyi isə özünü 
insan yaşadığı məkanın səliqəsini bilavasitə onların taleyi ilə bağlamasında göstərir. Doğrudan da bu fıkir 
çox dərindir. İlk baxışdan elə gəlir ki, bu iki hadisə, yəni evin səliqəsi və həyatdakı uğurlar, heç cürə birbirilə 
bağlı deyil. Əslində isə burada dərin və məntiqi əlaqə var. Evini, yaşadığı məkanı, daima səliqədə saxlayan 
insanlar həyatda da hər bir problemini vaxtında və “səliqəli” həll edirlər. 
By the street of ‘By and by’ one arrives at the house of ‘Never’ atalar sözünün hərfi mənası “nə vaxtsa 
küçəsi ilə gedən kəs heç zaman evinə gəlib çıxar ”kimi verilə bilər. Paremioloji mənası A. Abbasovun 
lüğətində “Bu günün işini sabaha qoyma/qoymazlar” kimi müəyyən edilir. Əlbəttə, burada“ 'konseptı, demək 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
412
olar ki, paremioloji semantikanin təskilində iştirak etmir “Küçə” konsepti kimi o da yalnız rəmzi və 
assosiativ səciyyə daşıyır. Lakin, buna baxmayaraq, çox dərin implisit səviyyədə “ev” konseptinin 
“dayanacaq, mahiyyət”, “quruluş”, “əldə olunan əsl mənfəə” kimi semantik göstəriciləri büruzə edir. A. 
Abbasov to carry coals to Newcastle ifadəsin də Lüğətində verir (1, 51). Fikrimizcə, bu ifadə paremiya deyil. 
Bunun bir neçə səbəbini göstərmək olar. Birincisi, to carry coals to Newcastle ifadəsi heç də bütöv bir fıkir 
deyil. Əlbəttə, hər bir dil vahidinin əsasında fıkir görmək olar, əgər söhbət söz və ondan daha mürəkkəb 
vahidlərdən gedirsə. Bizi maraqlandıran məqamda fıkir bütöv məntiqi hökmə bərabər olmalıdır. Burada isə o 
yoxdur. Ikincisi, to carry coals to Newcastle ifadəsi müstəqil əhatəyə malikdir: kimsə (şəxs semantikalı isim) 
Nyukasla kömür aparır. Deməli, burada frazeoloji vahidlə rastlaşırıq. Lakin to carry coals to Newcastle 
frazeoloji vahidi çox asanlıqla həqiqi paremioloji vahidə çevrilə bilər. Məsələn, Nyukasla kömür aparmazlar, 
bu axmaqlıqdır. Gördüyümüz kimi, burada artıq məntiqi hökm ifadə olunur, göstəriş var və beləliklə də 
paremioloji semantika reallaşır. Lakin bu Nyukasla kömür aparmazlar, bu axmaqlıqdır ifadəsi Nyukasla 
kömür aparır (kimsə) frazeoloji vahidinin süni (biz yaratdığımız) transformudur. Burada bir məqamı da 
xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Nitqin mühiti istənilən dil vahidinin transforınunu yaratmağa imkan 
verir. Bunun üçün sadəcə məntiq və məntiqi bağlantıların təbiiliyi tələb olunur. Görüdüyümüz kimi, təhlil 
olunan dil hadisəsi bu cür transformun yaranmasına imkan verir. Eyni zamanda aydın olmalıdır ki, Lüğətdə 
atalar sözü (yaxud zərbi–məsəl) kimi gətirilən to carry coals to Newcastle ifadəsi paremioloji vahid deyil. 
Yəni uzual səciyyə daşımır və sistemə daxil deyil. 
Better one house Spoiled than two. Bu ingilis paremiyası Azərbaycan dilinə “İki ailənin 
bədbəxtliyindənsə birinin olması daha məsləhətdir” kimi tərcümə olunur (1, 38). Lüğətlər heç bir aforistik 
mənalara toxunmur. Hərfı məna isə göz qabağındadır. İki ailəyə başçılıq edən kişinin işi həmişə çətinə düşər. 
Lüğətlər verməsə də paremioloji semantika aforistik mənaların reallaşmasına təkan verir. Birincisi, iki ailəyə 
(iki kişiyə) qadın da xidmət edə bilər. Daha mücərrəd məna ümumiyyətlə ikili “siyasət”lə bağlıdır. Məsələn, 
rus dilində cnyra zıByx rocnon frazeoloji vahidi işlənir. Məlum olduğu kimi, ifadə İncildən gəlir və İsa 
peyğəmbərin çağırışlarını əks edir. Konkret olaraq burada söhbət insanın yalnız Allaha qulluq etmək 
zəruriyyətindən gedir. İnsan var-dövlət yığmaqla məşğul olursa, deməli, Allaha vaxtı qalmır. He cızyəıcume 
Eozy u MaMMOHe, HuKmo He moəfcem cııyəıcumb öeyM eocnoöau. İsanın fıkri budur. Bunu nəzərə 
alsaq, başa düşərik ki, Better one house spoiled than two ifadəsi İncildəkinin məna variantıdır, tipik olmayan 
hadisəsidir. Beləliklə, atalar sözünün semantikası iki səviyyədə reallaşır. Birincisi konkret səciyyəiidaşıyır və 
konstitueritlərin hərfi mənalarından təşkil olunur. İkincisi aforistik mənalar üzərində qurularaq geniş 
semantik miqyasda reallaşır. Ümumi sxem isə “diqqətin eyni zamanda iki yerə yönəlməsi pisdir, ondansa 
diqqət bir yerə yönəlsə yaxşıdır, müvəffəqiyyət ordadır”. Qeyd etmək lazımdır ki, ümumi məna nə qədər 
mücərrəd olsa, atalar sözləri bir o qədər geniş sahədə sinonimlik tapa bilər. Məsələn, göstərilən semantik 
sxem təhlil olunan paradiqmaya Azərbaycan dilindəki Bir əldə iki qarpız tutmaq olmaz paremiyasım da aid 
etməyə imkan verir. 
RƏHİMOVA NAZİLƏ 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
AZERBEYCAN TÜRKCESİNDE VE İNGİLİZCEDE YABANCI SÖZLER 
Açar sözlər: 
leksika, milli sözlər, alınma sözlər, tələbat,dil hadisəsi 
Words in Azerbaijan and English languages 
Azerbaijan, which has been gradually established for the development of sovereignty, is directly
cooperating with foreign countries. International cooperation has begun to supply importance and new 
quality. In front of mankind new political, economic, environmental and other global problems have been 
formed. It is very important to know foreign language for common solution of problems. As the states of the 
world are in contact with each other, the languages are in contact with one another. Turkish-Azerbaijani 
passages are related to the approach of these language carriers, the increase and the proliferation of business 
cards. 
Keywords:
vocabulary, vocabulary acquisition, development, modern, contact details 
Egemen gelişme yoluna kadem koymuş Azerbaycan dış ülkelerle doğrudan işbirliği yapmaktadır. 
Uluslararası işbirliği önem ve yeni kalite arz etmeye başlamıştır. İnsanlığın önünde yeni, siyasi-ekonomik, 
çevresel ve diğer küresel sorunlar meydana yaranmışdır.Belə sorunların ortak çözümü için yabancı dil 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
413
bilmek oldukça önemlidir. Dünya devletleri birbiriyle ilişkide, kontaktda olduğu gibi, diller de birbiri ile 
irtibat halindedir. Her dilin dilin sözlük içeriğinin gelişimi halkın tarihsel gelişimi ile bütünleşiyor. Halkın 
tarihini izlemeden sözlük içeriğindeki gelişme eğilimlerini tespit etmek mümkün değildir [5, 135]. 
Diğer diller gibi Azerbaycan ve İngilizce dilleri de başka dillerle ilişkide gelişir,gelişir. Modern 
İngilizce de kendi gelişimi sürecinde uzun ve karmaşık bir yol kat etmiştir. İngiliz dilinin gelişme tarihi üç 
aşamaya ayrılır [10, 5]: 
1) Eski ingilis- V-IX yüzyıllar (449-1100 yılları) Bu dönemde alman kabileleri Britaniyanı fethetmiş,
yerli kabilelerin dilleri sıkıştırılmış aradan çıkarılmış, gelme kabilelerin - alman kabilelerinin dili hakim 
konumda tutmuştur. Modern İngiliz dilinin alman dilleri grubuna dahil olması bununla izah edilir. Modern 
İngilizce bazı telaffuz farkı olan kelimelere rastlanır ki, onlar Alman dilindeki anlamlarını bugün de 
saklamışlar:Örneğin; bruder - brother, alt - old, winter - winter, sommer - summer vb.2) Orta İngilizce 
dönemi - XII-XV yüzyıllar: Bu dönem Fransızca konuşan Normanların İngiltere'yi fethetmesiyle 
karakterizedir. Bu ise İngilizce bir çok Fransız sözlerinin dilin sözlük bünyesine geçmesi ile ilgilidir. 
Örneğin; ocean, social, machine, commence, chief etc.3) Yeni İngilizce - XV yüzyıldan bu güne kadar: 
Görüldüğü gibi, ingilizce 1500 yılı aşkın bir süredir, mevcuttur. İngiliz dilinin gelişim aşamaların her birinde 
halkın toplumsal bilinci geliştikçe, genel entelektüel seviyesi yükseldikçe, dilin sözlük içeriği de değişmiş ve 
zenginleşmiştir. İngiliz dilinin gelişim aşamaların her birinde halkın toplumsal bilinci geliştikçe, genel 
entelektüel seviyesi yükseldikçe, dilin sözlük içeriği de değişmiş ve zenginleşmiştir. İngiliz dilinin sözlük 
içeriği ulusal sözler hesabına daha çok gelişmiş ve bugün de bu gelişme devam etmektedir. Fakat dilin 
sözlük içeriğinin hem de alınmalar hesabına zenginleştiğini söylememek olmaz. Latince, Yunanca, İtalyanca, 
İspanyolca, Fransızca, Almanca, Rusça, aynı zamanda doğu dillerinden geçen kelimeler hesabına da 
zenginleşmiştir. 
Dilin sözlük bünyesine bilim, teknoloji, ticaret, sağlık, edebiyat ve diğer alanlarla ilgili yeni kelimeler 
girmiştir. Ama en önemli ilişkiler roman ve german dilleri aracılığıyla oluşturulur. XVII -XIX yüzyıllarda 
İngiltere'de dış ticaret ilişkilerinin geliştirilmesi ile ilgili, dünyanın bütün dillerinden İngiliz dilinin sözlük 
bünyesine çeşitli kelimeler geçmiştir. Bu sözleri, bileşikleri aşağıdaki gibi gruplamak mümkündür: 1. Latin 
ve Yunan dillerinden (XVI - XVII yüzyıllar) geçen kelimeler: Latin kökenli kelimeler, özellikle edebiyat 
aracılığıyla dile geçmiş, gittikçe kendi şeklini kaybetmiş ve normalleşmiştir. Animal, student, fact, picture 
vb.Yunan sözleri İngiliz dilinin sözlük bünyesine XVI - XVII yüzyıllarda girmiştir. Bunlar, genellikle, 
bilimsel terimler olmuştur. Örneğin, Philology, gymnastics, physics, dialogue, comedy, epizode, cosmos vb. 
(11, 141). 
Rönesans döneminden sonra da bilim adamları XVIII-XIX yüzyıllarda İngiliz dilinin sözlük 
bünyesine geçen yüzlerce kimyasal, biyolojik, tıbbi ve teknik terimlerin tam olarak Latin ve Yunan dillerine 
mensup olduğunu aydınlanmışlar (1, 142). Kimya - acetic, caustic, silica (Latin), creosol (Yunan) Fizik - 
elektronik, Aşama (Yunan), nucleus, transformation (Yunan) Tıbbi - diagnosis, Psychiatry, streptomycin 
(Yunan), appendicits, penycillin, bronchitis (Latin) Teknik terimler - radyatör, projector (latin), commutator, 
diyot, triode (yunan) ve s. 
Bir çok yeni terimler Latin ve Yunan söz kökleri aracılığıyla oluşmaktadır. Böyle sözler XIX 
yüzyıldan bu yana kelime düzeltme biçimlerini kayb etmemişler. Örneğin, Yunan dilinden tele (far) uzak; 
Teleskop, teletype, telephone auto (self) - yeni otomatik cihazlar belirtmek için örneğin, automobile, 
autocycle, antocardioqraph vb. phon (sound) - ses - teknik terimlerin anlaşılmasında phonograph, 
microphone, telephone, phonology 
2. Yeni İngiliz döneminde roman dillerinden geçen kelimeler: a) İtalyan alınma sözleri - Rönesans
hareketinin kaynağı olan İtalyan dilinden Avrupa dillerine, aynı zamanda İngilizceye çok sözler geçmiştir. 
Bu dönemde İtalya edebiyatı, sanatı ve müziğine büyük ilgi olduğu için bu dili öğrenmek lazım gelirdi. 
İtalyanca dilinden geçen kelimeleri aşağıdaki gibi toplanabilir (1, 144): Sanat ve edebiyat - bust, costume, 
studio, SONET, profile, model, scenario, replika vb. Mimarlık - balcony, corridor, fresco vb. Müzik - aria, 
bass, Cantata, concerto, duet, opera, trio, piyano, solo, sonata, violencello vb. Çeşitli sözler - carnival, 
Macaroni, qazette, umbrella vb.b) Fransızcadan alınma sözler (11, 145). İngilizcenin sözlük bünyesine geçen 
Fransız alınma sözleri hemen hemen orta döneme yani XI-XVI yüzyıla (1100-1500 yılları) rastlar. Bu dönem 
görüşmeleri Fransızca olan Normanların İngiltere'yi fethetmesiyle yaygındır. İşte bu dönemde bir takım 
Fransızca kökenli sözcükler dilin sözlük bünyesine keç- mişdir. Örneğin, chief, cause, commence vb. 
Belirtmek gerekir ki, Avrupa dillerinden Azerbaycan diline çeşitli kelimeler dahil olduğu gibi, Azerbaycan 
dilinden diğer dillere, aynı zamanda İngilizceye kelimeler geçmiştir. 
c) Azerbaycan dilinden geçen sözler: XX yüzyılın sonundan bilim ve tekniğin beklenmedik gelişme,
çeşitli ülkelerle ilişkilerin kurulması, sanayi, tarım, kültür ve kültürel ilişkilerin hızla gelişmesi, 
Azerbaycan'da uluslararası ilişkilerin güçlenmesine güçlü sağlamıştır. Artık egemen gelişme yoluna kadem 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
414
koymuş cumhuriyetimiz dış ülkelerle, firmalarla işbirliği yapmaktadır. Pazar ekonomisine geçiş sürecinde bu 
işbirliği yeni kalite arz etmeye başlamıştır. İster istemez bir çok Azerbaycan sözleri İngiliz dilinin sözlük 
bünyesine geçmiştir: lira, mugam, tar, piti, parcha-bozbash, dushbara, dovga, pilaff, kebap, lyulya kebap, 
shakerbura, pakhlava, vb. (14, 161). Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, dilin sözlük bünyesine yeni kelime ve 
ifadelerin dahil olması, kelimelerin yeni bir anlam ifade etmesi ve s. dil olayları İngiliz halkının tarihini 
sözlük bünyesinde yansıtmış ve güçlendirmiştir. Alınma sözler dilin zayıflığına delalet etmiyor, orijinallığın, 
bağımsızlığına engellemez, aksine onun gelişmesine, zenginleşmesine neden olur.Türk kökenli-Azerbaycan 
sözlerinin İngilizceye geçmesi bu dil taşıyıcılarının yaklaşması, kartvizitler artması ve çoğalması ile ilgilidir. 
Bu oluşumu hem de ters yönde inkiçaf etmektedir. Daha önce Azerbaycan diline alınma kelimeler daha çok 
Rusça veya Rusça aracılığıyla Avrupa dillerinden geçirdiyse, son yıllarda dilimize İngilizce ve diğer Avrupa 
dillerinden alınma kelimeler doğrudan girer. 
F.Veysellinin fikirlerine göre, eskiden olduğu gibi, Rus dilinden alınma kelimeler dilimize yine de 
girer. Böyle sözler Rusça konuşan nüfus arasında çok sık kullanılır. Son yıllarda İngiliz dilinden de dilimize 
alınma kelimelerin girmesi ise bu dilin hakim dile çevrilmesi, küreselleşme ile ilgilidir. F.Veysəlli söylediyi 
gibi, alınma kelimelerin alınmasından kaçmak olmaz. Ancak bu sözlerin dilimizde kullanılmasında belli 
sorunlar var. Bu yüzden de onları benimsemek lazım. Dilbilimci alımına göre, Rus diline alınma söz 
girdiklerinde, cinsiyet kategorisi bazında, yani ya kadın ya erkek, ya da orta cinse göre uyarlıyor. 
Azerbaycan dilinde cins olmadığı için alınma sözleri özümüzküləşdirməli, dilimizin sözdizimi, sözcük 
özelliklerine uyun dırmalıyıq. Örneğin, "metafor" kelimesi "metafor" olarak verilse daha iyi olur. 
"Azerbaycan basın dilinde alınmalar" ı araştırmaya çeken (1990-2000) -2008) Tehmine Yaqubova 
dilde alınma kelimelerin olmasını qanunauyğun hal görmüş ve net tasnıfını bildirmişdir. Ona göre, her bir 
dilin kelime yapısının gelişmesinde ve zenginleşmesinde bu dilin iç olanakları ile beraber alınma kelimeler 
de çok önemli rol oynuyor. Fakat alınma kelimelere gerek bilimsel gerekse sosyal ilişki hiç de her zaman 
kesin değildir. Medya, ekonomik koşullarına bağlı olarak alınmalar bazen düclü akım şeklinde dile ekleme, 
bazen bu süreç zayıflamıştır. Bilindiği gibi, Azerbaycan dili çoxkontaklı dillere içerir. Kitabın ikinci 
bölümünde, 1990-2000 yıllarında çıkan gazetelerin dilinden alınmış alınma sözler on dört alan üzerinde 
qruplaşdırılır. Alınma sözleri şartı ve göreceli adlandıran Ə.Temirçizade onların mahiyetini aşağıdaki şekilde 
açıklamıştır: "Alınma söz anlayışı hem karmaşık, hem de koşullu bir kavramdır. Çağdaş Azerbaycan dilinin 
üslubiyyatında alınma kelimeler deyince, esasen, başka dillerden alındığı derin tarihsel araştırma yapmadan 
belli olan ve üslubi meqsedeuyğunluq çalarlığı açısından menşe mensubiyyetine göre özellik teşkil eden 
sözler öngörülüyor. Bu yüzden de bu tür sözleri yabancı kelimeler diyoruz ki, böylece, bu terim kavramı 
geniş anlamda kullanılan «alınma sözler» kavramına dahil olmakla beraber, daha çox pоetikada, üslubiyyat 
barbarizm terimi ile ifade olunan anlayışa yakın bir anlamda kullanılan terim gibi de anlaşılmasın ve ondan 
farklandırılsın "[15, s. 91]. 
Azerbaycan dilinin leksik terkibini S.Ceferоv asıl Azerbaycan sözleri ve alınma kelimeler olarak iki 
gruba bölmüştür. T.Yaqubova 12 guruba bölmüştür [12, s. 43]. Medya içerikli arap kökenliler, fars kökenli-
ler bağımsızlık yıllarında dilimize dahil olmamışdır. Rus kökenli birkaç alınmaya rastlanmıştır. Türk 
dilinden son dönemlerde dilimize geçmiş sosyal-siyasi alınmalar da sayıca azdır. Şu anda basın dilinde, 
makaleler üslupta ele toplumsal-siyasi alınmalara rastlanır ki, onların dilimizde karşılığı-eşdeğerleri vardır. 
Örnek olarak Asamble- birlik; demarş-şantaj; depоrtasiya-zorla göç ettirme... Fakat belirtebiliriz ki, bu 
birimler arasında öyleleri var ki, onların karşılığının değil, kendilerinin işlenmesi daha doğrudur. 
Kaynakça 
1. Расторгуева Т.А., Жданова И.Ф. (1972) History of the English language. М .: Высшая школа, 175 s. 
2. Ильиш Б.А. (1968) История английского языка. М .: Наука, 316 s. 
3. Смирницский А.И. (1965) История английского языка. М .: МГУ, 285 s. 
4. Уилсон М. Е.А. (1982) The Modern Russian Dictionary for English speakers. М .: Русский язык, 715 s. 
5. Hesenov H.Ə. (1999) Çağdaş Azerbaycan dilinin söz varlığı, Ankara: Maarif, 308 s. 6. Babayev A.M. 
Dilçiliye giriş, Бакы: Maarif, 1992, 502 s. 
7. Azerbeycan Milli Bilimler Akademisi. (2006) Azerbaycan dilinin izahlı sözlüğü. 4 cilt halinde, II c. Bakü: 
Doğu-Batı, 790 s. 
8. Memmedova N.M. (1993) Country Study. Bakü: BDU. 143 s. 
9. Mehreliyev A.Ə. (1994) Konuşma Kılavuzu. Bakü: Nüybar, 165 s. 
10. Nağıyeva N.M., Cənizadə S.S., Popova P.V., Barsuk R.Y. (1971) English, Ankara: Maarif, 315 s. 
11. Abbasоva B.(1995) Sözalma olayının esasları. Azerbaycan Devlet Yayıncılık, Bakı, 90 s. 
12. Adilоv M.I, (1970) Gazete dilinin bazı özellikleri. «Muhabir" dergisi, №8/
13. Axundov A.A.(1979) «İyyət» şəkilçili alınma kelimeler. Dil kültürü,Bakı, s. 80-84. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
415
14. Axundov A.A. (1980) Gazete ve konuşma kültürü. «Edebiyat ve sanat» qez., 25 Temmuz. 
15. Demirçizade E. M. (1962) Azerbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 270 s. 
RZAYEVA SEVDA 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİ ÜZRƏ FƏAL-İNTERAKTİV DƏRSİN MƏRHƏLƏLƏRİ 
Açar sözlər:
Azərbaycan dili, fəal dərs, interaktiv metod, kurikulum, təhsil strategiyası, 
qiymətləndirmə standartları
.
Periodization of the active interactive lesson of Azerbaijan language 
The article has been devoted to a periodization of an active interactive lesson of Azerbaijan language. 
Here have been told about seven stages of an active inteaktiv lesson and the main elements of each of them is
analizied separately. It is noted that the organization of an active interactive lesson plays importance for 
assimilation of a subject Azerbaijan language at the level the modern requirements of education. In this 
regard this type of a lesson will allow the pupils learning Azerbaijan language more deeply to acquire.their 
native language will also exert serious impact on an strengthening of knowledge in this direction. In the 
article is been refered on a scientific pedogogical literature as the object of a research.
Keywords:
Azerbaijan language, active lesson interactive method, kurikulum, strategy of education, 
standards of estimates. 
Təhsilin innovasiyasında mükəmməllik göstəricilərindən olan dərsin qurulması da mühüm 
məsələlərdən sayılır. Müasir dərs ənənəvi dərsin rasional “toxumlarını” inkar etmir, lakin müasir dərs 
ənənəvi dərsə nisbətən məzmun və formaca, metod vasitələrlə daha çox zəngindir, təşkili və keçirilməsi 
cəhətdən xeyli mürəkkəbdir. Müasir təlim metodları dərsdə şagirdlərin dərsə qədər hazırlıq prosesində 
müəllimin daha yüksək fəallığını tələb edir. Bu mənada, fəal-interaktiv dərslərin təşkili Azərbaycan dili 
fənninin müasir təhsilin tələbləri səviyyəsində mənimsədilməsində ciddi önəm daşıyır.
Dərsin I mərhələsi
: Motivasiya – problemin qoyulması. Azərbaycan dili dərslərində hərhansı bör 
mövzuda tədqiqata başlamaq üçün problemi müəyyənləşdirmək lazımdır. Əsl problem həmişə çoxsaylı 
fərziyyələr, ehtimallar doğurur və bunları yoxlamaq üçün ilk növbədə tədqiqat sualı formalaşdırılmalıdır. 
Məhz tədqiqat sualı yeni biliklərin kəşfinə aparan bələdçi, “yolgöstərən ulduz” rolunu oynayır. Fəal təlimin 
1-ci mexanizminə əsasən məhz problemin olması idrak fəallığının yaranmasının başlıca addımı olur. 
Bəs nə üçün biz dərsin bu mərhələsini motivasiya adlandırırıq? Psixoloji amil kimi motivasiya hər 
hansı fəaliyyətin mexanizmini işə salan sövqedici qüvvədir. Motivasiya qismində ortaya gətirilmiş problem 
(Məs.: “Azərbaycan dilində söz kökünün dəyişmə halları nə zaman müşahidə olunur və buna səbəb nədir”) 
və onun həlli tələbatı fəal dərsdə təfəkkür prosesini işləməyə sövq edən və şagirdlərin idrak fəallığını artıran 
amil kimi çıxış edir.
Bu prosesin ən mühüm nailiyyətlərindən biri düşünmənin sərbəstliyi və müstəqilliyidir: uşaq öz fikrini 
"Zənnimcə..." , "Mənə belə gəlir ki,...", "Mən belə hesab edirəm ki,..." sözlərindən istifadə etməklə ifadə edir 
(12, s. 36).
Dərsin II mərhələsi:
Tədqiqatın aparılması. Problemin həlli üzrə fərziyyələrin meydana gəlməsinin 
təbii nəticəsi olaraq, irəli sürülən fərziyyələri təsdiq və ya təkzib edən, habelə qoyulan tədqiqat sualına cavab 
verməyə kömək edə biləcək faktları tapmaq zərurəti ortaya çıxır. Buna, şagirdləri irəli sürülmüş problemin 
həllinə məqsədyönlü şəkildə aparan, özündə yeni informasiyanı və yeni sualları daşıyan müxtəlif çalışmalar 
kömək etməlidir. Məhz yeni faktların öyrənilməsi və bu suallara cavabların tapılması gedişində düşünmək və 
yeni bilgiləri kəşf etmək üçün münasib şərait yaranır.
Tədqiqat müxtəlif formalarda: bütün siniflə birgə, kiçik qruplarda, cütlük şəklində və fərdi şəkildə 
aparıla bilər. Lakin interaktiv təlim anlayışının özü ənənəvi təlimdə tətbiq edilən frontal və ya fərdi 
formalarla müqayisədə daha fəal iş formalarının mövcudluğunu ehtiva edir. Dərsin interaktiv xarakteri kiçik 
qruplarda və ya cütlük şəklində işlərdə daha qabarıq formada təzahür edir. 
İnteraktiv iş formaları 
Cütlük şəklində iş. 
İşin bu forması zamanı şagirdlər cüt-cüt işləyirlər ki: 
1. Hər hansı bir tapşırığın, qərarın, problemin yerinə yetirilməsində bir-birinə kömək etsinlər; 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
416
2. Öz işlərinin (sinif və ya ev tapşırıqları) nəticələri barədə fikir mübadiləsi aparsınlar; 
3. Qarşılıqlı qiymətləndirmə, qarşılıqlı yoxlama keçirsinlər. 
Bu hallarda zəruridir ki, şagirdlərin müxtəlif baxış və münasibətlərinin müqayisəsi və 
əlaqələndirilməsi, onların bir-birinə qarşılıqlı köməyi (güclü çütlük - zəif şagird) tələb olunur. Cütlük 
şəklində iş şagirdlərin bir-birlərinin baxışlarını daha yaxşı başa düşməsinə, əməkdaşlıq etməsinə, bir-biriləri 
qarşısında öz məsuliyyətlərini dərk etməsinə imkan yaradır. 
Qrup şəklində iş - bu, kiçik qrupda (3-6 nəfərdən ibarət) bir neçə şagirdin hansısa problemin (Məs.: 
“Çoxmənalılıqla omonimlik arasında fərqi izahı edin”) həllinə yönəldilmiş birgə, uzlaşdırılmış fəaliyyətidir. 
Təlimin qrup forması fəal təlim şəraitindəki işin əsas formalarından biridir. Qrup şəklində təlim “müəllim-
şagird” dialoqundan imtina edilməsini və “müəllim-qrup-şagird” üçlüyünün qarşılıqlı münasibətlərinə 
keçməyi nəzərdə tutur. Qrup işinin gedişində şagirdlərin birgə fəaliyyəti nəinki əməkdaşlıq və müxtəlif 
problemləri bir yerdə həll etməyi öyrədir, həm də: 
1) hər bir şagirdin idrak prosesinə cəlb edilməsini təmin edir; 
2) hər bir uşağa öz fikrini söyləmək və başqalarını dinləmək imkanı verir; 
3) şagirdlərə problemin həllində müxtəlif baxışların, yanaşma və metodların mövcudluğunu göstərir; 
4) öz imkanlarını və qrupun digər üzvlərinin imkanlarını dərk etməsi və qiymətləndirilməsi üçün 
əlverişli şərait yaradır. 
Bu da öz növbəsində, hər bir şagirdin təlim prosesində öz bacarığını nümayiş etdirməsi, özünə inamın 
artması, özünü tam dəyərli şəxsiyyət kimi dərk etməsi, problemin həlli üçün vacib olan fərdin və qrupun 
qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlaması prinsipinin mənimsəməsi hesabına hər bir uşağın müstəqil şəxsiyyət 
kimi inkişafını təmin edir. Qrupda iş eyni zamanda biliyi sərbəst əldə etmək bacarıqlarının inkişaf etməsi 
üçün şərait yaradır. 
Qrup şəklində təlimin müxtəlif formaları mövcuddur. Birinci halda, sinif tərkibcə kiçik və çevik 
qruplara bölünür və onların hər biri təlim materialına müxtəlif metodlarla yiyələnir. İkinci halda, qruplar eyni 
bir problemi müxtəlif materiallar əsasında öyrənir, onu müxtəlif mövqedən qiymətləndirirlər. Bundan əlavə, 
ədəbiyyatlarda qrup işinin təşkilinin 3 variantı fərqləndirilir: 
1. Bütün qruplar müxtəlif təlim materialı əsasında tapşırılmış mövzu üzərində işləyirlər. 
2. Əgər material mühüm əhəmiyyət kəsb edirsə və ya qruplarda bölüşdürülmək üçün kifayət qədər 
böyük deyilsə, onda bütün qruplar ondan eyni vaxtda bəhrələnirlər (5, s. 15). 
Dərsin III mərhələsi:
İnformasiya mübadiləsi. Bu mərhələdə iştirakçılar tədqiqatın gedişində əldə 
etdikləri tapıntıların, yeni informasiyanın mübadiləsini aparırlar. Qoyulmuş suala cavab tapmaq zərurəti 
tədqiqatın bütün iştrakçılarını bir-birinin təqdimatını fəal dinləməyə sövq edir. Təqdimat bir növ yeni 
biliklərin dairəsini cızır və hələlik bu biliklər natamam və xaotik xarakter daşıyır. Məhz bu mərhələdə yeni 
bir tələbat - həmin bilikləri qaydaya salmaq, sistemləşdirmək, müəyyən bir nəticəyə gəlmək üçün tədqiqat 
sualına cavab tapmaq zərurəti yaranır. 
Dərsin IV mərhələsi: 
İnformasiyanın müzakirəsi və təşkili. Bu, ən mürəkkəb mərhələdir və bütün zehni 
vərdişlərin, təfəkkürün müxtəlif növlərinin (məntiqi, tənqidi, yaradıcı) səfərbərliyini tələb edir. Müəllim 
fasilitasiya əsasında (yönəldici, köməkçi suallardan istifadə etməklə) əldə edilmiş faktların məqsədyönlü 
müzakirəsinə və təşkilinə kömək edir. İnformasiyanın təşkili bütün faktlar arasında əlaqələrin aşkara 
çıxarılmasına və onların sistemləşdirilməsinə yönəldilir. Nəticədə mövcud tədqiqat sualına cavabın cizgiləri 
aydın seçilməyə başlayır. 
Dərsin VI mərhələsi:
Nəticə, ümumiləşdirmə. Beləliklə, şagirdlərə yeni məlumatın kəşfi yolunda son 
addımı atmaq: konkret nəticəyə gəlmək və ümumiləşdirmənin tərifini vermək işi qalır. Bunun üçün şagird 
nəinki əldə olunan bilgiləri ümumiləşdirməli, həm də gəldiyi nəticəni tədqiqat sualı ilə (bu nəticə həmin 
suala cavab verirmi?) və irəli sürülmüş fərziyyələrlə (onların arasında düzgün olanı varmı?) müstəqil olaraq 
tutuşdurmalıdır. Bu çox mühüm məqamdır. Dərsin kulminasiyasını isə bilgiləri məhz özləri kəşf etdikləri 
üçün şagirdlərin duyduqları bənzərsiz sevinc və məmnuniyyət hissi təşkil edir. 
Dərsin VI mərhələsi
: Yaradıcı tətbiqetmə. Məlum olduğu kimi, biliklərin mənimsənilməsinin başlıca 
meyarı onun yaradıcı surətdə tətbiqidir. Yaradıcı tətbiqetmə biliyi möhkəmləndirir, onun praktiki 
əhəmiyyətini uşağa açıb göstərir. Buna görə müəllim imkan daxilində şagirdlərə təklif edə bilər ki, onlar 
müəyyən məsələlərin həlli üçün, yaxud hansısa yeni suallara cavab tapmaq üçün, qazanılmış bilikləri tətbiq 
etməyə çalışsınlar. Əgər yaradıcı tətbiqetmə dərhal mümkün deyilsə və əvvəlcə biliklərin mənimsənilməsi 
yolunu sona qədər (model üzrə tətbiqdən başlamış yeni şəraitdə tətbiqə qədər), keçmək tələb olunursa, 
deməli, bu yolu keçmək lazımdır. Lakin son nəticədə yaxşı olar ki, şagirdlərə, onların kəşf etdikləri bilgilərin 
yaradıcı surətdə tətbiqinə dair çalışma verilsin, bu halda həmin bilgi həmişəlik onların şüurunda həkk olunar. 
Bu mərhələ vaxt etibarilə yalnız bir akademik dərslə məhdudlaşdırılmaya da bilər, yəni onun həyata 
keçirilməsi sonrakı dərslərdə də mümkündür. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
417
Azərbaycanda ən geniş yayılmış sərbəst iş forması dərsdə alınmış bilik, bacarıq və vərdişlərin 
möhkəmləndirilməsi məqsədini güdən 
ev tapşırıqlarıdır
. Lakin ev tapşırıqlarının reproduktiv (təkraredici) 
xarakter daşıması, yəni tapşırıqlarda müstəqil tədqiqat və yaradıcılıq xarakterinin olmaması nəticəsində 
onların istifadəsi lazım olan sərbəst və yaradıcı düşünmə qabiliyyəti keyfiyyətlərini inkişaf etdirməyə imkan 
vermir. Bir qayda olaraq özünütəhsil vərdişləri kortəbii yaranır və birçox hallarda fraqmentar xarakter daşıyır 
və onların tədris prosesində xüsusi çəkisi çox kiçik olur (11, s. 64). 
Bununla belə, əgər məqsəd yaradıcı, inkişaf edən şəxsiyyət tərbiyə etməkdirsə, təlimin sərbəst, fərdi 
formasının əhəmiyyəti danılmazdır. Bu məqsədlə təlimin bu formasına münasibət aşağıdakı kimi 
dəyişməlidir: 
Ev tapşırıqlarının xarakteri tədqiqat və yaradıcılıq elementləri (müxtəlif yaradıcı işlər, referatlar, 
layihələr, tədqiqatlar, modelləşdirmə və s.) ilə zənginləşdirilməlidir; 
Lazım olan hallarda müstəqil mənimsənilmək üçün fərdi maraqları və tələbləri nəzərə alan fərdi 
proqramların tərtib edilməsini və tətbiqini daha geniş istifadə etmək lazımdır; 
Şagirdlər yuxarı siniflərə keçdikcə müstəqil iş üçün ayrılan dərs vaxtının faizi artırılmalıdır. 
Dərsin VII mərhələsi:
Qiymətləndirmə və ya refleksiya. Qiymətləndirmə istənilən prosesin 
təkmilləşdirilməsini təmin edən bir mexanizmdir. Təkmilləşmək üçün vaxtında öz qüsurlarını və öz 
nailiyyətlərini aşkar etmək, uğur qazanılmasına nələrin mane olduğunu və nələrin kömək etdiyini 
müəyyənləşdirmək vacibdir. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinin qiymətləndirmə və refleksiya prosesləri məhz bu 
məqsədə xidmət etməlidir.
Yuxarıda göstərildiyi kimi, fəal təlimin mühüm xüsusiyyətlərindən biri müstəqil təlim (öyrətməyi 
öyrənmək), müstəqil inkişaf vərdişlərinə yiyələnmək imkanıdır. Dərs başa çatdıqdan sonra göstərilmiş 
prosedurlardan birini - qiymətləndirmə və ya refleksiyanı həyata keçirərkən müstəqil öyrənmə proseslərin 
nəzərdən keçirilməsi və bunun nəticəsində öz öyrənmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı.
Bəzən qiymətləndirmə və refleksiyanı dərsin müxtəlif mərhələlərinə daxil etmək olar, bunun özü də 
təlim prosesinin daha uğurla keçməsinə kömək edər. Şagirdlərin işinin effektivlik dərəcəsi həm kəmiyyət, 
həm də keyfiyyətcə qiymətləndirilə bilər, müxtəlif üsullarla və müxtəlif formalarda həyata keçirilə bilər. 
Lakin müəllim yadda saxlamalıdır ki, qiymətləndirmə ilk növbədə şagird üçün özünüqiymətləndirmə və 
özünənəzarət vasitəsi rolunu oynamalıdır. 
Fəal-interaktiv təlimdə daha çox maraqlandıran məsələlərdən biri qrup işinin qiymətləndirilməsidir. Bu 
zaman çoxlu suallar yaranır: 
1. Qrup işini hansı yollarla qiymətləndirmək olar? 
2. Qrupun qiymətləndirilməsində fərdi yanaşmanı necə tətbiq etmək olar? 
3. Hansı meyarlar əsasında qrup işini qiymətləndirmək olar? 
4. Qrup işinin qiymətləndirilməsi meyar əsasında və müxtəlif vasitələr (qrafik, cədvəl, simvol, söz və 
üsullarla (müəllim tərəfindən, şagirdlərin qarşılıqlı qiymətləndirilməsi, qruplararası qiymətləndirmə) keçirilə 
bilər. 
1. Qrafik. Lövhədə qrafik çəkilir: qiymətlər və qrupların nömrələrini əks etdirir. Qrupun 
nailiyyətlərindən asılı olaraq qrafikdəki xətt ya qalxar, ya da enə bilər. 
2. Meyar cədvəli. Cədvəlin sətirlərində qrupların nömrələri və sütunlarında qiymətləndirmə meyarları 
qeyd edilir. Qiymətləndirmə zamanı müəllim hər qrupun qarşısında meyara müvafiq olaraq “+”, “-“ 
işarələrilə və ya balla qrupun nailiyyətlərini qeyd edir, yekunda ümumi bal hesablanır. 
3. Qrupdaxili qiymətləndirmə. Qrupun hər bir nümayəndəsinə qrup şagirdlərinin adları və 
qiymətləndirmə meyarları qeyd edilmiş cədvəl paylanır. Hər nümayəndə həm özünü, həm də yoldaşlarını 
meyarlar əsasında “+” və ya “-“işarələrilə (və ya rəqəmlərlə) qiymətləndirir.
Qrup işini qiymətləndirilməsi üçün meyar cədvəli Məktəbdaxili qiymətləndirmə Milli Kurrikulumun 
məzmun standartlarına əsaslanır, şagird fəaliyyətinin təhsil standartlarına uyğunluğunun 
müəyyənləşdirilməsinə və nailiyyətlərinin monitorinqinə xidmət edir. Məktəbdə şagird nailiyyətlərinin 
qiymətləndirilməsini həyata keçirmək üçün diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmədən istifadə 
olunur (2, s. 20).
Müasir dövrdə ümumtəhsilin keyfiyyəti və real tələbatlara uyğunluğunun başlıca motivini kurikulum 
islahatları təşkil edir. Mütərəqqi təhsil təcrübəsinin göstəricisi olan kurikulumun mahiyyəti təhsil sahəsində 
fəaliyyətlər, konseptuallığa bağlıdır (2, s. 15). Milli Kurikulumların funksiyaları burada təhsil pillələrində 
tədris olunan fənlər arasında əlaqələrin, ardıcıllığın təmin olunması, fənlərin məzmununu cəmiyyətin tələ-
batına uyğun təkmilləşdirilməsi, təlimin inkişafetdirici, qabaqlayıcı xarakterinin, bilik, bacarıq və vərdişlərin 
təhsil pillələri üzrə konsentrik prinsip əsasında müəyyənləşdirilməsinin təmin olunması və s. əhatə edir. 
Fənyönümlü və şəxsiyyətyönümlü kurikulumların ümumi prinsipləri intekrativ məzmunu ilə səciyyəvidir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
418
Ədəbiyyat 
1.
Ağayev Ə. Təlim prosesi: ənənə və müasirlik. Bakı, 2006. 
2.
Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil sistemində qiymətləndirmə konsepsiyası / “Kurikulum”, 2009, 
№ 2. 3 
3.
Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili (Təlimi Azərbaycan dilində 
olan məktəblər üçün / “Fənn Kurikulumu”, (IV-XI siniflər) Bakı, 2011. 
4.
Əhmədov A. Yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim kursları / “Kurikulum”, Bakı, 2008, №1. 
5.
Əlizadə Ə. Yeni pedoqoji texnologiyalar; Bəzi psixoloji və pedoqoji məsələlər. “Kurikulum”, Bakı, 2008, 
№1. -10
6.
Mehdizadə M. Müasir dərsə verilən tələblər haqqında. Bakı, 1971, 320 s. 
7.
Mehrabov A. Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri. Bakı, 2007 
8.
Mehrabov A. Müasir dərs: onun təşkili və gedişinə qoyulan əsas tələblər / http://www.almazhasret.com 
9.
Nəzərov A. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı: APDU, 2012 
10.
Mərdanov M. Azərbaycan təhsil sistemi: real vəziyyət, problemlər və islahat istiqamətləri. Bakı, 2005.
11.
Təlim metodlarının təkmilləşdirilməsinin nəzəri və praktik məsələləri, Bakı, 1981. 
12.
Veysova Z. Fəal-interaktiv təlim. Müəllimlər üçün vəsait. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. 
Bakı, 2007. 190 s. -21.
SƏLİMOVA ÇİMNAZ, HACIYEVA NAİLƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏ SABİT SÖZ 
BİRLƏŞMƏLƏRİNİN VƏ FRAZEMLƏRİN ROLU 
Açar sözlər:
İngilis dili, lüğət tərkibi,frzeologiya,sabit söz birləşmələri 
Some important aspects in the process of translation of phraseological unit in English and Azerbaijan 
languages,their role and importance in simple and complex centences as well as some difficultes and the idea 
how to overcome them in both language are considered in this article. Places of phrasems in proverbs and 
it”s function in warting (ofical)language were analised paralelly with (were compared with) our modem 
language. As a result it”s cjeared that phrases which are different with their poetism and stabilizm took their 
most unchangable place in provebe. 
Keywords: 
English,composition of dictionary,phraseology,stable word-combination 
Hər dildə olduğu kimi ingilis dilində də tarixən inkişaf etmiş, leksik və üslubi cəhətdən formalaşmış, 
predmet və əşyalar, insanlar arasında olan münasibətləri adlandırmaq üçün dəqiq, gözəl, uğurlu ifadələr 
sabitləşmişdir. 
İllər keçdikcə dildə möhkəm birləşmiş ifadələr xüsusi, müstəqil məna verən, pozulmaz, sabit söz 
birləşmələri yaratmışdır. İngilis dilini mükəmməl öyrənmək üçün hökmən frazeoloji birləşmələri də 
öyrənmək lazımdır. Çünki frazeoloji birləşmələr hər bir publisistik və bədii mətnin, danışıq dilinin məna 
tutumunu çox asanlaşdırır. Danışıq dilində frazeologiyanın işlənməsi danışanın dil zənginliyini göstərir.
Danışıq vaxtı hərfi tərcümə olunmayan frazeoloji vahidlər yeni məna dəyəri çdaşıyaraq dilin estetik təsirini 
gücləndirir. Dildə belə zənginlik və idiomatiklik həyatımızı, insani münasibətlərdə hissi intiativliyi 
zənginləşdirərək canlılıq yaradır. 
Müasir ingilis dilində frazeoloji birləşmələrin rolu böyük və çox mənalı olduğu üçün ona xüsusi diqqət 
yetirmək çox vacibdir. Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın məişətini 
öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. 
Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın məişətini, mədəniyyətini 
öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Frazeologiya - (Yunan dilində - “phrasis” – ifadə - “logos” – təlim) dildə 
sabit birləşmələri öyrənən elm sahəsidir. Frazeologiyaşünaslığa son zamanlar diqqət artdığı üçün hələ onun 
predmet və vəzifələri, əhatə və öyrənmə metodları araşdırılmaqdadır. Xüsusən frazeoloji birləşmələrlə 
sərbəst söz birləşmələrinin sərhəddinin müəyyənləşdirilməsi, danışıq dilində rolları və sərhədlərin müəyyən 
mənada hələ də dəqiq araşdırılmasına ehtiyac vardır. 
Frazeoloji birləşmələrin linqvistik tədqiqatı ona görə lazımdır ki, həmin dilin frazeoloji fondu haqqında 
hərtərəfli informasiya əldə edilsin. Bu araşdırmalarda əsas istiqamət frazeoloji vahidlərin sabitliyi, frazeoloji 
sistemlilik, həmin vahidlərin semantik strukturu, əmələ gəlməsi vəəsas ifadə zənginliyinin öyrənilməsidir.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
419
Məsələn, “be at smb's beck and call” – bu birləşməyə daxil olan sözlərin hər birinin ayrı-ayrılıqda semantik 
mənası belədir: - “be ol(maq), at-da; də; smb – kimsə; beck – hərəkət, işarə; and – və; call – qışqırmaq, 
çağırmaq, səsləmək” və s.Bu sözlərin birləşməsi ilə yanaşı frazeoloji vahidlərin mənası isə tamamilə başqa 
cürdür: “tamamilə bir kəsin əlində (təsiri altında) olmaq; əmrə hazır olmaq”. Bu birləşmədəki ifadələr öz 
ilkin mənalarını itirərək frazeoloji birləşmələrdə sabit, bölünməz forma olaraq yeni ifadə yaratmışdır. 
Bu ifadədən göründüyü kimi frazeologizm ayrı-ayrı sözlərdən əmələ gəlmişdir. Frazeoloji vahidin 
məna tutumunu sözlərlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki çox böyük məna fərqi aydın görünür.Frazeoloji 
birləşmələrə daxil olan sözlərin leksik mənası ümumi frazeoloji məna üçün az əhəmiyyət daşıyır və həmin 
sözlərin mənası heç bir ekvivalentlik təşkil etmir. Frazeologizm və söz problemində iki əsas istiqamət qeyd 
edilir. İfadənin dar mənasında, leksikoloji anlamda, frazeologiya leksikologiyanın tərkib hissəsi kimi başa 
düşülür, geniş mənada isə frazeoloji birləşmələr linqvistikanın vahidi kimi anlanılır. 
Frazeologizm struktur və semantik mənasına görə dildə sözə nisbətən daha mürəkkəb formadır. 
Frazeologizm nə həmin sözlərlə uyğundur, nə də həmin sözlərin tam ekvivalentidir. Frazeologizm mürəkkəb 
leksik vahiddir.O məna etibarilə frazeoloji tərkibdə bir sözlə yox, bir neçə sözün birləşməsi ilə ifadə 
olunmalıdır. Ayrıca söz frazeologizmdən struktur fərqi ilə seçilir. Söz bir morfem deməkdir, hər hansı 
frazeologizm isə ingilis dilinin qrammatik qanunları ilə yaradılmış sözlər birləşməsindən ibarətdir. 
Frazeologizmlər leksik sabitliyin olması və davamı, söz tərkibi ilə xarakterizə olunur. Semantik dayanıqlığa 
görə frazeologizmin müxtəlif tipləri əmələ gəlir. 
Məlum olduğu kimi frazeologizmlər sərbəst söz birləşmələrindən ibarət olsa da, semantik məna 
fərqliliyi cəhətdən işlədilir.Tarixən sözlərin məna fərqliliyində işlədilməsi unudularaq yeni mənalı dəyişməz 
birləşmə yaranır. Frazeologizm belə möhkəmlik dərəcəsinə görə fərqlənir. Frazeologizmin idiomatik forması 
tamamilə tərkibə daxil olan sözlərin ümumi mənasından ayrılmış və absolyut bölünməz sabit birləşmə əmələ 
gətirmişdir. Məsələn: “to be dependent on smb’s nod; to be at smb’s nod –tamamilə bir kəsdən asılı olmaq; 
kor-koranə bir kəsə tabe olmaq”. 
Frazeoloji vahidlərin elə sabit forması var ki, burada ümumi frazeoloji məna ilə yanaşı ayrı-ayrı sözlər 
də öz semantik mənasını saxlayır. Məsələn: “to burn bridges – körpüləri yandırmaq”; to throw mud at smb. – 
üstünə çirkab atmaq, to paint the devil blacker than he is – münasibətləri kəskinləşdirmək”. 
Frazeologizmlərin frazeoloji birləşmə tipi elə sabit formadır ki, burada sözlər tərkibə daxil olarkən sərbəst 
və texnoloji bağlılıq mənası daşıyır. Məsələn: “Adam’s apple – Adəmin alması”, Rack one’s brains – 
dərindən düşünmək”. Bu tip forma əvvəlki frazeoloji tiplərə nisbətən zəif görünür və sanki sərbəst söz 
birləşmələrinə uyğun gəlir. 
Frazeologizmlərin frazeoloji ifadələr formasının əsas xüsusiyyəti yazılı və şifahi nitq zamanı danışığın 
leksik tərkibi və müəyyən semantik vahidlərin hazır forması şəklində özünü göstərir. Frazeoloji ifadə bəzən 
komponentlərin hərfən işlədilməsi şəklində özünü göstərir. Bu tərkiblərə çox sayda İngilis atalar sözləri və 
deyimlər birbaşa müstəqil mənada işlədilir və alleqorik məna daşımır, məsələn: “live and learn –ömür boyu 
öyrən”; “better untaught than ill taught – belə alim olmaqdansa, alim olmamaq”. 
İngilis frazeologiyasını olduğu kimi təqdim etmək olduqca çətindir. Dildə semantik zənginliyə, 
obrazlılığa, lakonikliyə və frazeoloji kəskinliyə diqqət yetirilmək vacibdir. O nitqə ifadəlilik və orijinallıq 
gətirir. Xüsusən şifahi nitqdə, bədii və siyasi ədəbiyyatda frazeologizmlərdən geniş istifadə olunur. 
Frazeologizmlərin tərcüməsi zamanı onun başqa dildə qarşılıqlı mənasını tapmaq, dilin semantik 
zənginliyini, obrazlılığını, lakonikliyini və frazeoloji kəskinliyini vermək çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Bunlar dilə ifadəlilik və orijinallıq verir.Tərcümə zamanı ingilis dilinə uyğun gələn frazeoloji mənanı tapmaq 
və ingilis dilinin analoji ifadə və obrazlılığını, frazeologizmin stilistik funksiyalarını nəzərə almaq lazımdır. 
Məlumdur ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq müasir ingilis dilində hal kateqoriyaları məhdud 
olduğuna görə sözönləri böyük rol oynayır.Bir-birindən asılı olan sözlər arasında əlaqə sözönlərinin 
funksiyasına aiddir. Əsas nitq hissələri olan isim və əvəzlikdən əvvəl gələn köməkçi nitq hissəsi olan 
sözönləri onlarla birlikdə müəyyən bir məna ifadə edir. Sözönləri qoşulduğu isim və əvəzliklərlə birlikdə 
cümlə üzvünün tərkibinə daxil olur, cümlənin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. 
Məlum olduğu kimi müasir ingilis dilində nitq hissələrinin isim, əvəzlik, say və s. hal şəkilçiləri 
olmadığı üçün sözlər arasında əlaqə köməkçi sözönləri ilə ifadə olunur. Sözönləri köməkçi sözlər olduğu 
üçün heç vaxt müstəqil istifadə olunmur. 
Köməkçi sözlər olan sözönləri ilə yaradılan ifadələrdə sözlər müstəqil işlədilə bilmir – ayrıca ifadə 
olunmur, sözbirləşmələrinin tərkibi kimi ümumi mənaya xidmət edir və həmişə öz ilkin formasını 
saxlayırlar. 
İngilis dilində əksər sözönləri çoxmənalı və müxtəlif münasibətlər ifadə etdiyi üçün müxtəlif 
sözbirləşmələrinin yaranmasında aktiv iştirak edirlər. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
420
Ona görə də hər bir sözönünün sözbirləşməsində iştirakını konkret olaraq araşdırmaq çox mühümdür. 
Bu göstərilən ifadələr deyilənlərə əyani sübutdur: “to drop from the tree – ağacdan damcılamaq”; “the 
fathomless depths of the ocean – okeanın hədsiz dərinlikləri”; 1-ci ifadədə sözönü “from” Azərbaycan 
dilində çıxışlıq hal şəkilçisi, 2-ci ifadədə “of” sözönü yiyəlik hal şəkilçisini əvəz edir. 
Dil sistemində frazeoloji ifadələrin çoxluğu həm də həmin dilin qədimliyini sübut edən amil kimi qəbul 
olunur. Bu baxımdan həm Azərbaycan, həm də ingilis dilləri çox tarixi köklərə malikdir. İstedadlı yazarlar 
əsərlərində həmişə frazeoloji vahidləri geniş işlətmişlər. 
Bəzi yazıçılar isə hətta özləri frazeoloji ifadələr yaratmış və bir növ əsərləri vasitəsilə bu ifadələrə 
yaşamaq hüququ vermişlər. 
Şekspirdən əvvəl yaşamış yazıçılar da əsərlərində frazeoloji vahidlər yaratmışlar, lakin bu danılmaz 
faktdır ki, ingilis dilinin frazeoloji fondu Şekspirin adı ilə bağlıdır. 
Bəzi dilçilər Şekspir tərəfindən yaradılan sabit birləşmələrin sayının beş yüz, bəziləri isə mindən artıq 
olduğunu söyləyirlər. 
Maraqlısı budur ki, bu frazeoloji birləşmələrin bir qismini də sözönlü frazeoloji vahidlər tutur. 
Şair və yazıçıların yaratdıqlarından başqa frazeoloji ifadələrin əsas yaranma mənbəyi folklor və 
danışıq dilidir. İngilis dilində sözönlü frazeoloji birləşmələr adətən danışıq dilində işlədilir və bəzən məcazi 
məna kəsb edir.
Məsələn, “to freeze out” (toprevent someone from taking part in smth), “to camp up” (to behave in a 
way that is deliberately artificial, especially in order to make people laugh at traditional ideas about how men 
and women should behave). 
Sözönlü frazeoloji vahidlər etnik kodun daşıyıcıları kimi qəbul edilirlər. Onlar dildə kifayət qədərdilər 
və müxtəlif tarixi hadisələr, xalqın yaşam tərzi, gündəlik fəaliyyəti və maraqları ilə sıx əlaqədardırlar. 
Bu ifadələr tarixin müxtəlif dövrlərində xalq tərəfindən yaradılmışlar. 
Frazeoloji vahidlər əsasən feillərdən ibarət olduqları üçün digər dillərdən alınmaq ehtimalı çox azdır. 
Məlum faktdır ki, feillər hər bir dilin daxili imkanları hesabına yaranır və digər dillərdən alınmırlar. 
İngilis dilində işlənən sözönlü frazeoloji ifadələrin bir qisminin dilimizə mürəkkəb feillər vasitəsilə 
tərcümə olunması faktını nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. 
Azərbaycan dilində işlənən frazeoloji ifadələr və mürəkkəb feillərə “Kitabi-Dədə Qorqud” 
dastanlarında geniş şəkildə rast gəlinir. 
Təkcə ingilis dilində deyil, Azərbaycan dilində də mürəkkəb feillər frazeoloji vahidlərin bir hissəsidir. 
Belə ki, hər iki dildə bu feillər dəqiq bir nitq hissəsindən düzəlirlər.İngilis dilində onlar verb + adverb (or 
preposition) formasında: to keep on, to sit down və s., Azərbaycan dilində isə onlar köməkçi feillər vasitəsilə 
- “olmaq, etmək, eləmək”: əlindən gələni etmək (to do one’s best), kömək etmək (to help); ikinci sözün 
birinci sözdən yaranması vasitəsilə: su sulamaq (to water), ütü ütüləmək (to iron) – bu halda birinci element 
əsasən isim olur. 
Bir faktı da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, ingilis dilindəki frazeoloji ifadələrin əksər hissəsi 
Azərbaycan dilinə vahid sözlər və yaxud da sərbəst ifadələrlə tərcümə olunur. Bu ingilis və Azərbaycan 
dillərinin geneoloji və struktur müxtəlifliyi ilə izah olunur. Sözönlü frazeoloji vahidlərin də bütün frazeoloji 
vahidlər kimi əsas xüsusiyyətləri motivasiyanın olmaması və leksik komponentlərin stabilliyidir. Frazeoloji 
vahidlər tarixən sərbəst birləşmə modelləri əsasında, sərbəst birləşmələrin tərəflərinin məcaziləşməsi, bir 
məfhumun ifadəçisinə çevrilməsi əsasında formalaşmış olur. Bəzi sözönlü frazeoloji vahidlər sanki sabit söz 
birləşmələrini xatırladır. Lakin sərbəst söz birləşmələri sintaktik vahiddir. Burada məfhum bildirən sözlər 
cümlədə müstəqil hissə funksiyasında çıxış edir. Frazeoloji vahidlərdə isə sözlər müstəqil deyil. Onlar nə 
sözlərin, nə də söz sırasının dəyişməsi mümkün olmayan sabit birləşmələr yaradırlar. Sabit birləşmələr də 
sərbəst birləşmə modelləri əsasında qurulur. Bir sıra sərbəst birləşmələr kimi, bunlar da cümlənin bir üzvü 
olur. 
Lakin sərbəst birləşmələrin komponentləri məna müstəqilliyinə malik olduğu, həqiqi mənada 
işləndiyi halda, sabit birləşmələrin komponentlərindən biri zəif, son dərəcə ümumi semantikası ilə, yaxud 
tərəflərdən birinin və ya hər ikisinin məcazi mənada işlənməsi ilə birləşmə komponentlərininayrılmazlığına 
səbəb olur. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
421
SƏNANİ LALƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ MƏSDƏR TƏRKİBLİ FEİLİN NÖVLƏRİ VƏ 
ONUN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ EKVİVALENTLƏRİ 
Açar sözlər
: 
İngilis dili, modal sözlər, məsdər, feili sifət, söz birləşməsi, Azərbaycan dili
The explanation of the indicativemodal expressing modality in modern Azerbaijan in English language 
The article speaks With the infinitial units and their use in the simple And composund sentenses also 
analyses different kinds of infinitives in Englihs and Azerbaijani.The explanation of the indicativemodal 
expressing modality in modern Azerbaijan in English language was thoroughly given in this article.The 
cathegory of the indicative mood,the expresstin method of modality by grammatical and morphological ways 
ere also explained. 
Keywords: 
English, modal words, infinitive, participle
,
word combination, Azerbaijani
Müasir ingilis dilində apardığımız araşdırmalardan aydın olur ki, ingilis dilində məsdərlər Azərbaycan 
dilində bəzən olduğu kimi, bəzən isə feili sifət, ara söz, feili bağlama məsdər tərkibi, təyini söz birləşməsi, 
feil, tabelimürəkkəb cümlənin bir hissəsi və hətta budaq cümlələri kimi tərcümə olunur.
Feili sifət 
Ingilis dilində feili sifətlər – feilin şəxssiz formalarından olub, feili xüsusiyyətlərdən başqa, həm sifət, 
həm də zərf xüsusiyyətlərinə malikdir. 
Bildiyimiz kimi feili sifət 
I – 
ingilis dilində - ihg şəkilçili indiki zaman formasıdır; Feili sifət 
II
– feilin 
III
forması olan keçmiş zaman feili sifət (p.II) formasıdır. 
Feili sifət I
– ingilis dilinin qədimdə işlənən sifətlərindən inkişaf edib törəmişdir. Müasir ing. dilində 
o, həm feil, həmdə sifət – zərf xüsusiyyətləri daşıyır. Feili sifət I – sadəcə hərəkəti göstərmir, həm də onu bir 
əlamət kimi izah edir. 
Feili sifət II- 
feilin bütün şəxssiz formalarının ən qədim variantıdır. Feili sifət II, feili sifət I –dən 
zaman və növ formalarına görə deyil, feili xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir; q / feili xüsusiyyətlərnə görə isə 
feili sifət I - ə yaxındır. 
Mənasına görə feili sifət II – hərəkətin özünü yox, nəticəsini (həm əlamət, həm də vəziyyət kimi) əks 
etdirir. 
Feili sifətin funksiyaları. 
1)
Xəbər
– a cold wind is whistling down the plat for.(soyuqküləkplatformadavıyıldayır)
2)
Təyin
–I am sure, this must be a very embarrass sing conversation for Barbara. ( Mən bu söhbətin 
Barbara üçün çox inandırıcı olacağına əminəm).
3)
Ara söz
– Talkingabout crime, I can lend you a book as you are interested in ( Cinayətdən 
danışırıqsa, mən sənə maraqlandığın kitabı verə bilərəm).
4)
Zaman zərfliyi
– While working very hard one needs a through rest. (Ağırişdənsonraəməlli – 
başlıdincəlməklazımdır.)
5)
Səbəb zərfliyi –
Having plenty of time we decided to walk to the static ( Vaxtınız çox olduğundan 
biz vağzala piyada getməyi qərara aldıq)
6)
Tərzi –hərəkətzərfliyi 
Poirot smiled, remembering Mac Queen
,
s strictures “Britishers”. (Piaro Mak Kbinin ingilislərin 
tənqidini xatırlayaraq gülümsədi. 
7)
Güzəştzərfliyi ( When we love women we love them Knowing weekn 
8)
Şərt zərfliyi (We
,
d have been better off if living in a tent) 
9)
Müqayisə zərfliyi (For a moment he stood as if waiting for another question – o, 
sankibaşqabirsualgözləyirmişkimibiranlıqdayandı. 
Həmçinin feili sifət II – nin xəbərin ad hissəsi sadə feili xəbərin bir hissəsi, təyin, zaman zərfliyi, 
güzəşt zərfliyi, müqayisə zərfliyi, şərt zərfliyi, səbəb zərfliyi funksiyaları daşıyır. Beləliklə araşdırma göstərir 
ki, ingilis dilində feili sifət Az.dilinə bəzən olduğu kimi, bəzən də ara söz, feili bağlama, sifət, sadə cümlənin 
bir hissəs, təyini söz birləşməsi, budaq cümlənin bir hissıəsi və feili sifət tərkibi kimi tərcümə olunur. 
Gerund. 
Bildiyiniz kimi cerund feilin şəxsiz formasi olub hərəkət prosesini idarə edərək həm ismin, 
həm də feilin xüsusiyyətlərinə malikdir. Cerundun səciyyəvi xüsusiyyəti odur ki, ondan əvvəl ya sözünü ya 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
422
mənsubiyyət əvəzliyi, yaxud da mənsubiyyət və ümumi halda olan isim gəlir. Cerund ingilis dilində 
özünəmıxsus şəxssiz formadır. Belə ki, məsdər və feili sifət bütün avropa dillərinə xas olduğu halda, 
cerundun yalnız ispan dilində ekvivalenti var. 
Ismin xüsusiyyətlərinə malik olaraq cerund cümlədə mübtəda, predikativ, mürəkkəb feili xəbərin bir 
hissəsi tamamlıq, təyin və zərflik olur. Məsələn : Sezing and doing are different things. ( Görmək və etmək 
başqa – başqa şeylərdir). This is not playing the game. ( Bu oyun oynamaq deyil) 
Cerundun feili xüsusiyyətləri aşağıdakılardır. 
1.
Cerundun tamamlıqla işlənməsi, I remember reading this book (mən bu kitabı oxuduğumu 
xatırlayıram) 
2.
Cerundun zərflə işlənməsi, He likes readingaboud (O bərkdən mütaliə etməyi xoşlayır) 
3.
Cerundun zaman və növ kateqoriyalarına malikdir. Indefinite (active, passive) Perfect (active, 
passive) 
Cerund cümlə üzvü kimi aşağıdakı funksiyaları daşıyır. 
1.
Mübtəda 
Reading French is easier than speaking it. (Fransızca oxumaq, o dildə danışmaqdan asandır) 
2.
Xəbərin ad hissəsi 
The important part is helping people so they can live normal lives
3.
Mürəkkəb feili xəbərin bir hissəsi
I cant help telling you about it
4.
Vasitəsiz tamamlıq 
I remember having seen him before 
5.
Sözönlü tamamlıq 
What did she mean by boasting like that? 
O bu cür lovğalanmaqla nə demek istəyirdi 
6.
Təyin
There was a chance of catching the train 
7.
Zaman zərfliyi 
She looked at him anxiosly before ausvering.
O cavabverməzdən əvvəl ona hirsli – hirsli baxdı 
8.
Səbəb zərfliyi 
You can? I couldint sleep for worrying 
9.
Tərzi – hərəkət
They domced without speaking 
10.
Məqsəd zərfliyi
I thought that this was a time for going fast 
11.
Şərt zərfliyi 
He wont go without saying bood bye 
12.
Güzəşt zərfliyi
In spite of being busy, she helped me to look for evidences. Məşğul olduğuna baxmayaraq, o 
dəlilləri tapmaqda mənə kömək etdi.
13.
Tərzi – hərəkətzərfliyi 
You can achieve a lot by telling the truth. 
14.
Müqayisə zərfliyi 
You should have told the truth than crying bitterly. (Acı – acıağlamaqdansa, onahəqiqətideməliidim). 
Dediklərimiz onu göstərir ki, ingilis dilində cerundlar Azərbaycan dilinə feili sifət tərkibi, məsdər 
tərkibi, budaq cümlə, sadə cümlə, feili bağlama, feili bağlam atərkibləri kimi tərcümə olunur. 
Cerunddan danışarkən onun feili isimlə, feili sifətlə və məsdərlə oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinə 
toxunmamaq mümkün deyildir. Cerund, feili isim və feili sifət hər üçünün – ingilis suffiksi ilə bitməsinə 
baxmayaraq, onların fərqli cəhətlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
423
Cerundvəfeilisifətinfərqlixüsusuyyətlərinənəzəryetirək 
Cerund və məsdərin fərqli xüsusiyyətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, bəzən cümlə 
tərcümələrində cerundun, yoxsa məsdərin işlədilməsi çox vacib bir məsələyə çevrilir. Bu məqamlara nəzər 
salaq. 
1.
Tamamlıq məsdərlə ifadə olunubsa, onda bu feilıərdən sonra məsdər gəlir : to seem, to wish, to 
want, to learn, to forget, to fail, to ettend, to prepare, to intend, to dosire, to agree və s. 
2.
Bəzi sifətlərdən sonra məsdər gəlir: strange, dangerous, ready, common, easy, difficult, usual, 
pleased, eager, anxious. Və s. 
3.
Bir sıra feillərdən sonra cerund işlənir: to enjoy, to delay, to regret, to recall, to avoid, to postpone, 
to deny, to suggest, to consider, to mind və s. 
4.
Bir qrup sözönü feillərdən sonra cerund işlənir. To approve of, ti give up,to rely on, to worry about, 
to Keep on, to think about, to put off, to depend on, to insist/ 
5.
Bir sıra feillərdən sonra həm cerund, həm də məsdər gələ bilər. Bu halda cümlənin mənasına xələl 
gəlmir. 
He started to study after dinner. 
He started studing after dinner. 
6.
Bir qrup feillərdən sonra həm cerund, həm də məsdər gələ bilər. Bu halda cümlənin mənası dəyişir. 
Məsələn : to stop, to remember, to forget. 
He stopped reading – O oxumağını saxladı 
He stopped to read - O oxumaq üçün dayandı. 
Azərbaycan – ingilis dil əlaqələri artan xətt üzrə inkişaf mərhələsindədir. Bu, bir tərəfdən çoxdilliyə 
yeni meydan açır, digər tərəfdən də dillərin qarşılıqlı inkişaf və zənginləşməsinə zəmin yaradır. Bu zaman 
ingilis – Azərbaycan və Azərbaycan ingilis dillərinə tərcümə prosesində də müəyyən problemlər də üzə çıxır. 
Tərcümə prosesində müəyyən üslubu məqamlar yaranır ki, bunların da qrammatik cəhətdən düzgün 
çözülməsinə və mütəxəssis müdaxiləsinə ehtiyac artır. Məlumdur ki, müəyyən dil əlaqələri zamanı dilin 
leksikası da dəyişiklik uğrayır, termin – sözlər və birləşmələr dildə özünə möhkəm yer tutur. Burada da 
sözlərin düzgün tərcümə və orfoqrafiyası mütəxəssis sözünə əsaslanmalıdır. Bu mənada ingilis dilindəki feili 
tərkiblərin Azərbaycan dilində qarşılığını araşdırmağa ehtiyac olunur. 
Cerund 
The Vebral Noun 
1.İsmin və feilin xüsusiyyətlərinə 
malikdir. 
2. Artikılsız işlənmir. 
3. İşarə əvəzliyi işlənmirş 
4. Qarşında sifət işlənmir. 
5. Özündən sonra vasitəsiz tamamlıq 
gələ bilər. 
6. Cəm şəkilcisi qəbul etmir 
7. Növ kateqoriyası var. 
8. Özündən sonra zərf gələ bilir. 
9. Perfect və Nou –m Perfect 
formaları var 
1. Yalnız ismi xüsusiyyətlərə malikdir 
2. Artikılla işlənir 
3. İşarə əvəzliyi ilə işlənir. 
4. Qarşısında sifət işlənə bilir. 
5. Özündən sonar sözönlü 
ismibirləşmə gəlir, bu da təyin 
vəzifəsində işlənir. 
6. Cəm halda işlənıə biloir 
7. Növ kateqoruiyası yoxdur. 
8. Özündən sonar zərfgələbilmir. 
9. Perfect vəNou – Perfect 
formalarıyoxdur 
.
Cerund Particple I 
1.Sözönü ilə işlənə bilər. 1. Sözönü ilə işlənmir.
2.Bağlayıcı ilə işlənmir. 2. Bağlayıcı ilə işlənmir.
3.Yiyəlik halında olan isim və ya 3.Yiyəlik halında olan isim və ya
mənsubiyyət əvəzliyi ilə işlənir. mənsubiyyət əvəzliyi ilə işləmir. 
Mənsubiyyət əvzliyi ilə işlənir. 
Mənsubiyyət əvzliyi ilə işlənir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
424
SÜLEYMANOVA RÖYA 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
UŞAQ DİLİNİN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ 
Açar sözlər:
Mənimsəmə, Uşaq dili, Koqnitiv dilçilik, Universal qrammatika, Anadangəlmə, Dilə 
yiyələnmə mexanizmi 
Developmental Stages of Child Language 
The article is an attempt to investigate and analyze different categorizations proposed for the early 
development stages in L1. The characteristics of early child language in first language acquisition 
discussed.Different approaches to understanding L1 acquisition and processes involved in child syntax stated 
in the article. Developmental stages and chronological succession of different stages in the acquisition of the 
first language presented.The author presented peculiarities of each stage in child language acquisition.
Keywords:
Acquisition, Child language, Cognitive linguistics, Universal grammar, Innateness, LAD 
Dil çox mürəkkəb və sirli hadisədir. Insanın ən mühüm əlaməti, onu digər canlı aləmdən fərqləndirən 
yeganə məziyyəti dildir. Dünyada heç bir varlıq insan kimi anadangəlmə dil səriştəsinə malik deyildir, bu 
qədər tez bir vaxtda dil öyrənə bilməz [1, 72]. 
Uşaq dilinin inkişaf mərhələrinin öyrənilməsi və tədqiq edilməsinə dair bir çox yanaşmalar 
mövcuddur. Son dövrlərdə dilçilikdə, uşaq dilinin öyrənilməsi xüsusilə psixolinqvistlərin diqqətini cəlb etmiş 
və onlar aşağıdakı suallara cavab axtarmağa çalışmışlar : “Uşaq belə qısa bir müddətdə öz ana dilini necə 
öyrənir?”, “ilk yaşlarında uşaq dili necə tanıyır, öz ətrafında deyilən sözləri necə başa düşüb ünsiyyətə girir 
?”, “Ana dilinin qaydalarına necə yiyələnir ?” 
Bu gün dilin mənimsənilməsi ilə bağlı 2 klassik yanaşma məlumdur: empirik və nativist. Empirik 
yanaşmaya görə dil fəaliyyəti sosiallaşmada baş tutan öyrənmə proseslərinin nəticəsidir, yəni insan öz 
təcrübəsi sayəsində ətraf aləmdən dili öyrənir. Nativizm isə ondan çıxış edirki, dil fəaliyyəti insan 
orqanizmində genetik mövcuddur, yəni anadangəlmədir.nativist yanaşma dil-kommunikativ fəaliyyətin artıq 
ana bətnində yarandığını göstərir.
Biheyvior yanaşmada B.F Skinnnere görə, uşaq dünya yazılmamış lövhə kimi gəlir, heç bir bacarığa 
malik olmur, dilöyrənməyə sıfırdan başlayır. Lakin bugün dilin anadangəlməsi olması fikri qəbul 
olunmuşdur.anadangəlmə o deməkdir ki,insanda ana bətnində olarkən dil bacarığı formalaşır və doğulandan 
sonra bu dil bacarığı onun düşdüyü mühitin təsiri altında formalaşır [4, 67]. 
Kessə görə heç bir uşaq öz ana dilini öyrənəndə cətinlik şəkmir. Bu proses o beş yaşına çatana qədər 
tamamlanır. Maraqlıdır ki, bütün uşaqlar demək olar ki, dili eyni yollar ilə mınimsəyir və eyni ümumi 
bacarqıqlarla yekunlaşdırır. Lakin, uşaqlar bir günə bütün dil bacarıqları ilə oyanmırlar. Kess əlavə edir ki, 
dil mərhələlərlə mənimsənilir və hər bir mərhələ onu yetkin insan dilinə yaxınlaşdırır. Bütün bu mərhəllələr 
dünyanın bütün mərhələlərində oxşarlıq təşkil edir və müxtəlif dillərin dil öyrənmə mərhələrinəki prinsiplər 
universal hesab olunur[3, 10].
N.Xomski isə inanırdı ki, uşaqlar istənilən insan dilini öyrənməyə irsi bacarıqla doğulur. O iddia 
edirdiki, uşaqların dəqiqliklə istifadə etdikləri müəyyən linqvistik quruluşlar artıq onların beynində həkk 
olunub. Xomski inanırdıki, hər bir uşağın dil mənimsəmə əlati vardır və o uşağın beynində dilin əsas 
prinsiplərini və onun qrammatik quruluşlarını kodlaşdırır. Sonra uşaq yalnız yeni sözləri öyrənməli və LAD 
(Language Acquisition Device) daki sintaktik qruluşlara müraciət etməlidirki cümlələri qursun. Xomski 
iddia edirki, uşaq yalnız imitasiya, yamsılama yolu ilə dili öyrənə bilməz, çünki onun ətrafında danışılan dil 
qaydasızdır, yetkinlərin nitqi bəzən qrammatikaya tabe deyilidr, dağınıqdır. Xomskinin nəzəriyyəsi isim, feil, 
samit və sait ehtiva edən bütün dillərə aid olunur [2, 127].
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq deyə bilərik ki, dilçilikdə son illərdə uşaq dilinin mənimsənilməsi 
ilə bağlı bir neçə nəzəriyyələr yaranmış və alimlər tərəfindən müxtəlif müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu 
nəzəriyyələrdən təqlid nəzəriyyəsi, anadangəlmə nəzəriyyə, idrak nəzəriyyəsi və müdaxilə (input) 
nəzəriyyələri xüsusi qeyd olunmalıdır.
Təqlid nəzəriyyəsi Devid Kristal tərəfindən irəli sürülmüşdür və həmin nəzəriyyəyə gorə usaqlar dili 
başqalarını yamsılama vasitəsilə öyrənirlər.
İkinci nəzəriyyə - dilin anadangəlmə olması ideyası Noam Xomski tərəfindən verilmişdir. N. 
Xomskiyə görə hər bir insanda dil mənimsəmə aləti vardır. Həmin bu alət insana dil öyrənməyə icazə verən 
beyin mexanizmidir. Onun fikrincə bütün dillər eyni srukturu paylaşırlar - universal qrammatika.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
425
Üçüncü nəzəriyyə - idrak nəzəriyyəsini isə J.Paiaje irəli sürmüşdür. Onun fikrincə uşaq sözdən istifadə 
etməmişdən əvvəl onu anlamalıdır. Həmçinin o sözdən istifadə etməmişdən də əvvəl onu təcrübədən 
keçirməlidir. Əgər onlar “qəzəb” kimi hiss ifadə edən sözdən istifadə edirlərsə, bu hissin necə bir hiss 
olduğunu dərk etməlidirlər.
Dördüncü nəzəriyyə - İnput nəzəriyyəsi isə Skinnerin bihevior nəzəriyyəsi iləs oxşarlıq təşkil edir. 
Uşağa istiqamətlənmiş nitq uşaq dilinin inkişafına çox böyük təsir göstərir. Valideynlər uşaqları ilə yavaş 
danışırlar, həmçinin daha yüksək pauzadan və qrammatikada istifadə edirlər. Novbəli söhbətə önəm verən 
valideynlər sual-cavab ardıcılığına diqqət yetirirlər. 
David Kristalın nəzəriyyəsinə görə isə uşaqlar dili beş mərhələdə öyrənir və bu mərhələlər arasında 
əlaqə vardır.
Birinci mərhələ. Bu mərhələdə uşaq 3 məqsədlə danışır: 
a) istədiyi nəyisə əldə etmək üçün,
b)kiminsə diqqətini cəlb etmək üçün,
c)nəyəsə diqqqət çəkmək üçün.
Sonra isə əsas anlayışları yaratmağa başlayır, məsələn atanın maşını – daddy car. Bu mərhlədə əşyaları 
bir sözlə adlandırmağa baslayır. Birinci mərhələdə onlar əşyaları başqa şeylərlə - insan, yer ilə 
əlaqələndirirlər. Məsələn obyekti hadisə ilə - quş getdi. Bu erkən mərhələdə onların geniş lüğət fondu 
yoxudr. Ona görə də onlar sual verərkən intonasiyadan istifadə edirlər. Ən çox istifadə olunan sözlər - 
istəmək,orada və başqaları olur.
İkinci mərhələ. Bu uşaqların sual verdiyi, soruşduğu mərhələdir. “Harada?” sualları birinci gəlir. 
Onların sualları tez-tez sual əvəzlikləri (nə,harada) ilə başlayır. İsim və ya feil ilə davam edir məsələn, 
haraya getdi (where gone), əşyaları adlandırmağa və təsnif etməyə başlayırlar. Wassat – bu nədir sualini 
verirlər. Həmçinin əşyaların xüsusiyyətləri haqda danışmağa başlayırlar, məsələn – böyük/balaca, isti/soyuq 
- əşeyləri əks mənaları ilə öyrənirlər.
Üçüncü mərhələ. Burada daha çox sual cümlələri yaradırlar ki bu da intonasiyanın köməyi ilə baş 
tutur. Sally play in garden mummy, Ssally bağda oynayır anacan?). Həmçinin cümlə strukturu genişlənir – 
mübtəda - feil-tamamlıq-zərflik şəklinə düşür. You dry hands- sən əllərini qurulayırsan. Preposition-arikl-
noun kimi frazalar ( on the table )bu mərhələdə yaranır. 
Dördüncü mərhələ. Onlar sual cumlələrini niyə, nə üçün ilə başlayırlar. Onların qavramasında ən 
diqqətəlayiq inkişaf isə bilmək kimi abstrakt isimlərin istifadəsidir. Onlar əmr cumlələrinin əzəvinə birbaşa 
olmayan cümlələr qurmağa başlayırlar: məsəslən, əvvəl onu mənə ver deyirdilərsə artiq ala bilərəm, götürə 
bilərəm səklində cümlələr ilə əvəz olunur. Modal feiller istifadə olunmağa başlanır. 
Beşinci mərhələ. Bu mərhələdə sərbəst danışığın şahidi oluruq. Təklif, xahiş, sual vermə məlumat 
vermə ehtiyaclarını ifadə edə bilirlər. Bu mərhələdə nə? və nə zaman? ilə başlayan cümlələr qururlar. 
Keçmişə və gələcəyə müraciət edirlər.
Qrammatikanin inkisaf mərhələlərinə baxsaq aydın olar ki, o da öz növbəsində müəyyən dövrlərə 
bölünür. 
Erkən mərhələdə qrammatika istifadə olunmur. Cümlələr bir uzun sözlü olur. Sözlərin 60% - i adlanma 
funksiyasina malikdir, 20%- i ifadə və hərəkət bildirən sözlər olur. Əksər uşaqlar təxminən 12-18 aylıqda bu 
mərhələdən keçir. Burada bütün cümlənin əvəzinə yalnız bir söz işlədilir. 
İkinci mərhələdə 18aydan-2 yaşa qədər davam edir. Bu, iki sözlü mərhələ kimi də tanınır. Uşaqlar iki 
sözü biryerə gətirirlər ki, bir cümlə düzəltsinlər, məsələn – pisik tullanır- mub+feil. Qapin ört- 
feil+tamamlıq. Bu mərhələnin sonunda əsas söz sırasını bilirlər. 
Üçüncü mərhələdə cümləyə əlavə üzvlər əlavə etməklə tamamlayırlar. Üç element-atanın maşını var. 
Dörd element-sən indi yatağa gedirsən. 
3 yaşında cümlələr daha uzun olur. 4 - cü yaşda cümlədəki qrammatik səhvlər düzəlir. Him gived the 
cheese to the mouses – 4yasinda- he gaved the cheese to the mice. 
Kristal qeyd edir ki, dil mənimsənməsi yalniz səsləri çixartma deyil, həm də onları anlama, qavrama, 
ferqlilikləri başa düşmədir. O qeyd edirki, bir günlük uşaq anasının səsini digərlərindən fərqləndirə bilər. Bu, 
intonasiya və ritm vasitəsilə həyata keçir. 2 və 4 aylıqlarında insanların əsəb, qışqırma səslərini fərqləndirə 
bilirlər. 6-9 aylıqlarında dili situasiyada öyrənirlər, məsələn əl çalmaq, sağ ol demək və s. 
Məqalədə göstərilənləri nəzərə alaraq deyə bilər ki, uşaq dilinin mənimsənməsi ilə bağlı sualın hələ 
də dəqiq cavabı yoxdur. Bu məsələdə fikir ayrılıqları olsa da, biz onun bəzi xüsusiyyətlərinə toxunduq. 
Sonda Hallideyin fikrinə müraciət etmək maraqlı olardı. İngilis dilçisi inanır kı, uşaq dili bizə dil nədir və 
insanın inkişafı üçün onun əhəmiyyəti nədən ibarətdir sualına cavab tapmağa kömək edir [5, 189].

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
426
Ədəbiyyat 
1.Veysəlli F. Koqnitiv dilçilik: əsas anlayışları və perspektivləri. Bakı. Mütərcim. 2015. 119 s. 
2.Xomski. N. Language and mind. New York. Harcout Brace Jovanovich Inc. 1968. 190 s. 
3.Kess. J. Psycholinguistics. Amsterdam: John Benjamin Publishing Company. 1993.
4.Skinner B. Verbal Behavior. New York. Appleton-Century-Crofts, Inc. 1957. 478 s. 
5.Halliday, M. A. K. The language of early childhood. London. Continuum. 2003. 
6.http://www.ling.upenn.edu/courses/ling001/acquisition.html 
ŞƏFİZADƏ İRADƏ
Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İNGİLİS DİLİ MƏNŞƏLİ ALINMA SÖZLƏRDƏ LEKSİK VƏ 
SEMANTİK TRANSFORMASİYA VƏ ONUN DİLÇİ ALİMLƏR TƏRƏFİNDƏN TƏDQİQATI 
Açar sözlər:
İngilis dili,Azərbaycan dili,alınma söz,semantika
The grammatical category of time in English and is comparative caracteristics
of category of time in Azerbaijan 
The article deals with the grammatical category of time in English and is comparative caracteristics of 
category of time in Azerbaijan also some semantical peculiarity of English terms in Azerbaijani. The article 
deals with the structural-semantical models of the simple sentence of the contemporary.English and 
Azerbaijani language and their comparison analyse of theorical character.The article deals with the 
connection and essence of the category of tensein the English grammar. 
Keywords: 
English, Azerbaijany, words buy, semantics
Dilin başqa dillərdən aldığı sözlərin müəyyən anlayışların, əşyaların, hadisələrin adlarını ifadə etməyə 
xidmət edir Alınma ilkin dövrdə konkret sematikaya malik olur. 
Adətən, söz aid olduğu dildə bir sıra mənalara malik olursa, keçdiyi yeni dildə onun bu mənalardan 
çox vaxt biri istifadə olunur. Zaman keçdikcə, alınma söz yeni mənalar qazana bildiyi kimi, əvvəlki mənasını 
itirə bilir. Alınma sözün belə bir prosesə qoşulmasıonun dil vasitəsi ilə assimilyasiyası əlaməti kimi qəbul 
edilir. 
Alınma obyekt dildə sematik transformasiyaya məruz qalır. Sematik transformasiya dilçilikdə 
araşdırılmış məsələlərdəndir. Obyekt dildə alınma sözün mənasının genişlənməsi və ya daralması, onun 
məcazi mənada işlənməsi sematik transformasiya kimi başa düşülür. 
Bir sıra tədqiqatçılar alınma sözlərə yalnız onların mənalarının daralmasının, bu sözlərin məcazi 
mənalarda işlənməsinin xas olmasını qeyd etmişlər. Bu fikir sonralar tənqid olunmuşdur. 
Alınma sözlərin yeni keyfiyyət qazanması cəmiyyətdə baş vermiş dəyişmələrlə millətlərarası 
əlaqələrin, o cümlədən dil əlaqələrinin genişlənməsi ilə bağlıdır. V.Q.Kostomarov müasir dövrdə sözlə
r
in 
semantik strukturunun dərinləşdiyini, onların yeni mənalarının yaranmasını qeyd edir. İngilis dilindən 
alınmaların sematik strukturunun genişlənməsi onların həyatımızın müxtəlif sahələrinə nüfuz etməsi 
prosesində baş verir. 
Alınma sözün müxtəlif sahələrə keçməsi onun məna dairəsinə təsir göstərir. Bəzi hallarda keçid 
prosesində söz bir vaxt dilə daxil olduğu ilkin mənanı itirərək yeni məna qazanır. 
Başqa halda ilkin məna qalmaqla alınma sözün semantikasında dəyişmə yaranır. Qeyd olunan 
məsələləri konkret nümunə əsasında araşdırmaq düzgün nəticələr əldə etməyə imkan verir. 
Biznes 
( ing. 
busness
) sözü 1966-cı ildə çapdan çıxmış Azərbaycan dilinin izahlı lüğətinə daxil 
edilməmişdir. Avropa mənşəli sözlərin qısa lüğətində alınma sözün mənası şəxsi yığımla əlaqədar 
kommersiya işi kimi izahlanır. 
Bu fəaliyyətlə məşğul olan şəxs isə 
“biznesmen” 
adlanır. Lüğətdə 
“biznesmen” 
sözünün izahında 
yazılır: “ ABŞ-da tacir, fırıldaqçı, işbaz, sahibkar; hər şeydən yüksək gəlir almağa çalışan kapitalist” 
(ASML). Göründüyü kimi, rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilinə keçmiş alınma leksik vahid sovet dövründə 
mənfi məna daşımışdır. İngilis dilində biznes çoxmənalıdır. 
Onun əsas mənası “iş”, “daimi məşğuliyyət”, “ixtisas”dır. Sözün digər mənası “ticarət və kommersiya 
fəaliyyəti”dir. Hazırda Azərbaycan dilində istifadə edilən biznes sözü “gəlir gətirən iş” mənasında işlənir. 
İşlənmə səviyyəsinə görə məhsuldardır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
427
Təkcə iqtisadi sahəyə aid termin olmayıb, ümumişlək leksik vahiddir: “Deyirəm ki, Həmid yaradıcı 
insan olmaqla yanaşı, biznesi də çox gözəl bilir. Ailə qurandan sonra müəyyən ehtiyaclar vardır, o, bir biznes 
əməliyyatını həyata keçirdi və çox da uğurlu alındı” (“Şərq” qəzeti, 12 oktyabr, 2004); 
“Bir neçə gün öncə Şəkidə Regional biznes Tədris Mərkəzinin açılışında iştirak edən Fərhad Əliyev 
özünü prezident kimi aparırdı” (“Etimad” qəzeti, 06-09.11.2004). 
Böyük tennisdə və voleybolda topun oyuna daxil edilməsi 
servis
(service) adlanır. İngilis dilindən 
Azərbaycan dilinə ilk keçən məna da idman termini olmuşdur. “İlahə Qədimovanın əsas heyətdə oyuna 
buraxılması servis zamanı olur. 
Görünür, məşqçi Faiq Qarayev yetirməsinin servisdən komandamıza xal qazandıracağına ümidlidir” 
(“Olimpiya dünyası”, 1 oktyabr, 2004). 
Sonralar servis “məişət xidməti” anlamında da işlənməyə başlanmışdır. 
Server 
də idman terminidir. Tennisdə topu oyuna daxil edən idmançı server adlanır. 90-cı illərdə həm 
servis
, həm də 
server 
sözlərinin semantikasında dəyişmə baş vermişdir. 
Terminlər indi sosial-iqtisadi və başqa sahələrə aid anlayışları ifadə edir. 
Server
-“kiçik və orta 
biznesdə istifadə olunan, əsas məlumatları saxlayan və ötürən kompüter” mənasındadır. 
Servis sözünün daha iki mənası yaranmışdır: 1) məhsulun istehlak və satışı sisteminin 
təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş kompleks xidməti təmin edən marketinq fəaliyyətinin alt sistemi; 2) sosioloji 
sorğu. 
Eyni hadisə özünü 
server 
sözünə münasibətdə də göstərir. Bu söz də yeni məna qazanmış, müxtəlif 
sözlərlə yeni terminoloji birləşmələr əmələ gətirmişdir. İndi server – “internet şəbəkəsinə qoşucu kompüter” 
mənasında işlənir. “İnternetə girmək üçün əvvəlcə serverə qoşulmaq lazımdır. Bunun üçün serverin telefon 
nömrəsi yığılmalıdır”. 
Alınma leksika, o cümlədən ingilisdən alınma sözlər dilin leksik sistemində gedən proseslərdə fəal 
iştirak edir. Ümumişlək leksik vahid kimi alınmış söz terminləşə bildiyi kimi, alınma terminin xüsusi leksik 
vahid səciyyəsini itirməsi də mümkündür. 
Müasir dövrdə terminoloji mənanın itirilməsinin tez-tez baş verməsi ədəbiyyatda qeyd olunur. 
İngilis dilindən alınma sözlərin publisistik mətnlərdə, mətbuatda tez-tez istifadə olunması onların 
semantikasına əsaslı təsir göstərir. Mətbuatda işlənən alınma sözlərin semantik strukturunda dəyişmə baş 
verir. Sözün məna həcminin genişlənməsi yeni semlərlə zənginləşməsi özünü göstərir. 
Belə hallarda determinləşmə semantikgenişlənmənin təzahür amilidir. Bir çox innovasiyalar məcazi 
mənada istifadə olunur, yeni mənalı söz müxtəlif semantik qrupun sözləri ilə söz birləşməsi tərkibində 
işlənir. Semantik derivasiya prosesində mənanın genişlənməsi əsas yeri tutur. 
İngilis dilindən alınma sözlərdə mənanın genişlənməsində ilkin leksik-semantik variantın arxiseminin 
ümumiləşməsi baza leksik-semantik paradiqmasının hüdudlarından kənara çıxması da mühüm rol oynayır. 
Məsələn, 
xit 
müəyyən dövrdə böyük populyarlıq qazanmış musiqi əsərinə deyilir. “Populyar musiqi 
əsəri” arxisemi semantik derivasiya prosesində istənilən populyar hadisə və fakta aid edilir. 
Pressinq 
– baketbolda qarşı tərəfin oyunçusuna tətbiq olunan sərt mübarizə formasıdır. Əsas arxisem 
kiminsə fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq, onun sərbəstliyini əlindən almaqdır. Əvvəllər bu yalnız idman 
oyunlarına aid olsa da, hazırda istənilən fəaliyyət sahələrinə şamil olunur. 
Treninq
– yarış dövrü üçün orqanizmin maksimal hazırlığını təmin etmək üçün sistematik məşqləri 
nəzərdə tutur. Arxisema “idman məşqidir”. Müasir dövrdə sözün mənası genişlənmiş və müxtəlif fəaliyyət 
sahələrində işə hazır olmaq üçün məşqləri, formanı saxlamağa əhatə etməyə başlamışdır. 
Reytinq 
– fərdi və komanda fəaliyyətlərinin ədədi göstəricisidir. İlk əvvəl şahmata, sonralar tennisə aid 
olmuşdur. Hazırda təkbətək mübarizə və komanda idamn növlərində istifadə olunur. Qiymətləndirmənin 
ədədi göstəricisi arxisemində dəyişmə baş vermişdir. Ədədi göstərici əsas götürülmür. Hazırda 
reytinq 
sözünün semantikası genişlənmişdir. 
Autsayder
– “futbol və ya xokkey komandasında sağ və ya sol kənar oyunçusu” anlamındadır. 
Monitor 
– 1) emal sistemlərində əməliyyatları idarə və nəzarət edən, yoxlayan maşın proqramı; 2) 
proqramlaşdırma dillərində ümimi vasitələrdən istifadə etmək üçün proseslərin sinxronlaşdırılması və 
əlaqələndirilməsi mexanizmi; 3) sistemi idarə edən displey. 
Kompüterin insan məişətində geniş yer alması, onun dəstinə daxil olan monitor sözü də ümumişlək 
leksik qata daxil olmuşdur. Bununla yanaşı, monitorun “ekran” mənası da vardır. 
Monitorinq 
– cari mühiti (sistemi) fasiləsiz yoxlayan və idarə edən, istifadəçiləri xoşagəlməz halların 
və böhran vəziyyətlərinin yaxşılaşması haqda xəbərdar edə bilən proses. 
Monitor 
və 
monitorinq 
alınma sözləri terminoloji səciyyə daşıyan yeni söz birləşmələrinin tərkibində 
iştirak edirlər. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
428
İngilis dilindən alınma sözlərin bir qisminin mənasının genişlənməsi ilkin leksik-semantik variantının 
differensial semləri itirməsi nəticəsində meydana çıxır. 
Alınma sözün mənbə dildəki predment-anlayış uyğunluğu obyekt dildə başqa sözlərlə sistemdaxili 
əlaqəyə girməmiş bu leksik vahidin mənasını açmağın əsas şərtidir. 
Dilə keçməsinin başlanğıc mərhələsindəki sözlə yeni dilə uyğunlaşmasının digər mərhələləri arasında 
olan söz arasında fərq vardır. 
İlkin mərhələdə yeni leksik sistemə girən söz başqagerçəkliyə aid anlayışı, predmenti adlandırır, leksik 
sistemin digər vahidləri ilə rabitədə çıxış etmir. Belə sözlər, bir qayda olaraq etnoqrafik, tarixi, coğrafi, bədii 
mətnlərdə işlənir. 
Ədəbiyyat 
1.
N.Xudiyev: “Azərbaycan dilinin zənginləşmə yolları
2.
A.Qarayev: “Azərbaycan dilində Avropa mənşəli leksik alınmalar”.
3. E.Haugen: “The analyse of indiguistic horriwing”, “Lang”, 1950.
4.
Horn P.: “Crundries der neupersiselie etimologie”,Strasbourg-1993.
5.R.C.Cəfərov:”Azərbaycan dilində Qərbi Avropa mənşəli alınmalar”. 
Bakı.2006.”Elm və Təhsil”nəşr. 
SULEYMANLI YUSİF 
Ph.D. Associate professor 
Azerbaijan Technical University 
LOGICAL APPOINTMENT AND FUNCTION OF THE TERMS 
IN THE INTERFERENCE PROCESS 
Açar sözlər: 
termin, məntiqi, funksiya, dil, linqvistika
Məqalədə dilə aid olan spesifik sözdüzəltmə metodu ilə Azərbaycan dilinin daxili potensialı əsasında 
ümumi anlayışları ifadə etmək üçün uyğun olan terminləri yaratmaq mümkün olmadığı açılır və 
interferensiya zamanı terminlər başqa dildən hazır formada alınır və istifadə edilir.Bizim dildə terminlərin 
yaranması, bir tərəfdən beynəlxalq terminlərin müxtəlif elm sahələrində işlənməsi dilimizin terminoloji 
funksiyası ilə xarakterizə olunur. Digər tərəfdən isə onun dünya dilləri ailəsinə inteqrasiyasını asanlaşdırır. 
Keywords: 
term, logical, function, language, linguistics
The terms differ from other word groups by their expression and meaning, utilization opportunities, 
role of the language in different stylistic areas, the level of understanding of the language carriers. Though 
that there are different ideas about the term and its essence in the linguistics, there are the problems that wait 
for solution, because, understood every new notion and concept shall be named by certain language units. 
Different principles are taken as basis in this naming and different conformities to law are 
substantiated. Especially, there are certain differences in naming of terms. Thus, as naming is after 
understanding of the object, the semantic relation between the name and the named object and its essence is 
taken as basis. 
So, special naming (nomination) is realized in the terminological area in the process of expression of 
different scientific technical notions and concepts by terms and appointment of the terms according to their 
essence, because the meaning of terms is limited by the system of certain scientific-technical knowledge and 
its meaning is determined in he system of scientific-technical knowledge that they concern. Just the terms in 
the system of this knowledge serve to naming of notions, processes and events and etc. and marking them by 
language units having nominative character. 
The word or the word combination that expresses the notion is terminized by means of privatization of 
subjects, reality of the events in the scientific fields by passing through scientific thought. It finds its 
definitive determination by means of intellectual scientific perception of the denotation in the traditional 
terminological notion system. 
For example, a rectangle which both sides are parallel is called trapezium a rectangle which all sides 
are equal is called square; a rectangle which oposite sides are parallel in paits is called parallelogram. As it is 
seen, the principal signs, characters of ever figure are taken into account and a definition is given and the 
mathematical term is privatized. By this way special words are précised in physics, chemistry, economics, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
429
medicine and other fields and they are used as terms. A special word encircles the terminological systems of 
the lexicological units not only of science and technique, but also other areas of social activities. 
The scientific perception and explanation of the denotation of terminological notions is accepted by 
means of scientific reflection of the word naming it in all areas. In this case besides individual characters of 
the things and events, general and individual characters peculiar to them shall be taken into account in order 
to name things and events. 
Just the notion shall reflect general and important aspects of events, processes and things. For example, 
a multiface that is a polygon which two faces are equal and corresponding sides are parallel and the rest faces 
are parallelogram is called prism. 
Herein, the aspects that differ prism from other mathematical objects (trapezium, pyramid) are equality 
of two faces, the fact that it is a polygon which corresponding sides are parallel, it is a multiface which the 
rest sides are parallel. The principal signs of the notion are reflected in these terms and it appears as its brief 
logical appointment. 
Therefore, these principles shall be taken as basis during naming the notions belonging to every 
scientific area. Especially, joining, expression of principal signs inside the language unit equivalent to the 
notion realizes the definitive function of the term by conditioning the classification in many areas of physics, 
mathematics, chemistry and technique. 
The terms are directly coordinated with the system of scientific notions in the general terminological 
macrosystem and encircles the content of scientific notions on the basis of real practice in order to gain a 
definitive determination. Therefore, while speaking about the function of definitiveness, just scientific 
concepts belonging to different scientific areas are considered. 
For example, as such terminological units as value, shareholder audit, capital in the economics, cone, 
circle, trapezium, radius in the mathematics, current, pressure in the physics are directly related with the 
system of scientific notions, privatization, precision of certain meaning in the semantic area of the notion 
arisen on the basis of real practice stipulates formation of a definitive term. Thus, privatization of any word 
in the meaning, formation of the definition reflecting necessary and satisfactory signs of the notion having 
special appointment realized the definitive function of the term. The sign determining the notion in the 
definitive function takes one of the principal places in appointing the notion. The “sign” is the closeness of 
any object, event or notion with other object, event or notion or character differing from them. 
Galkina Fedorook wrote: “The investigators consider correspondence of any notion absolutely 
determined and précised in the different scientific areas differing from the word” (1,117).The notion is 
considered the exit point in the terminological syste. The appointment characters of the notion shall be taen 
as a criterion in formation and exact appointment of the terminological lexicology. 
The notion doesn’t only express general and important signs of the objective reality, objects and 
events, but also is used in other meaning in the terminology. Thus, the notion systems are the collection of 
notions related to each other concerning certain areas of science and technique, the content of notions is the 
collection of the principal signs of the notions, the classification of notions is opening of sex-word relations 
between the notions and solution of problems determines the essence of the definitive function, because the 
logical relation between the term and notion forms the systematic character. 
Taking into account the above-mentioned facts, certain categories shall be taken as the basis in 
determination of the definitive function of the term. Especially, the conformity to laws shall be taken into 
account in joint utilization of the terms with certain words in the texts belonging to every area and naming of 
a concept by a term is appointed among the characteristic signs of the notion. Besides, the relation attitude 
between the term and notion, event and name is determined. 
A term is given a definition after precision of all signs. The following requirements shall be taken into 
account in the determination: 
1.Principal signs of the notion, its specific characters shall be reflected in the determination. 
2.Repetitions shall not be allowed in the determination. 
3.A determination shall be short and concrete. 
4.Non-standard terms shall not be used in the determination. 
5.The determination shall meet the norms of the language. 
6. A determination shall differ from definition. 
7.A determination shall express the content of the notion exactly and laconically.For example, 
“substances made of different types of atom are called complex substances and the substances made of the 
same type of atoms are called simple substances”. As it is seen, concretely all requirements are taken into 
account in the determination. The determination shall totally encircle the principal signs, internal content, 
functional characters of the term. That is to say that increase of frequency of utilization of an ordinary word 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
430
and word combination in the same meaning stipulates privatization, precision of certain meaning in the 
semantic field and formation of the definitive determination. D.S.Lotte wrote: “Differing from ordinary word 
and word combination, the term shall have limited and determined content. This content shall belong to the 
term not depending on the context, hence the meaning of an ordinary word is determined in certain context, 
in the combination with other words” (2,13). Necessary and satisfactory signs are selected from these signs 
and they can be reflected in the peel, structure of the term. So, the term formation process is characterized by 
finding of the exact status of the notion on the basis of certain conformities to law. The functions of the term 
are nominative and definitive functions. Thus, the terms implement the nominative function when they name 
the things, processes, events of objective realities and notions about them. But the basis of the term is not 
appointed in naming, it is reflected in the definitive function. The definitiveness appoints the content, the 
essence of the notion and implement the nominative function by naming arisen notions and implement the 
function of definitiveness by appointing the notion from the logical point of view. Generally, the 
appointment criterion of the term shows that the term doesn’t only name the notion, but also it is formed on 
the basis of appointment of the notion, that is to say that the scientific term is the means of logical 
appointment. The collection of necessary and important characters of the object found their nomination is 
reflected in their definitive layer. 
Literature
1. Галкина-Федерук Е.М. Современный русский язык. Лексика, Москва,1954. 
2.Mammedli Y.A. The terms in Azerbaijan language. Candidate Dissertation
Baku, 1996.
3.Sadıqova S.A. The Terminology of Azerbaijan language . Baku, Elm, 2011, s. 380 
ŞABANOVA AYSEL 
Bakı Slavyan Universiteti 
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ PAREMİOLOGİYA
Açar sözlər: 
paremiologiya, frazeologiya, atalar sözü, məsəllər, mənəvi dəyərlər. 
Paremiology in English and Azerbaijani linguistics 
This article deals with two branches of linguistics – phraseology and paremiology. Similarities, 
differences as well as interplay between the units of these branches of linguistics have been analyzed. 
Various approaches of Azerbaijani and English scholars about relation between phraseology and 
paremiology have been discussed in given article. The author thoroughly researches these approaches, 
summarizes them. At the end the author arrives at a conclusion about place of Paremiology in the linguistic 
area. 
Keywords: 
paremiology, phraseology, proverb, sayings, moral values.
Müasir cəmiyyət tələb edir ki, şəxsiyyətin həm elmi cəhətdən məlumatlı, həm də mənəvi cəhətdən 
zəngin olmasını tələb edir. Xalqımız həmişə milli mənəvi dəyərlərə böyük önəm vermiş və bu ənənələrə 
sadiq qalmışdır. Heç təsadüfi deyil ki, xalqımızı 70 il öz milli mənəvi dəyərlərindən, adət ənənələrindən 
uzaqlaşdırmağa çalışsalar da onlar bu ənənə və dəyərləri qoruyub saxlamağı bacarmışdır. Milli-mənəvi 
dəyərlər insanı cəmiyyətdə formalaşdıran, onun inkişafına kömək edən davranış qaydalarıdır. Sivilizasiya 
yarandığı vaxtdan bu dəyərlər də formalaşdırmağa başlamışdır. Milli-mənəvi dəyərlər xalqın 
mövcudluğunun əsas göstəricisi, onun ən qiymətli sərvətidir [4, s. 5].Ölkə başçısı İlham Əliyevin də qeyd 
etdiyi kimi “ Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizə sadiqik, bu dəyərləri qoruyuruq, saxlayırıq, ənənələri 
yaşadırıq və bizim gücümüz də bundadır”. Bu dəyərləri nəsildən- nəsilə ötürmək hər birimizin borcudur. 
Milli mənəvi dəyərlərin təbliğ etmə vasitələri çoxdur. Onlardan biri də şifahi xalq ədəbiyyatına müraciət 
etməkdir. Şifahi xalq ədəbiyyatının növləri - atalar sözü və məsəllər, tapmacalar, yanıtmaclar və s. 
xalqımızın milli-mənəvi xüsusiyyətərini özündə əks etdirir. Məqalənin məqsədi bu ədəbi janrları yalnız 
ədəbiyyat prizmasından deyil dilçilik nöqteyi nəzərindən də araşdırılmasıdır. Bu janrların elmi cəhətdən 
tədqiqi bu gün dilçilik elminin qarşısında duran mühüm məsələrdəndir. 
Atalar sözləri - xalqın yaratdığı, nitqdə dayanıqlı istifadə olunan, müxtəlif struktura malik ibrətamiz 
məna ifadə edən hikmətli deyimlərdir. Onlar həyatın müxtəlif sahələrinə aid olan ifadələr olub, xalq 
müdrikliyinin inikası, bu və ya digər xalqın mədəniyyətinin tərkib hissələridir. Məsəllər - xalqın hər hansı 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
431
bir hadisəyə və ya əhvalata çıxarış kimi yaratdığı ifadələrdir. Atalar sözlərindən fərqli olaraq məsəllərdə bu 
və ya digər məna dolayı yolla ifadə edilir. Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi atalar sözü, məsəllər, eləcə də 
şifahi xalq ədəbiyyatının digər nümunələri ədəbiyyatşünaslıqla bərabər, dilçilik elminin də tədqiqat 
obyektidir. Atalar sözü və məsəllərdən bəhs edən elm sahəsi 
pareomiologiya
adlanır. Rus dilçisi Q. 
Mironovaya görə dilin paremioloji fondunun 75% ni atalar sözü və məsəllər, qalan 25% ni isə tapmacalar, 
uşaq mahnıları, yanıtmaclar və digər deyimlər təşkil edir [5, s. 72]. 
Dilin pareomioloji fondu hələ qədim zamanlardan alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Paremioloji 
fondun tədqiqi tarixi eradan əvvələ gedib çıxır. İlk dəfə Aristotel ( e.ə.384-322) atalar sözü və məsəlləri 
(paremiiləri) sistemləşdirmiş və onları qədim fəsləfənin elementləri adlandırmışdır. Hələ eramızın XVI - 
XVII əsrlərində ingilis ədəbiyyatında atalar sözü və məsəllərdən tez - tez istifadə edilirdi. Məşhur ingilis 
drammaturqu V.Şekspirin (.William Shakespeare) bir sıra əsərlərinin adı da atalar sözü yaxud məsəllərdən 
götürülmüşdür:
"All's well that
ends well", "Measure for Measure"
və s. Bundan başqa bir sıra 
ədəbiyyatçılar, məsələn, C. Coser (Geoffrey Chaucer), V.Skot (Walter Scott), Ç.Dikens (Charles Dickens) və 
b. öz əsərlərində atalar sözü və məsəllərdən istifadə etmişlər. 
Analoji hala Azərbaycan ədəbiyyatında da təsadüf edilir. Bir çox yazıçılarımız öz əsərlərinin adlarında 
atalar sözü və məsəllərə müraciət etmişlər: Nəcəf bəy Vəzirovun “Yağışdan çıxıb yağmura düşdük”, “Adı 
var özü yox”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər”, Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin “Yeyərsən qaz ətini 
görərsən ləzzətini” və s. əsərləri buna parlaq misaldır. 
İngilis dilçiliyində pareomiologiyanın elmi cəhətdən tədqiq XX əsrin 30 - cu illərindən başlayır. 1929 - 
cu ildə C.L.Apperson (G.L.Apperson) "Atalar sözü və Məsəllərin Tarixi Lüğəti"ni 
( English Proverbs and 
Proverbial Phrases: A historical Dictionary)
çap etdirmişdir. Bu kitabda əsasən qədim Latın və Yunan 
dillərindən tərcümə edilmiş paremiilər öz əksini tapmışdır. 1931 - ci ildə A.Teylorun ( A.Taylor ) "Atalar 
sözü" 
( The Proverb )
kitabı çapdan çıxır. Bu kitab ingilis atalar sözü və məsəllərini tədqiq edən ilk 
fundamental əsər idi. Burada A.Teylor atalar sözlərinin müxtəlif növlərindən, onların əmələgəlmə 
yollarından və struktur xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Ümumiyyətlə dilçilikdə ingilis və amerikan
pareomioloji vahidləri ilə məşğul olan alimlərə A.Taylor, W.Mieder, A.Dundes, B.J. Whiting və digərlərini 
nümunə gətirmək olar. Görkəmli folklorşünas Alan Dundes yaxın dostu və həmkarı W.Mieder ilə birlikdə 
yazdığı " The Wisdom of Many: Essays of Proverb" (1994) kitabında müxtəlif xalqların mədəniyyətinə xas 
olan atalar sözlərini tədqiq edib. Bu kitabda qədim dövrdən indiyə qədər Çin, Fin, Afrika, İspaniya, İrlandiya 
və s. xalqlara aid atalar sözləri təsvir edilib. Bu kitab iyirmidən artıq müxtəlif mövzulu məqalələr 
toplusundan ibarətdir.
Azərbaycan dilçiliyində də xalqın həyat tərzinin, adət - ənənəsinin, milli təfəkkürünün obrazlı inikası 
olan atalar sözləri və məsəllər diqqətdən kənar qalmamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və folkloru tarixində
atalar sözü və zərbi - məsəllərin tədqiqatı ilə bir sıra görkəmli alimlər məşğul olmuşlar. Bunlara misal 
olaraq, H.Zeynallı, Ə.Hüseynzadə, M.Mübariz, H.Araslı və b. adlarını çəkmək olar. Azərbaycan ədəbi 
tarixinin tədqiqi ilə məşğul olan H.Zeynallı 1926 - cı ildə nəşr etdirdiyi "Azərbaycan Atalar sözü" kitabında 
bu vahidlərə ədəbi janr kimi yanaşsa da, həmin kitabda onların leksik xüsusiyyətlərindən, strukturundan,
yaranma yollarından səthi bəhs etmişdir. Digər Azərbaycan folklorşünası Ə.Hüseynzadə də "Atalar sözü" 
(1981) kitabında bu vahidlərə dilçilik nöqteyi nəzərindən yanaşmamışdır, lakin, onun kitabındakı atalar 
sözlərini mövzulara görə məzmunca qruplaşdırmasını tematik təsnifat hesab etmək olar. İ.İbrahimovun " 
Atalar sözü və məsəllər" adlı əsərində də bu vahidlər şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələri kimi tədqiq 
edilmişdir, lakin, həmin kitabda bu vahidlərin sintaktik xüsusiyyətlərindən, cümlə strukturu məsələrindən 
bəhs edilməsini nəzərə alsaq, onu dilçilik nöqteyi nəzərindən önəmli addım kimi qəbul etmək olar. Müasir 
dilçiliyimizdə atalar sözü və məsəllərin linqvistik baxımdan tədqiqi sahəsində görülən işlərə nümunə olaraq 
Z.Ə.Əlizadənin elmi yaradıcılığını göstərmək olar. Z.Ə.Əlizadə atalar sözü və məsəlləri dilin frazeoloji 
sisteminə aid cümlə şəkilli ifadələr adlandırırdı. Paremiologiyanın dilçilik elmindəki yeri, mövqeyi ilə 
əlaqədar alimlər arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Azərbaycan dilçiliyində atalar sözlərinin linqvistik 
nöqteyi nəzərdən olan tədqiqatlarının böyük əksəriyyəti frazeologiya elminin çərçivəsi daxilindədir. İlk öncə 
qeyd edək ki, frazeologiyanın tədqiqat obyekti dar və geniş olmaqla iki mənada izah edilir. "Geniş" mənada 
frazeologiya dedikdə hər cür sabit söz birləşmələri, atalar sözləri, məsəllər, idiom və ibarələr, hikmətli sözlər 
və s. nəzərdə tutulur. Ayrı - ayrı sözlərə ekvivalent olan frazeoloji vahidlər isə "dar" mənada frazeologiyaya 
aid edilir. Azərbaycan dilçilərinin böyük əksəriyyəti frazeologiyanın tədqiqat obyektinə "geniş" mənada 
yanaşır. A.Qurbanovun fikrinə görə, atalar sözləri, məsəllər, aforizmlər, bəzi rəvayətlər, sitat və klişe adlanan 
ifadələr frazeoloji vahidlərin sırasına daxil edilməlidir [3, s. 33]. S.Cəfərov yazır, "Frazeologiya bəhsində 
öyrənilən sabit söz birləşmələrinin idiom, ibarə, atalar sözləri, zərbi - məsəllər, hikmətli sözlər və tapmacalar 
kimi növləri vardır [2, s. 100]. Bunların əksinə olaraq, M.Tağıyev frazeologiyanın tədqiqqat obyektinə "dar" 
mənada yanaşmışdır. Onun fikrincə frazeologiyanın tədqiqat obyekti çox genişləndirilib və buraya idiomlar, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
432
sabit sintaktik konstruksiyalar, atalar sözü, məsəllər, hikmətli sözlər və çoxlu sitatlar daxil edilib. 
M.Tağıyevin fikrincə, frazeoloji vahidlər dedikdə yalnız dil strukturunda olan sabit söz birləşmələri qeyd 
edilməlidir [7, s. 5-6]. Bu məsələyə üçüncü bir mövqedən yanaşan H.Bayramova görə, frazeologiyanın 
tədqiqat obyekti "dar" mənada tədqiq edilməlidir. Lakin o, atalar sözü və zərb məsəlləri frazeoliyanın 
zənginləşməsinə xidmət edən məna hesab edərək, onları frazeoloji cümlə adlandırmışdır [1, s. 145]. 
Göründüyü kimi, frazeologiya müstəqil elm sahəsi kimi tədqiq olunmağa başlayarkən frazeoloji vahidlərlə 
paremiilər arasında olan oxşarlıqlar alimlərin gözündən yayınmamışdır. Bununla belə, paremiologiya 
elminin frazeologiyanın tərkib hissəsinə daxil edilməsi ilə bağlı müəyyən təzadlı fikirlər formalaşmışdı. Bir 
qrup alimlər atalar sözləri və məsəlləri frazeologiya daxilində öyrənməyi təklif etsə də (V.V.Vinoqradov, 
N.M.Şanskiy, A.Qurbanov, S.Cəfərov, Z.Əlizadə, Ə.Hacıyeva və.s.), digərləri onları frazeologiyanın 
tədqiqat obyektinə aid etmir ( N.N.Amosova, Z.K.Tarlanov, N.F.Alefirenko M.Tağıyev və s.). N.N. 
Amasova qeyd edir ki, frazeologizmlər istər məzmun, istərdə də funksiyalarına görə frazeologizmlərdən 
fərqlənir. N.F.Alefirenkoya görə atalar sözləri, məsəllər və digər şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini 
paremiologiya elmi öyrənməlidir və onlar frazeologiya çərçivəsindən kənarda tədqiq edilməlidir. 
Bu mübahisəli məsələyə aydınlıq gətirmək üçün paremiilər ilə frazeoloji vahidlər arasında oxşar və 
fərqli xüsusiyyətlərə nəzər salaq: Atalar sözü və məsəllər struktur xüsusiyyətlərinə görə frazeoloji 
vahidlərdən fərqlənirlər. Onlar əsasən, cümlə şəklində olur və cümlənin struktur əlamətlərindən seçilmirlər. 
Frazeoloji vahidlərdən fərqli olaraq atalar sözü və məsəllər bitmiş bir fikri ifadə edir və bitkin intonasiyaya 
sahib olurlar. Atalar sözü və məsəllərin əsasında dərin məna və ibrətamiz fikir dayanır. Frazeoloji vahidlər 
hər hansı bir məhfumu ifadə etsə də, atalar sözü və məsəllər daha geniş anlayışları təsvir etmək üçün işlədilir. 
Atalar sözü və məsəllər hər hansı mənəvi keyfiyyəti aşılamaq, öyüd nəsihət vermək məqsədi ilə işlədilir. 
Frazeoloji vahidlər isə belə bir məna ifadə etmir. Bununla belə, frazeoloji və paremioloji vahidləri birləşdirən 
xüsusiyyətlər daha çoxdur. Onların hər ikisi dildə hazır şəkildə mövcud olur və bu və ya digər xalqın həyat 
tərzini, adət ənənələrini, mədəniyyətini və s. özündə əks etdirir. Həm atalar sözü və məsəllərin, həm də 
frazeologizmlərin tərkibi sabit olur və orada hər hansı bir dəyişiklik etmək mümkün olmur ( bir qrup 
frazeologizmlər istisna təşkil edir və onlar Vinoqradovun təsnifatına görə 
frazeoloji birləşmə 
adlanır. 
Məsələn, to win victory / to gain victory). Frazeoloji vahidlərin komponentlərinin heç olmasa biri məcazi 
mənada işlənməlidir, atalar sözü və məsəllərdə bu belə deyil. Onlardan bəziləri məcazi mənada ( Those who 
live in glass houses shouldn't throw stones - Öz gözündə tiri görməyən başqasında çöp axtarır) işlənsə də, 
bir qismi də öz həqiqi mənasını da ( Its easy to swim, if another holds up your head - Özgəsinin hesabına 
nəsə etmək saxlayır. Deməli, birinci qrupa aid olan paremioloji vahidlər mənaca frazeologizmlərə, digər qrup 
isə cümləyə daha yaxındır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi frazeoloji vahidlər atalar sözü və məsəllər 
əsasında yaranıb, yəni, onları frazeologiyanı zənginləşdirən mənbə hesab etmək yerinə düşərdi. Biz bütün bu 
deyilənləri ümumiləşdirərək, belə nəticəyə gəlirik ki, atalar sözü və məsəlləri frazeologiya daxilində 
öyrənsək də, bu vahidlərlə məşğul olan paremiologiya elmi frazeologiyanın ayrıca bir qolu kimi tədqiq 
edilməlidir. Belə ki, atalar sözü və məsəllər istər struktur, istərsə də funksional cəhətdən ən qeyd - şərtsiz 
frazeologizmlərin bütün tələblərinə cavab vermir. Lakin bununla belə, frazeologiya elminin tədqiqat obyekti, 
yəni frazeologizm dedikdə frazeoloji vahidlərlə yanaşı paremioloji vahidləri də nəzərdə tutmaq 
məqsədəuyğun olardı. Odur ki, paremioloji vahidlər frazeologiya elmi ilə əlaqəli şəkildə tədqiq olunarsa 
daha məhsuldar nəticə əldə etmək olar. Bu sahədə görülən maraqlı işlərə nümunə olaraq, paremiologiya 
sahəsinə böyük töhfələr vermiş Alman əsilli W.Miederin 2009 - cu ildə çap olunmuş iki cildli 
"
International Bibliography of Paremiology and Phraseology" 
kitabını qeyd etmək olar. Bu kitabda son iki 
yüz il ərində meydana gələn və işlədilən 10 mindən artıq paremioloji və frazeoloji vahidlər öz əksini 
tapmışdır. Hər bir vahid növlərə görə qruplaşdırılmış və onların əmələgəlmə yolları araşdırılmışdır. Bu 
baxımdan həmin kitab yalnız dilçilik sahəsində deyil, tarix, mədəniyyətşünaslıq, ədəbiyyat, fəlsəfə, 
dinşünaslıq və digər sahədə çalışan mütəxəssislər üçün faydalı material ola bilər.
Ədəbiyyat 
1.Bayramov H.A. Azərbaycan dili Frazeologiyasının əsasları. Bakı: Maarif, 1978, 176 s. 
2.Cəfərov S.A. Müasir Azərbaycan dili (leksika). Bakı: Maarif, 1982, 214 s. 
3.Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili I cild. Bakı: Maarif, 2003, 438 s. 
4. N.Alışova, A.Abdullayeva. Milli mənəvi dəyərlərin təbliğində kitabxanların rolu. Bakı: M.F.Axundov 
adına Milli Kitabxana, 2011, 85 səh 
5. Миронова Галина. Паремийный фонд национального языка: потенции, проблемы и задачи. Ostrava: 
2003, 139 стр. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
433
6. Т.А.Алефиренко. Фразеология и паремиология учебник. Москва: Флинта,n2009,n344nстр. 
7. Тагиев М.Т. Глагольная фразеология современного русского языка (проблемы окружения и 
распространения фразеологических единиц).nБаку: Маариф, 1966, 259 стр. 
8. W.Mieder. International Bibliography of Paremiology and Phraseology. New York:Walter de Gruyter and 
Co, 2009, 1133 pages. 
9. Wolfgang Mieder and Alan Dundes. The Wisdom of Many: Essays on the Proverb.USA, Chicago: 
University of Wisconsin Press,1994, 330 pages. 
TAĞIYEVA ELNARƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ “BİR” SAYININ İŞTİRAKI İLƏ YARANMIŞ
SÖZLƏRDƏ ÇOXMƏNALILIQ 
Açar sözlər
: 
dil, say, çoxmənalılıq, leksik-semantik faktor, “bir” 
Polysemia in vocabulary extracted from the odd "odin" in the modern Azerbaijani language 
Language is also a major means of communication between people, and plays a leading role in the 
expression of emotional ideas. Indeed, it is not just a matter of providing usual information about the real 
world, but also adds its own personality to it. Individual attitudes can be ordinary and emotional. In this 
respect, word selection is also different. In the first case, the specific meaning of the word is taken as the 
basis of each person's outlook, individual attitude to the language unit, individual choices and vocabulary. At 
this point, an ambiguous, synonymic, and antonymic attitude is at the center of attention. 
Keywords:
language, say, multicolourism, lexical-semantic factor, "one" 
Dil insanlar arasında əsas ünsiyyət vasitəsi olmaqla yanaşı, emosional (hissi) fikrin ifadəsində də 
aparıcı rol oynayır. Belə ki, insan real aləm haqqında yalnız adi məlumat verməklə kifayətlənmir, habelə ona 
öz fərdi münasibətini də əlavə edir. Fərdi münasibət adi və emosional səciyyəli ola bilir. Bu baxımdan söz 
seçimi də fərqli səciyyə daşıyır. Birinci halda sözün konkret mənası əsas alınır və hər kəsin dünyagörüşü, dil 
vahidinə fərdi münasibəti, fərdi seçim və söz işlətmə imkanları əsasdır. Bu zaman omonimik, sinonimik və 
antonimik münasibət diqqət mərkəzində olur. İkinci halda isə hər hansı bir fakta emosional-ekspressiv 
münasibət daha çox diqqət çəkir və bu zaman çoxmənalılıq, frazeoloji vahidlərə müraciət əsas olur. Hər iki 
halda dil vahidlərinin yerinə və fərdi münasibətə görə seçilib işlədilməsi əsasdır. 
Sözlər üslubi baxımdan müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Bu baxımdan omonimlik, sinonimlik, 
antonimlik, çoxmənalılıq kimi leksik-semantik faktorlar əhəmiyyətli rola malikdir. Məlum olduğu kimi, söz 
səs tərkibinə görə nə qədər sadə olursa-olsun, onlarda sadaladığımız xüsusiyyətlərin hər biri daha güclü 
şəkildə özünü göstərir. Buna baxmayaraq, həmin xüsusiyyətlər bu və ya digər dərəcədə istənilən yarusda və 
istənilən dil vahidində təzahür edir. Bu fikri “bir” sayından yaranan sözlərə də şamil etmək olar. 
Lakin buna baxmayaraq, sadaladığımız bu üslubi xüsusiyyətlər digər leksik vahidlərə nisbətən “bir” 
sayının iştirakı ilə yaranan sözlərdə zəif təzahür edir. 
Sözlərin yaşaması, fikir ifadə etməsi nitqdə, başqa sözlərin əhatəsində və onlarla qarşılıqlı əlaqədə 
mümkün olur. Onların müxtəlif semantik çalarlar qazanması və onları reallaşdırmasıda məhz belə sintaktik-
semantik mühitdə reallaşır. Belə ki, “sözlərin leksik mənasını müəyyənləşdirən əsas faktorlardan biri sözlərin 
əlaqələnmə imkanıdır. Leksemin əsil linqvistik mənası onun bu və ya digər söz qrupları ilə qarşılıqlı 
münasibətində aydınlaşır” (78,264). 
Sözlərin qarşılıqlı əlaqəsində müxtəlif semasioloji faktorlar meydana çıxır. Çoxmənalılıq, omonimlik, 
sinonimlik, antonimlik kimi semasioloji faktorlar məhz sözlərin sintaqmatik planda qarşılıqlı əlaqəsi 
zəminində reallaşır. Bu semasioloji hadisələr fikrin daha aydın, dəqiq, məqsədyönlü ifadə olunmasında 
əhəmiyyətli rol oynayır.
Çoxmənalılıq sözün mənaca inkişafının mühüm bir mərhələsidir və məhz “sözün çoxmənalılığı 
sayəsində dil konkret mənaları müstəqil sözlərlə ifadə edə bilir” (2:112). Əsas nitq hissəsinə aid olan hər bir 
söz nominativ mənaya malikdir, lakin bəzi sözlər digər sözlərlə əlaqədə əvvəlki məna çərçivəsində yeni 
məna çaları da qazana bilir. Bu isə ünsiyyət prosesində fikrin daha dəqiq, bir az da emosional ifadə 
ehtiyacından irəli gəlir. Çoxmənalılıq başqa sözlər kimi, “bir” sayının iştirakı ilə formalaşmış sözlərin də bir 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
434
qismində özünü göstərir. 
Bu tip sözlərin çoxmənalılığından danışmazdan əvvəl “bir” sayının özünün üslubi xüsusiyyətlərinə 
toxunmaq lazım gəlir. “Bir” sayı istər ədat, istərsə də digər məqamlarda müxtəlif emosional-ekspressiv 
münasibətlərin yaranmasında ciddi rol oynayır. Belə ki, ədat mövqeyində bəzən bu söz feillərin qarşısında 
işlənərək, təkid, israr, lazımlılıq məzmununu formalaşdırır və bu zaman 
da, də
əmr ədatının funksiyasını 
yerinə yetirir. Məsələn: 
Sən 
bir
dayan! Sən bir gözlə! 
Bir
gedək görək nə oldu?... 
(C.Məmmədquluzadə).
Bu söz yenə bəzi feillərin qarşısında işləndikdə hərəkətin təsirini şiddətləndirir. Məs: 
İt qurdu görən 
kimi 
bir 
qaçış qaçdı ki 
(M.Hüseyn). Bu zaman həmin söz 
“elə”
ədatının funksiyasını yerinə yetirir və bu 
halda onları bir-biri ilə əvəz etmək mümkün olur. Verilmiş misaldan bunu görmək olar. 
“Bir” sözü təyin və tərzi-hərəkət budaq cümləli tabeli mürəkkəb cümlələrinin prepozitiv baş 
cümləsinin içərisində müvafiq budaq cümlənin əvəzlik-qəlibi funksiyasını da yerinə yetirir. Burada da “bir” 
sözü “elə” sözünün sinonimi kimi çıxış edir. Məsələn: 
Mən 
bir 
susmaz duyğuyam ki, ürəkləri bəzərəm
(C.Cabbarlı). Bu cümlədə “bir” sözü təyin budaq cümləsinin əvəzlik-qəlibidir. 
T.Müzəffəroğlu göstərir ki, bu tip tabeli mürəkkəb cümlələrdə ikinci komponent, yəni budaq cümlənin 
ellipsisi nəticəsində konstruksiya elliptik cümləyə çevrilir (89:150) və bu yolla da “bir” sözü emosional 
münasibəti formalaşdıran ədata krçir. Məsələn: 
Bağda 
bir
gözəl hava var ki, insanın bütün yorğunluğunu 
çıxarır// Bağda 
bir
gözəl hava var ki. 
Birinci cümlədə “bir” sözü budaq cümlə növünü müəyyənləşdirən və 
baş cümlənin konkret üzvü olan əvəzlik-qəlibdirsə, ikinci cümlədə bu söz həmin funksiyaya malik deyil, 
cünki burada ikinci komponent yoxdur. Yəni tabeli mürəkkəb cümlə deyil; buradakı “bir” sözü məhz ədat 
funksiyasını yerinə yetirir. 
“Biratımlıq”
sözü dilimizdə 
“yalnız bir dəfəyə kifayət edən”
mənasındadır. Müxtəlif sözlərlə 
birlikdə işlənə bilən bu sifət 
“barıt”
sözü ilə də əlaqəyə girir: 
bir atımlıq barıt.
Bu birləşmə həqiqi mənada 
işləndiyi kimi (bir atımlıq barıt qalmışdır), məcazi mənada da işlədilə bilər. İkinci vəziyyətdə “çox tez 
həvəslənən, ruhlanan, lakin işi axıra çatdırmağa həvəsi çatmayan, işdən tez soyuyan adam” haqqında belə 
deyilir ki, bu da fikrin emosional ifadəsi ilə bağlıdır. 
“Bircür//bircürə”
sözü ədəbi dilimizdə 
“bir qaydada, eyni tərzdə, eyni bir tipdə”
mənasındadır. 
Lakin bu söz danışıq dilində, o cümlədən bədii dildə “başqalarına bənzəməyən, adi normadan kənar, qəribə” 
mənasında da işlədilir, hətta eyni mətnin özündə hər iki mənanı başa düşmək olur. Məs: 
“bircür rəng”
birləşməsi həqiqi mənası ilə yanaşı, 
“belə bircür rəngdir ey”
cümləsi ironiya, təəccüb formasında 
deyildikdə “bircür” sözü 
“qəribə, birtəhər”
məzmununa malik olur. 
“Birləşdirmək”
feilinin həqiqi mənası “
bir-birinə bənd etmək, yapışdırmaq”
deməkdir. Lakin bu 
feil məcazi mənada da istifadə edilir. Belə ki, “uyğunlaşdırmaq, uzlaşdırmaq, əlaqələndirmək” kimi mənalar 
bildirdikdə çoxmənalılıq ifadə edir. Məs: 
Nəzəriyyə ilə təcrübəni 
birləşdirmək
.
“Birləşmək
” sözündə də həmin məcazi anlam vardır. Məs: 
“Mübahisə edənlər bir məsələdə 
birləşdilər
”
cümləsində “birləşmək” sözü 
“razılaşmaq, uyğunlaşmaq”
mənasındadır. Hətta “evlənmək” 
mənasında da bu sözdən istifadə edilir ki, bu da onun məcazi anlamına gəlir; “ulduzları birləşmək” 
birləşməsi də həmin məcazi mənanı ifadə edir. 
“Birmənalı”
sözünün həqiqi mənası 
“bir mənası olan”
deməkdir. Lakin bu söz son zamanlar 
“qətiyyətlə, qəti şəkildə
” mənasında da işlədilir ki, bu da həmin sözün sonradan qazandığı məcazi mənadır: 
“fikri birmənalı müdafiə etmək”. 
Qeyd edək ki, bəzi sözlərdə 
“bir”
komponenti öz həqiqi mənasında olsa da, digər komponent öz 
həqiqi mənasına malik olmur, məcazi məna bildirir. Belə mürəkkəb sözlər bütünlükdə məcazilik 
xüsusiyyətinə malik olur. Məs: “
birqollu, birtərəfli”
sözlərini misal gətirmək olar. “Qol” və “tərəf” sözləri 
çoxmənalı sözlərdir. Birinci sözün həqiqi mənası bədən üzvü, ikinci sözün həqiqi mənası isə istiqamət 
bildirməkdir. Lakin bu sözlər dilimizdə məcazi mənaya da malikdir. Belə ki, başqa əşyalarda da ümumi 
hissədən ayrılmış hissəyə “qol” (çayın qolu, ağacın qolu, köynəyin qolu), hər hansı digər əşyalarla bağlı 
istiqamət məzmununa da “tərəf” deyilir (özünə tərəf, yəni öz xeyrinə). Yuxarıda verdiyimiz sözlərdə də 
ikinci komponenti həqiqi ilə yanaşı, məcazi mənada da düşünmək olar. Həqiqi mənada: 
“birqollu”
-bir qolu 
olan adama, 
“birtərəfli”-
bir tərəfi olan yola deyilir. Amma məcazi anlamda 
“birqollu”
sözü 
“birqollu 
paltar, birqollu çay, birqollu qazan”
və s. mənasında işlədilir. 
“Birtərəfli”
sözü isə məcazi anlamda hər 
hansı məsələdə obyektiv deyil, yalnız özünə sərf edən tərzdə qavrayıb mövqe tutma mənasında işlədilir. 
Burada biz bir məsələyə toxunmaq istəyirik. “Bir” sayının iştirakı ilə yaranan bəzi sözlərin özü 
semantik cəhətdən məcazi mənaya malik olur. Bu məcazi məna onların birbaşa ifadə etdiyi məna olduğundan 
onların bu mənasını mətnə görə, yəni çoxmənalı hesab etmək olmaz. Məs: 
“biroturuma” 
sözünün özü 
məcazi mənalı sözdür, 
“birdəfəyə”
mənasını ifadə edir; bu onun birbaşa mənasıdır, bundan öncəki mənası 
yoxdur. Bu sözün mənası yemək və içməklə daha çox bağlıdır: 
“biroturuma yemək, biroturuma içmək”. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
435
“Birdibli”
sözü haqqında da həmin fikri söyləmək olar. “Həmişəlik, qəti, birkərəlik” mənasında işlənən bu 
sözün də komponentləri ilə əlaqələnən mənası yoxdur. Məlumdur ki, “hər hansı şeyin bir neçə dibi” ola 
bilməz; deməli, verdiyimiz sözdə 
“bir dibi olan”
anlamını düşünə bilmərik. Bu isə onu göstərir ki, yuxarıda 
açıqladığımız məna 
“birdibli”
sözünün birbaşa mənasıdır, mətndən meydana çıxan məna deyil.
Ədəbiyyat 
1. Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir Azərbaycan dili. IV hissə. Sintaksis. Bakı: Şərq-
Qərb, 2007 
2.Məmmədov İ.T. Azərbaycan dilinin semantikası. Bakı: Xəzər, 2006
TAĞIYEVA ŞÖVKƏT 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS DİLİNDƏN AZƏRBAYCAN DİLİNƏ VƏ ƏKS TƏRCÜMƏ 
PROSESİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK UZLAŞMALAR 
Açar sözlər:
ingilis dili, semantika, Azərbaycan dili, uzlaşmalar, tərcümə 
Semantic agreement on the process from English to the native language 
The article is devoted to the semantic agreement on then process from English to the native language 
its difficulties in the ways of elimination in semantic of English also some problem of synchronous 
translation in literature and linguistic. The article also analyses various kinds of translation imp modern 
English, ips semantical and lexic variants of translation the nature language. The article is devoted to the role 
and the maning of the translation in bicultural communication,some thoughts and philosophical appreciating 
of translation in modern linguistics also about stylis tically translation in literature and humanitarian shere.In 
the given article some parts of translation in contemporary literature of Azerbaijan and literature Western 
European countries and Russia are analised.
Keywords:
English, semantic, Azerbaijani, agreement, translation. 
Mətndə ifadə olunan referensial mənaların verilməsi zamanı məna tərcüməsinin uyğun olmaması 
tərcüməçinin əsas rastlaşdığı problemdir. 
Məna vahidləri – morfemlər,sözlər,sabit söz biləşmələri – öz referensial mənaları ilə tam həcmdə 
uyğun olan 2 müxtəlif dil yoxdur. 
Bunu xüsusən 2 müxtəlif dillərin - azərbaycan və ingilis söz tərkibinin materialları əsasında nümayiş 
etdirmək olar. 
2 dilin leksik vahidləri arasında semantik uyğunlaşmaların bütövlükdə 3 əsas tiplərə aid etmək olar. 
1)
Tam uyğunlaşma 
2) Qismən uyğunlaşma, 
3) Uyğunlaşmanın olmamağı 
Bu 3 tiplərə ayrı-ayrılıqda baxaq,tərcümənin nəzəriyyəsi və təcrübəsi üçün xüsusi maraq və çətinlik 
təşkil edən, 2 sonuncu tipi nəzərdə tutmalıyıq. 
Müxtəlif dillərin leksik vahidlərinin referensial mənası ilə bütöv həcmdə tam uyğulaşması halları 
nisbətən azdır. 
Bu sözlər birmənalıdır, yəni 2 dildə ancaq bir leksik mənası var: onların sayı dilin leksikonunda olan 
ümumi söz cümləsi ilə müqayisədə nisbətən azdır. 
Bura aşağıda göstərilən leksik qrupa məxsus olan sözlər aiddir. 
1)
Xüsusi və coğrafi adlar : 
2)
Norman – Nomon,Moskva – Moscow,Polşa – Poland 
3)
Elmi və texniki terminlər,məs 
4)
:Loqaritm – logarithm, 
5)
Hidrogen – hydrogen 
Proton – proton,Ekvator – equator,Voltmetr – voltmeter 
6)
Verilmiş 2 sözün semantikasına yaxın olan bəzi qrup sözlər,əksər ayların adı il\ə bağlıdır: 
Məs : Sentyabr – september,Oktyabr – october,Noyabr – november 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
436
Bura say kimi özünə məxsus söz qrupu aiddir : milyon – million 
Elə düşünmək olmaz ki,yuxarıda verilən qrupların bütün sözləri tam uyğunlaşmalar cərgəsinə aiddirlər. 
Belə ki,əksər hallarda sözlər – terminlər çoxmənalılıqla xaraktertizə olunurlar və başqa dildə bir yox 
,bir neçə uyğunluqları var.İngilis termini – power – fizikada - güc,qüvvə,enerji ; - riyaziyyatda isə həmçinin 
dərəcə - mənalarını daşıyır. 
Xüsusən texniki terminologiya fərqlənir; belə ki,azərbaycan termini “kamera”–ingilis dilində 
chamber,compartent,camera (fotoaparat),tube (təkərin kamerası),cell (həbsxanada kamera – otaq). 
Bir ölkəyə aid olan nadir və yaxud az məşhur olan adlar adətən birmənalı və tam uyğun olurlar. Məs: 
Oxlu kirpi – porcupine; Qızıl qaz – flamingo. 
Lakin yaxşı tanınınmış heyvanların adları nəyinki zooloji terminlərə,hətta ümumi işlənən leksikaya 
daxildirlər və bununla çoxmənalılıq qazanırlar. 
Məs : ingilis sözü “tiger” - “pələng” mənasından savayı bu mənaları daşıyır.Qəddar insan,təhlükəli 
rəqib,davakar,xuliqan,dələduz. 
Nadir hallarda 2 dildə çoxmənalı sözlərdə tam uyğunluğa rast gəlmək olar.Belə ki,azərbaycan sözü 
“şir” ingilis sözü “lion” kimi bu mənaları daşıyır : 
1) nəhəng yırtıcı heyvan;
2) məşhur,dəb qoyan adam ;
3)bürc və zodaik işarəsi. 
Çox geniş yayılmış hallardan biri də 2 leksiki vahidlərinin müqayisədə uyğunluğudur.Hər dildə 
sözlərin böyük əksəriyyəti çoxmənalılıqla xarakterizə olunur,bununla belə bir dildə sözün mənalarının 
sistemi,adətən başqa dilin mənalar sistemi ilə tam uyğun olmur. 
Belə də müxtəlif hallar müşahidə olunur.Hərdən sözün məna dairəsi başqa dildə olan həmin sözün 
məna dairəsində də geniş olur. 
Belə ki, azərbaycan dilində “xasiyyət” ingilis “character” ilə belə məna kəsb edir. 
1) İnsanın psixoloji xüsusiyyətlərinin cəmi
2) Möhkəm iradə,məqsədə çatmaqda iradə
3) Xüsusiyyət,keyfiyyət,nəyin isə orijinallığı
İngiliscə “character” – də elə bir məna var ki,o azərbaycan sözündə yoxdur və azərbaycan dilində ayrı 
sözlərlə verilir. 
4)ad,şöhrət; 
5) yazılı zəmanət,xarakteristika;
6) fərq,cizgi,əlamət, keyfiyyət;
7) məxsusiyyət;
8) ədəbi obraz, qəhrəman, pyesdə iştirak edən şəxs; 9) çap işarələri, hərf, simvol.Geniş yayılmış
hallardan biri də odur ki, 2 söz həm uyğun,həm də uyğun olmayan mənalar daşıyır. 
Belə ki,azərbaycan sözü “masa” və ingilis sözü “table” ancaq mebel əşyası mənasında 
uyğundurlar,lakin başqa mənalarda fərqlənirlər: azərbaycan dilindəki masa sözünün “təam,qida” (“masa və 
mənzil” , “pəhriz masası” ) və “müəssisə” ,dəftərxanada şöbə (məs. tapıntı masası,pasport masası ) kimi 
mənaları var.Hansı ki,ingilis “table” sözündə yoxdur və ingilis dilində bu mənalar belə sözlərlə ifadə 
olunurlar: board,food cooking,diet and office,department. 
O biri tərəfdən isə ingilis dilində “table” sözü elə bir mənalar daşıyır ki,bunlar azərbaycan dilində 
yoxdur və onlar belə sözlərlə verilirlər : lövhə,pilətə,cədvəl,dağ yaylası və.s. 
Bir qədər başqa hallar o zaman olur ki, 2 söz müxtəlif dillərdə öz referensial mənaları ilə 
uyğunlaşırsa,demək bu dillərin birində elə söz var ki,verilmiş anlayış növlərini təyin edir,amma başqa dildə 
belə bir söz olmur.Belə ki, “mebel əşyası” mənasını daşıyan azərbaycan sözü “masa” və ingilis sözü “table” 
tam uyğunlaşırlar,lakin masanın müxtəlif növlərindən biri olan “yazı masası” sözünü təyin etmək üçün 
ingilis dilində “desk” sözü var,o zaman ki,azərbaycan dilində bu anlayış üçün söz birləşməsi – yazı masası 
işlətmək lazım olur. 
Azərbaycan sözü “ev” ingilis sözü “house” “bina” və “sülalə” mənalarında uyğundurlar.(məs. 
Romanovlar evi,- the House of Romanovs),lakin ayrı mənalarda uyğun gəlmirlər: azərbaycan sözü 
ev,ocaq,yaşayış yeri mənası var,bu da ingilis sözü “home” la uyğun gəlir,həmçinin “müəssisə,idarə” mənası 
var,o da tərcümə olanda kontekstə baxılır : 
1) uşaq evi – children’s və ya orphanage
2) ticarət evi – commercial firm
3) islahat evi (yeri) – reformatory
4) oyun evi – gambling house və ya casino
5) dəlixana – lunatic aslyum

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
437
İngilis sözü “house”-un bir çox mənaları var ki,onlar azərbaycan sözü “ev”-də yoxdur.Məs. parlament 
palatası (the House of commons).Bir qədər ayrı xarakter daşıyan hallar var ki,onları başqa dillə müqayisədə 
bir dildə mənanın qeyri diferensiallığı adlandırmaq olar. 
Belə ki, Azərbaycan dilində “əl və qol” sözü var,ona da ingilis dilində 2 söz uyğun olur- arm və 
hand,onlar da özlüklərində daha dar məna daşıyır: “arm” – yuxarı ətraf-çiyindən biləyədək,hand isə-
bilək.Lakin azərbaycan sözü “əl” bütöv ətraf deməkdir. 
Analoji olaraq azərbaycan sözü “ayaq”da bütöv aşağı ətrafda ingilis dilinin 2 sözü uyğundur-leg-
ayaq,pəncə istisna etməklə və “foot”-pəncə. 
Azərbaycan dilində “barmaq” sözünə insan bədəninin hissəsi mənasına ingilis dilində 3 söz 
uyğundur.“finger”-əldə barmaq “thumb”-əldə baş barmaq və “toe”-insanların və heyvanların ayaqlarında 
barmaq. 
Belə analoji misallar çox gətrmək olar. 
Saat {watch, clock, alarm clockYorğan {blanket, quilt 
Dan {dawn, evening glow, sunset Velosiped {bicycle, tricycle Yeməkxana {dining-room, mess, 
canteen, refectory Sıyıq {porridge, gruel, Rahat {comfortable, convenient 
İmtina etmək {abstain, Özünü saxlamaq {refrain 
Ayrı hallarda, Azərbaycan sözləri ilə müqayisədə semantik cəhətdən diferensiya olunmayan ingilis 
sözləri var. 
Stove{soda, pilətə (mətbəx), Cold {zökəm, soyuqlama, Cherry{albalı, gilas 
Strawberry{bağ çiyələyi, meşə çiyələyi, Story{hekayə, povest, Poem{şer, poema 
Blue {mavi, göy, Stale {boyat,ağır hava,To wash {qab yumaq, paltar yumaq 
To draw{aralamaq) 
Qeyd etmək lazımdır ki,söhbət sözlərin çoxmənalılıqlarından getmir demək olmaz ki,azərbaycan 
sözləri əl və ayaq-ın 2 mənası var və yaxud ingilis cherry-nin 2 müxtəlif albalı və gilas mənasını 
daşıyır.Yuxarıda qeyd olunmuş halda bu sözlərin ancaq 1 mənası var,lakin bu mənanın həcmi ayrı dildə olan 
uyğunlaşmalardan fərqli olaraq bütövlüklə genişdir. 
Bu baxılan hal prinsipial olaraq o haldan fərqlənir ki,nə zaman hər hansı bir dildə olan bir sözün 
müxtəlif mənalarına başqa bir dilin müxtəlif sözləri uyğun gəlir. 
Məs: azərbaycan dilində “nədən isə olmuş və yaxud xəsarət almış insan” mənasını daşıyan “qurban” 
sözünə ingilis dilində “victim” sözünə uyğundur,lakin Allaha gətirilən qurbanlıq bir əşya və ya heyvan və 
“könüllü nədənsə imtina etmək” mənasını daşıyan söz “Sacrifice” sözüdür. 
Azərbaycan dilində olan “dəmir” və “çuqun” sözləri 2 müxtəlif metalların adı kimi izah olunur.Məs: 
dəmirin və çuqunun istehsalı ingilis sözü “iron” və “cast iron” (çuqun) kimi olan söz birlışməsi var.Analoji 
olaraq azərbaycan sözü “stul” (kətil)və “kreslo” ingilis sözləri “chair” və “armchair” uyğun gəlir. 
Dilimizdəki “oğurlamaq,qaçırmaq” ingilis sözü “Ridnap” - uyğundur,lakin qaının qaçırılmasına 
qaldıqda “abduct” feili işlədilir. 
Bu misallardan belə nəticəyə gəlmək olar ki,ingilis dili lazım olanda insan əlinin hər hansı bir hissəsinə 
işarə etmək üçün xüsusi sözlər işlədilməsinə imkan versin.Məs: çiyin,bilək,lakin azərbaycan dilində 
semantiki cəhətdən diferensial olmayan “əl” sözü ingilis sözü “arm” və “hand” arasında olan fərqi 
dəqiqləşdirməyə imkan verir,ancaq ingilis dili isə bu fərqi dəqiqləşdirməyi –məcbur edir. 
Beləcə ingilis dilinin vasitələri ilə “albalı və gilas” arasında olan fərqi,yaxud “göy rəng və mavi rəng” 
arasında dəqiqləşdirmək olar. 
Ancaq,belə bir diferensiasiya növünə ehtiyac olmayan halda ingilis dili oxucunun sərəncamına 
semantiki bölünməyən “cherry,blue” verir. 
Belə ki,azərbaycan dilindən ingilis dilinə “əl” tərcümə olunan zaman hər dəfə “arm” and “hand” 
arasında seçim etmək lazımdır. 
Məs: O, əlində kitab tutmuşdur cümləsində “hand” sözünün istifadəsini tələb edir. 
Lakin “O, əlində (qucağında) uşaq tutmuşdur” cümləsi isə “arm” sözünün istifadəsini tələb edir. 
“O əlindən yaralanışdır” belə tərcümə oluna bilər – He was wounded in the arm. 
Tərcümə üçün çoxmənalılıq kimi, belə hal o mənada, çətinlik törədir ki, semantik cəhətdən diferensial 
olmayan sözün verilməsi zamanı,mümkün olan uyğunluqlar arasında seçim aparmaq lazımdır. 
Ədəbiyyat 
1.
O.I.Turksever, E.I.Hajıyev, A.R.Huseynov. «A Practical Grammar of Contemporary English», Bakı-
Qismət. 2009. 
2.
Y.Seyidov. «Azərbaycan dilinin qrammatikası». 2002. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
438
TEYMUROVA RASİMƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS DİLİNİN ABŞ VARİANTINDA YADELEMENTLİ FRAZEMLƏRİN LEKSİK-
SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər
: 
ingilis dilinin ABŞ variantı, irazeologiya, ksenomotivasiya,holland
About phraseological units with xenomotiyation taking place in American english 
The article investigates the phraseological units with component DUTCH, taking place in American 
English. Typological study of this kind of facts clarifies that some phraseological units with component 
DUTCH 
are of British "heritage". Studies have revealed the fact that, fiındamentally biased neglect toward 
English- speaking populalion is long-standing Anglo-Dutch War But
Keywords
: 
American English, phraseology, xenomotivation, hollandaise
İngilis dilinin ABŞ variantmda yer alan frazeoloji vahidlər sırasında kseomo-tivasiyalı ifadalər xüsusi 
maraq doğurur. Belə ki, onlann müəyyən hissəsi ümum- german va ya ümumingilis ksenomativasjyasının 
“varis’liyini nümayiş etdirdiyi halda, bir çoxları Yeni Dünyada - “Azadhq Qitəsi”nda formalaşan fərqli linq- 
vokultural şəraitin məntiqi nəticəsi kimi meydana çıxmışdır.Dilciliyə bu termini taklif edən Y.L.Berezoviç 
ksenomativasiya
istilahinin “yad,olan anlayış (məfhum, hadisa va s. - M.R.) haqqında ümumiləşmiş 
təsəvvürlərin sözlərin va frazeoloji vahidlarin takrar motivləndirməsi”nə nəzərən ifədəsini məqsədauyğun 
sayır. Dilçixatırladaq ki,müvafiq olaraq təkrar nominasiya qazanmiş xarici sözlərin 
ksenonimlər
bu qrup 
leksemlərin təkrar adlandırma prosesinin özü isə 
ksenonominasiya
termini ilə adlandırılır [1;4].Onu da qeyd 
edək ki,sonuncu qrup istilahlar (
ksenonim və ksenonominasiya
terminləri),məhz, ingilis dili sahəsindəki 
araşdirma zəmnində formalaşmişdır.V.V.Kabakçi ingilis linqvokultural mühiti ücün yad olan 
anlayiş,məfhum və ya hadisələri ifadə edən sözlərin ksenonim (
ksenos 
yunanca “yad,özgə” deməkdir) 
statusunda dəyərləndirməyi təklif etmiştir. [15;20].İstənilən cəmiyyət tarixi təbəddəlatlarin,etinik konfilikt və 
gərginliklərin,klerikal-konfessional qarşılaşdırmalarin təsir izlerinden xali deyil.bu menada frazeoloji sistemi 
“xalqin tərcümeyi-halı”,həmin dilin daşıyıcısı olan etnosun “medeniyyət aynası” olaraq nəzərdən keçirən 
A.Dandesin movqeyilə razılaşmamaq mümkün deyil [7;38].Dilin,xüsusilə də onun nominasiya 
sistemlərindəki dəyişmələrin cəmiyyət həyatındaki dəyişikliklərlə düz mütanasiblik nümayiş etdirməsi 
linqvokulturoloji araştırmaların tarix,etnoqrafia ,sosiologiya,sosial pisxologia və.s. bu kimi əlaqəli elm 
sahələri ilə kəsişməsini labud edir.Məhz,həmin fənlər arası əlaqələndirmə ingilis fizilologiyasinda ,konkret 
desək,ingilis dilinin amerikan variantında yer alan bəzi etonim kompanentli frazeologizimlərdə 
ksenomativasiyanın səbəblərinə aydılıq qazandırmağa kömək edə bilər.Yad mədəniyyətə aid fərd,özgə 
dövlətə aid vətəndaş və ya fərqli etnos nümayəndəsinin obrazı ilə bağlı konseptin linqvokoqnitiv aspektlərini 
araşdırmış O.Maruneviç digər xalqların adlarınin müəyyən qəlib-obrazlar şəklində təqdimatınin,özü də bir 
çox halda neqativ planlı taqdimatinın kökündə həmin dil daşıyıcılarının tarixi yaddaşının həlledici rol 
oynadığını qeyd etmişdir. Dilçi onu da bildirmişdir ki, digər etnosların adlannın takrar nominasiya vahidi 
kimi dəyərləndirməsi Qərb sosiolinqvistikasında 1944-cü ildə A.A.Robak tərəfindən təklif edilən 
etnofotizm 
(ethnophaulism)
va E.Eriksonun irəli sürdüyü 
ektronim
(
ecthronym
) terminləri altında nəzərdən keçirilir 
[17;3-21,I6]. İngilis dilinin amerikan variantının frazeoloji sistemindeqaşılaşdırdığımızetnonim komponenlər 
də bir çox halda ilkin nominasiya vahidi kimi deyil, müəyyən sterotip va öngörüşlərdən qaynaqlanaraq 
meydana çıxmış obrazlar sisterni” kimi “fəəlyyətgöstərir.Yəni, bu frazeoioji sistemdə yer alan 
Dutch, İrish, 
İndian
Və s. bu kimi komponentlər əksər hallarda formalaşmış obrazlar sisteminin təzahürüdür. Müqayisə 
üçün deyək ki, 
“küçə uşağı,veyil
,
küçədo qalmış
” mənalarınıəks etdirən 
the arab of the gutter 
fazeologizmindəki 
arabian
[16;47] leksik vahidi etnofolizm kimi meydana çıxdığı halda,”
Feniks”,”Simurq 
quşu”
anlamını ifada edan 
The arabian bird
[16;82]farzeologizmin də eyni etnonimin neytral mənə tutumuna 
malik olduğunu görürük. Onu da qeyd edək ki, ekspessiv etnonimləri araşdırmış A.i.Qriqenkonun da 
bildirdiyi kimi, 
etnofolizmlər
bir çox halda “etnik, irqi və konfessional dözüm- süzlüyün və ya digər xalqlara 
qarşı mənfı çalarlı öngörünüşün ... verbal simvolu və ştampları” kimi dəyərləndirilməkdədir [3;40]. Bununla 
belə təəssüflə mövcud reallığı etirəf etmək lazımdır ki, Y.Dovqopoliyin da tam haqli olaraq qeyd etdiyi kimi, 
“digər etnoslara emossional-eksprerssiv qiymətləndirməliləqəblərin verilməsi ənənəsi istisnasız olaraq bütün 
dillərə xas olan bir universal xüsüsiyyətdir”[5;49].İngilis dilinin ABŞ variantında yer alan etnonim 
komponentli frazeoloji vahidlər arasında etnofolizm movqeyində çıxış edən DUTCH leksik vahidin iştiraki 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
439
ilə formalaşmış frazeologizmlər xüsüsilədiqqəti cəlb edir. Məlumdur ki, 
double Dutch
“
manasız, boş söhbot, 
çərənçilik”,
Dutch comfort 
“zəiftəsəlli”,
The Dutch have taken Holland! 
“Amerikanı kəşf elədi”(kinayəil
ə) 
(hərfən: 
Holland Niderlandı kəşf elədi!)
[16; 230-231], 
old Dutch 
“həyatyoldaşı (qadın), qarı”, 
to talk like a 
Dutch uncle 
—“ata kimi öyüd nəsihətvermək, tənbeheləmək” (
hərfən:
Holland əmikimi 
danışmaq)
[17;18],
Dutch bargain 
1)”içkiiləmüşayətedilən sövdələşmə(iqtisadi saziş)
”(hərfən: 
Holland 
razılaşması, Hollandsayağı sövdələşmə)
[8], 2) 
“ancaq bir tərəf üçün sərfəliolan iqtisadi saziş, 
sövdələşmə”
[16; 65], 
Dutch wife 
“yüngul həyat tərzi keçirən qadin, əxlaqsiz”
[12], 
Dutch auction
“qiymətin 
artırılmasına deyilsalınmasına əsaslanana auksion”
[16;53], 
I’m aDutchman if- 
“
Lənət olsun mənə, əgər ki 
man...”
(hərfən: 
Holland olum, əgər mən...)
[16;231], 
Dutch blessing “danlaq”, Dutch answer
(Sualin 
konkret cavab əvəzinəmənasız replika ilə cavablandırılması. Məs: What are your plans for tonight?” “I plan 
to breathe.” “WelTthat’s a useless Dutch answer!” [19; 9] ifadalariümumingilis xarakterikəsbedir.
Amerikan variantında yüksak işlənmə tezliyi ila seçilən frazeologizmlər arasında metaforik anlamda 
“sui-qəsd”, “suisid” anlamını ifadə edən the 
Dutch act
“
Holland hərəkəti”, 
the Dutch cure
“Holland 
müalicosi (əlaçı)”, 
the Dutchway
“Holland yolu”
frazeoloji vahidlərini də qeyd edirlər [23]. 
Lakin “
çətin, xoşagəlməyən vəziyyətədüşmək, gözüm-çıxdıya məruz qalmaq
” anlamını
in Dutch
frazeoloji vahidi A.V.Kunin bildirdiyinə görə, ilkin olaraq, ABŞ linqvokultural mühitində formalaşmışdır [3 
;231]. Məs.:
The boy who broke that thewindowwas 
in Dutch
withhis father
[13]. Məlumdur ki, hollandlar
müasir ABŞ 
əhalisinin
yalnız 
1,5
faizini (taxminən 4,5milyon əhəli) [26]təşkil etsələr də, “Yeni Qitə”ni “ram 
edən” köçmənlər arasında bu etnosun nümayandələrinin say nisbati dəfələrləartiq idi. Belə ki, tarixi sənədlər 
ABŞ-in ilk kolonistləri arasında ingilis, irland, alman kalonialistləri ilə yanaşı Holland əsilli köçmənlarin də 
çoxsaylılığı ilə seçildiyini ortaya qoyur [4]; [9]. ABŞ-ın sürətli templi industriallaşması XIX əsrin 
əvvəllərinəqədər anklav şərəitində mövcud olan şotland, uels [20] icmalari kimi, Holland icmasmın da 
dağılaraq ölkaə coğrafıyası boyunca yayılmasına sabəb olmuşdur. Lakin hamin icma fardlarinin polietnik va 
multikultural Amerika camiyyatinda, bir növ, assimilyasiyaya uğrayaraq aparıcı movqelardan çakilmasina 
baxmayaraq, qəliblaşmiş stereotiplar eyni etnonim komponentina malik frazeologizmin meydana gəlməsini 
qaçınılmaz etmişdir. Maraqlıdir ki, bu etnosun Amerika cəmiyyətindəki faiz nisbatinin azalmasma bax-
mayaraq, bu fakt ingilis dilinin ABŞ variantında 
DUTCH
komponentli ifadələrin azalmasınarəvac 
verməmişdir. T.I.Skoroboqatova və T.A.Şkuratova ingilis dilində
DUTCH
komponentli frazeoloji vahidlərin 
digər etnonim komponentli frazeologiz- mlərdən sayca üstün olduğunu və aşkar ifadə tapan mənfı 
konnotasiya iləseçildiyini önə sürmüşlər. Dilçilər belə vaziyyətin ingilis-Holland müharibələri iləalaqədar 
olaraq meydana gəldiyini və hatta, həmin zaman tarixindəistanilən neqativ hadisə və ya əşyanın 
DUTCH
sifəti ilə müşayət edildiyini qeyd etmişlər [21 ;106]. 
DUTCH
komponentli frazeoloji vahidlərin 
çoxsaylılığı və mütləq əksəriyyətindəqəti neqativ semantika aks etdirməsi faktı müqayisəlı araşdırma 
aparmış bir çox dilçilərdə “qaraçı” etnofolizmi iləparalelliyə sövq etmişdir. Belə ki, rus ya fransız dillərinin 
frazeoloji sistemləri ilə müqayisədən çıxış edən V.A.MelnuçukFrench, Turk etnonim komponentlərinin də 
mənfî çalar ifadə edə bildiyi halda, onların neqativlik assosiasiyası 
DUTH
etnofolizmindən geri qaldığını, 
sonuncunun məhz, “qaraçı” etnofolizmi ilə bərabər tutula bildiyini xüsusilə vurğulamışdır [18;319]. 
Xatirladaq ki, ingilis vəHolland cəmiyyətlənin maünasibətləri 1652-1654, 1665-1667,1672-1674,1781-1784-
cü illərdə baş vermiş müharibələrə zəminində özünün ən pik gərginlik noqtəsinə çatmışdır [24]. Sözsüz 
ki,belə münasibətlər ingilis dilinin frazeoloji sisteminə təsirsiz ötüşə bilməzdi. İngilis dilinin leksik-semantik 
“faza”sında etnonimlərin konnatasiya törəməözəlliklərinə diqqət çakmiş D.A.Şen də
DUTCH
etnonim 
komponentinin mənfi kormotasiyiya malik olduğunu qeyd etmiş və
Dutch bargain, Dutch courage
ifadasinin hollandlarla əlaqələndirilən əhli-keflik, 
Dutch concert, Dutch feast
frazeologizmlərinin isə 
tərbiyəsizlik, həbelə
Dutch treat/lunch/supper, Dutch rise
frazeoloji vahidləri-ninisəbu etnosa şamil edilən 
eqoizm kimi xüsusiyyətlərlə bağlı olduğunu önə sürmüşdür [14]. Obyektivlik naminə onu dəqeyd edək ki, 
belə münasibəti tənqid edən Holland müəlliflər əslində belə təkəbbüflü yanaşmanın qeyd edilən ingilis-
Holland mühəribələrindən çox öncələr də müşahidə edildiyini iddia edirlər. Konkret olaraq, 
P.DuqlasU.Şekspirin 1597-ci ildəqələməaldığı “Merry Wives of Windsor” pyesində, 
“
Andin the height ofthis 
bath, when I was morethan half stewed in grease,
like a Dutch dish, 
to be thrown into the Thames..."
(W. Shakespeare “The Merry Wives of Windsor”) 
[19; 2]. Habelə1596-cı ildəanonim rnüəllif tərəfındənyazılimış “IIIEdvard" tarixipyesində də analoji 
münasibətin ifadə tapdığnı qeydedir [19; 2] 
“But, on the other side, to think what friends
King Edward hathretain’d in Netherland, 
Among those ever-bibbing Epicures, 
Those frothy Dutch men, puft with double beer, 
That drink and swill in every place they come, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
440
Doth not a little aggravate mine ire. [19,2] 
Lakin ən maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, həmin tarixi hadisələrin üzərindən əsrlər ötməsinə 
baxmayaraq, ingilis dilinin ABŞ variantında hələ də 
DUTCH 
komponentli yeni-yeni ifadələr meydana 
gəlməkdə dəavam etmişdir. Konkret olaraq, McGraw-Hill lüğətində
(Dictionary of American Idioms and 
Phrasal Verbs) 
amerikanizm-frazeologizm olaraq qeyd edilən 
Dutch treat
ifadasinin [10] həmin 
müharibələrin başlangıc dövründən iki əsr sonratəxminən 1887-ci İldə özüdə də tam farqli coğrafıyada - 
ABŞ-da işlənməyə başlamışdır [6]. “hərə öz hesabını ödədiyi qonaqlıq” anlamım ifadə edən [11] həmin 
frazcologizm müasir ingilis dilinin ABŞ variantında bu gün də öz işləkliyini sürdürməkdədir. Onu da qeyd 
edək ki, Dutch treat ifadasinin ilkin olaraq, məhz, amerikanizm kimi meydana gəlməsi fikrinə A.V.Kunin 
lüğatində də rast gəlmək olar [16; 76]. 
Dutch Treat:
The Netherlands Sinks Spain In World Cup 
2014 [27] 
A Dutch treat
: randomized controlled experimentation and the case ofheroin- maintenance in the 
Netherlands
[28]“
Dutch Treats:
The Lessons theU.S. Can Learn From How the Netherlands Protects 
Lesbians and Gays”.
[29] 
Yeni qitədəmaskunlaşmış ingilisdilli əhalinin Hollandlara qarşı öngörüşünün altşüur səviyyasinəa 
keçməsini dolayısı ilə o dətəstiqləyə bilər ki... dəqeyd etdiyi kimi Amerikan variantının leksik-semantik və
;
frazeoloji sistemindəki 
DUTGH
etnonimi bir çox halda “Holland” mənasında deyil, “alman” mənasında 
işlədilməkdədir Xatirladaq ki, 
to get you in dutch
amerikanizm-frazeologizmi 
tobe in Dutch, 
yəni 
“kiminlə 
isə problem yaşamaq”,”çətinliyə düşmək”)
frazeologizminin variantıdır. 
Nümunələrə əsasən də demək olar ki, müəlliflər Dutch etnonim kimi deyil, qəlibləşmiş ifadənin tarkib 
hissəsi kimi qavrayırlar. 
VƏLİYEV İSLAM 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Dövlət Universiteti 
M.ZƏRİRİN “YUSİF VƏ ZÜLEYXA” MƏSNƏVİSİNİN DİLİNDƏ
QRAMMATİK ARXAİZMLƏR 
Açar sözlər: 
arxaik, XIV əsr yazılı abidəsi, poema, nüsxə, morfoloji arxaizmlər, ismin halları, feil 
formaları 
Grammatical archaisms in the language of M.Zariri's "Yusuf and Zuleykha" 
XIV century poet Mustafa Zerrin speaks of archaisms observed in the language of poem "Yusuf and 
Zulayha". Names of the name are chosen from examples of pronouns and verbs, comparable to our modern 
language, different features are defined. 
Keywords: 
archaic (obsolete words), XIV century written monument, poema, copy, morphological 
archaisms (obsolete words), noun cases, verb forms 
Şərqi Anadolu ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri də XIV əsrdə yaşayıb-yaratmış 
Ərzurumlu Qazi Mustafa bin Yusif Zərir sayılır. Bəzi məxəzlərdə sənətkarın adı müxtəlif formalarda: 
“Mustafa bin Yusif bin Ömərüz-Zərir əl-Ərzənir-Rumi”, “Zəriri-həqir Mustafa bin Yusib bin “Ömərül-
Mövləvi əl-Ərzənir-Rumi”, “Zəriri-həqir Mustafa bin Yusif Ömərül-Mövləvi”, “Şeyx Zərir əbi Məhəmməd 
Mustafa bin Yusif əl-Ərzənir-Rumi” kimi yazılmışdır. (5,13) Mustafa şairin adı, “Ərzənir-Rumi” 
(Ərzurumlu) isə nisbəsi kimi göstərilir. O bəzi əsərlərində “Zərir” kəlməsi yerinə anadan kor doğulduğu üçün 
“Gözsüz” təxəllüsünü işlətmişdir. M.Zərir güclü hafizəyə malik olmuş, ərəb və fars dillərini mükəmməl 
öyrənmiş, islami elmləri incəliklərinə qədər mənimsəmiş, Qazi rütbəsindək yüksəlmişdir. O, şair və 
mütərcim kimi yüksək qiymətləndirilmiş, şöhrəti Şərq ölkələrində çox geniş yayılmışdır. M.Zəririn 
yaradıcılığında mühüm yer tutan “Yusif və Züleyxa” adlı orijinal məsnəvisi günümüzədək gəlib çatmışdır. 
(5, 116-117) 
Qurani-Kərimdə “əhsənül-qasas” (“ən gözəl qissə”) kimi məşhurlaşan və Şərq xalqları folklorunda 
ənənəvi-müştərək mövzulardan sayılan bu məsnəvi şairə yüksək ad-san qazandırmışdır. Müəllifin özünün 
qeyd etdiyinə görə, məsnəvi hicri 768 (miladi 1367-1368) ildə qələmə alınmışdır. “Yedi yüz altmış səkizdə 
söylədüm, Bunculayın dastan şərh eylədüm. Pəs çaharşənbə günündə başladüm, Yekşənbə günündə xətm 
eylədüm” . (3,303) Əsər 2120 beytdən, 21 qəzəldən ibarət olub rəməl bəhrində yazılmışdır. Elm aləminə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
441
M.Zəririn bu məsnəvisi İstanbul Universitetinin kitabxanasında saxlanılan 53 vərəqdən ibarət yeganə 
əlyazma nüsxəsi kimi məlumdur. (5,117) Həmin əlyazma nüsxəsi əsasında 1991-ci ildə C.Qəhrəmanov və 
Ş.Xəlilov tərəfindən nəşr edilərək dilçilik baxımından araşdırılmışdır. Türk alimi L.Qaraxan tərəfindən də 
məsnəvi 1994-cü ildə dilçilik baxımından tədqiq edilmişdir. Əsərin ədəbiyyatşünaslıq baxımından 
öyrənilməsi isə A.Mirzəyevin adı ilə bağlıdır. M.Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi 2006-cı ildə Bakıda 
Ş.Xəlilovun tərtibi ilə təkrar nəşr olunmuşdur. Məsnəvi 8 məclisdən ibarətdir. Məclislər də klassik-kitab 
üslubu ənənələrinə uyğun olraq fars dilində adlandırılmışdır: “Məclese-əvvəl”, “Məclese-çaharrom”, 
Məclese-pəncom” və s. Eləcə də məclislərin daxilində göstərilən yarımbaşlıqlar da fars dilindədir: “Minacat 
kərdəni-Yusif Əleyh-əs-səlam”, “Amədəni-Yusif”, “Didəni-Yusif dər vaqiə” və s. Məclislərin fars dilində 
qələmə alınması türk epik şeir ənənəsindən gəlmə səciyyəvi hal sayılır.İlkin anadilli epik şeirimizdə danışıq 
üslubu-folklor təhkiyəsi aparıcı mövqe tuturdu. Əsərlər xalq arasında məclislərdə qaissəxan tərəfindən 
oxunduğu üçün xalq onu tez mənimsəyib yadda saxlayırdı. (5, 118) 
Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisi Azərbaycan dilinin XIV əsr ədəbi-bədii dilinin lüğət 
tərkibinin, fonetik və qrammatik sistemininin, dövrün canlı xalq danışıq dilinin geniş mənzərəsini əks etdirən 
çox dəyərli qaynaqdır. Belə bir abidənin dilinin tədqiqi Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik qruluşunun 
səviyyəsini aşkar etmək, qrammatik quruluşda sadəlik, bəsitlik halları ilə yanaşı, müasir Azərbaycan ədəbi 
dilinin qrammatik quruluşdan fərqli arxaik elementləri aydınlaşdırmağa yardım etmiş olur. Arxaizimlər 
qrammatik göstəricilərin fonetik cəhətdən dəyişməsi, arxaikləşərək yerini digər şəkilçilərə verməsi ilə 
səciyyələnir. Belə ki, Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa məsnəvisində də morfoloji arxaizimlər kimi nəzərdə 
tutulan formaların bəziləri quruluşunu dəyişmiş, əvvəlki səviyyəsini itirmiş, bəziləri isə yerini digər 
göstəriciyə tərk etmiş, nəticədə istifadə imkanlarını ədəbi dildə dayandırmışdır. 
Məsnəvinin dil materiallarının tədqiqi belə bir faktların əldə edilməsinə səbəb odur ki, morfoloji 
göstəricilərin inkişafı ilə meydana çıxan qrammatik arxaizmlərin bir qismi quruluşca dəyişmiş, əvvəlki 
sabitliyini itirmiş, digər qismi isə yerini başqa bir morfoloji göstəriciyə vermiş, nəticədə istifadə imkanlarını 
ədəbi dildə dayandırmışdır. Məsnəvinin dilində müşahidə olunan qrammatik arxaizmlər təşəkkül dövrünün 
leksik və qrammatik şəkilçilərinin özünəməxsusluğunu, dövrün qrammatik-morfoloji mənzərəsini əks 
etdirmişdir. Odur ki, arxaizmlərin bu növü qədim qrammatik şəkilçilərin fonetik cəhətdən dəyişməsi ilə, 
yaxud arxaikləşərək yerini digər şəkilçiyə verilməsi ilə səciyyələnir. (4,46) Qrammatik arxaizmlər “Yusif və 
Züleyxa”nın dilində ən çox ismin hal, mənsubiyyət və xəbərlik kateqoriyalarının qrammatik şəkilçilərində, 
sifətin dərəcə əlamətlərində, feilin təsriflənən və təsriflənməyən formalarında, zamanlarında və s. özünü 
göstərir. Bu yazıda məsnəvinin dilində işlənən bütün şəkilçilərindən deyil, dildə öz mövqeyini itirmiş, 
artxaikləşmiş şəkilçilərdən söhbət açılacaqdır. 
Məsnəvinin dilində bir neçə dəfə qədim tarixə malik isim düzəldən, məhsuldarlığı ilə seçilən –lıq, -lik 
şəkilçisindən sonra –maq, -mək məsdər forması artırılmış, nəticədə feilin məsdər forması 
substantivləşmişdir: Çünki Yusif endi o taş üctinə, Başladı ol şeir söyləməklik qəsdinə (219); Gəldi andən 
çün Yusif dəstur dilər, Yazuyə çıqmaqlığa könlün bilər (216); Şəhriyarın müddəisi var idi, Şahı 
öldürməkligə hazır idi (247) Belə bir hadisə öz varlığını hazırda Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində 
qoruyub saxlamaqdır. (3,34) 
Abidənin dilində ən qədim hallardan biri hesab edilən yiyəlik halı özünəməxsus morfoloji əlamətlərə 
malik olmuş, həm məna, həm də formaca işimin başqa hallarından seçilmişdir. “Yusif və Züleyxa” 
məsnəvisinin müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə müqayisədə iki fərqli cəhət nəzərə çarpır: a) Yiyəlik hal 
şəkilçisinin sağır nunla (ƞ) işlənməsi; b) Bu halı yaradan şəkilçilərdə dodaq variantının üstün olması. 
Yiyəlik hal şəkilçisinin sağır nunla işlənməsi orta əsrlərdə qələmə alınmış əlyazmalarında geniş yayılmasına 
baxmayaraq Azərbaycan ədəbi dilində tamamilə istifadədən qalmışdır. Hal-hazırda bu xüsusiyyət 
Azərbaycan dilinin qərb qrup dialekt və şivələrində işlənməkdədir (2, 41) 
Məsnəvinin dilində də yiyəlik halın sağır nunla işlənməsi və -un, -ün dodaq variantının üstünlüyü 
nəzəri cəlb edir: Çinki dedün Yəqubun əhvalini, Necə oldu gör Yusifun halıni (219); Kim, bulasun gövhəri 
gövhərnihad, Çövhər ilə işin olə cümlə şad (211); Ənbiyanün biri sultani-kərəm (212); Yusifə geydürdü 
dibavü hərir, Yüzünü görənlərün canı ərir (235). Abidənin dilində maraqlı hadisələrdən biri yiyəlik halın 
şəkilçisiz işlənməsidir. Bu xüsusiyyət əksər hallarda mənsubiyyət şəkilçisindən sonra yiyəlik halı 
şəkilçisinin düşməsində özünü göstərir: Baş öninə saldı Yusif dönmədi, Həm Züleyxa yuzinə heç dönmədi 
(236); Çün Züleyxa qatına gəldi Əziz, Dedi, ey sultan, alun buni siz (235); Saturam de, ibri oğlıdur ğulam, 
Atasıdır həm nəbi oğlu benam (233). 
Yönlük halda bir sıra əvəzliklər (bən, sən, ol, bu, ol, şu və s.) hallanarkən sağır nun (ƞ) hərfini qəbul 
etmişdir.: Kim nədur əhvalın aydıver baƞa (226); Olmasun gələ saƞa ondan zəval (225); Dedi duş gördigini 
ol dəm aƞa (226); Aşiq oldilər, cümlə gəldilər aƞa, Ayıtdı Kənan yolinə gəlün baƞa (230) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
442
Təsirlik halla bağlı ən maraqlı cəhət sait səslə bitən isimlərin hallanarkən –yı, -yi şəkilçisi ilə 
işlənməsidir. Bu hadisə haqqında bəhs olunan abidənin dili üçün çox işləkdir.: Qəsd qıldı kim, Züleyxayı urə, 
Tiği çəkdi kim anı tezcək öldürə (242); Oqurikən naməyi yaş eylədi, Firqət odi bəğrini baş eylədi (280);
Sundi Rəvil şahnaməyi büləcəb (280); Nameyi aldı bunlar oldi rəvan, Babalarına gətürdilər həman (280); 
Yəqub inciyi görübən ağladı (287) 
Saitlə bitən isimlərin təsirlik halı şəkilçisindən əvvəl bitişdirici “y” ünsürünü qəbul etməsi sonralar
işləklikdən çıxmış, ədəbi dilimizdə “n” bir qrammatik ünsür kimi sabitləşir. Çıxışlıq halın qrammatik 
göstəricisi –dan, -dən forması ilə yanaşı, bəzən qədim uyğur, qıpçaq, cığatay və əski özbək dili üçün 
səciyyəvi olan qapalı variant –dın, -din şəkilçisi də işlənmişdir: Uş ölürəm bu cəhanə toymadın (219) 
Məsnəvinin dilində isimin halları ilə bağlı bir sıra maraqlı xüsusiyyətlərə rast gəlinir. Belə ki, bəzən 
məkani halların məzmunca bir-birini əvəz etməsi geniş yayılmışdır. Əksər dilçilər belə bir vəziyyəti tarixi 
inkiaf prosesində isimin hal şəkilçilərinin məzmunca tam dəqiqləşməməsi ilə bağlayırlar. Əslində halları 
ifadə edən qrammatik göstəricilərinin məzmunca bir-birinin vəzifəsini bildirməsi ədəbi dilimiz üçün 
səciyyəvi olmamış, canlı xalq danışıq dilinə xas xüsusiyyətdir. Odur ki, M.Zəririn məsnəvisi klassik 
ənənələrdən daha çox canlı xalq danışıq dili xüsusiyyətlərinə arxalandığı və öz qidasını məhz belə bir
tükənməz xəzinədən aldığı üçün tarixən dialekt danışıq normaları məsnəvinin dilində daha çox kök 
salmışdır. Nümunələrə diqqət yetirək: Təsirlik halın mənaca yönlük halın əvəz etməsi: Oğlum olğıl deyü 
bəni söylədi; Nə qılalım bu işi netmək gərək, Babamıza necə getmək gərək (285); Padişah ani təəccüb eylədi 
(259); Azərbaycan dilinin bütün inkişaf mərhələlərində isimin yönlük halının şəkilçisi tərəf, istiqamət, cəhət 
məzmunu yaratdığı kimi, eləcə də hərəkətin yerini, çıxış nöqrəsini, təsir hədəfini bildirməyə xidmət etmişdir: 
Niçün ağlar halını ana sorun (297); Uş ölürəm bu cəhanə doymadın (219); Önü yırtıq olsa, suç ana yəqin; 
Oturmudur təxt üstinə; Uş bu oğlandır dedi, sorgilaƞa (242) Yerlik hal-Çıxışlıq hal: Getdilər bu dünyada
cümlə təmam; Çah içində tanrı səni qurtara (218); Yusifin dərdində çox zar eylədün. Yerlik hal-Təsirlik hal: 
Yusif aydur, tanrı anı söylədə, Gördügündə şahə təqrir eylədə. Xəbərlik kateqoriyasında birinci şəxsin cəmi 
müasir Azərbaycan dilindən fərqli olaraq qədim dövrlərdən yazılı abidələrdə öz işləkliyi ilə seçilən “-z” 
ünsürü ilə ifadə olunmuşdur: Dedilər, biz onumuz qərdaşlarüz, Bir atadan qanumuz qərdaşlaruz (267); 
Dedilər ki, biz günahkaruz qəmu (283) “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində də üçüncü şəxsin təki iki 
fonetik variantda (-dur, -dür və -durur, -dürür) işlənmişdir: Baxdı gördü kim, püti şöylədurur, Həm Züleyxa 
o pütündən utanur (s.239); Ayıtdı: Bir qaçıcı quldur bu benam, Bir qəribü bir həqirü bir ğulam (s.233); Yusif 
aydur,- nişə örtürsən ani, Çünki tərpənməz, yoqdur cani (s.240); Bu bənüm şuridə bəxtimdürür (s.246) 
Dilçilik ədəbiyyatında xəbərlik kateqoriyasının birinci və ikinci şəxs şəkilçilərinin mənşəyi 
əvəzliklərlə əlaqələndirilirsə, üçüncü şəxsin şəkilçisi isə tamamilə başqa səpgidə izah olunur. 
Tədqiqatçıların bir hissəsi –dur, -dür şəkilçisinin mənşəyini “-durur//-dürür” feili ilə bağlayırlar. Onların 
fikrincə, qədim dövrlərdən “-durur//-dürür” feili sözlərin sonuna artırılaraq xəbərlik çaları yaratmışdır. Dilin 
inkişafının sonrakı mərhələsində bu feil müəyyən fonetik dəyişikliyə uğrayaraq, öz vurğusunu və 
müstəqilliyini itirərək ünsür halına düşmüşdür. (6,48; 8,208) 
“Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin morfoloji quruluşunda müasir Azərbaycan ədəbi dili ilə bağlı bəzi 
fərqli cəhətlər belə ki ism düzəldən –lıq, -lik şəkilçisi -maq, -mək formasından sonra artırılmış, feilin məsdər 
forması substantivləşmişdir: Çünki Yusif endi ol taş üstinə, Başladı ol şeir söyləməklik qəsdinə (219); Gəldi 
andən çün Yusif dəstur dilər, Yazuyə sıqmaqlığa könlüm bilər (216); Şəhriyarun müddəsi var idi, Şahi 
öldürməkligə hazır idi (247) Bu qədim forma müxtəlif fonetik variantlarda hazırkı dövrdə dialekt və 
şivələrimizdə də öz izlərini saxlamışdır. (3,34) 
Məsnəvinin dilində şəxs əvəzliyinin birinci şəxsinin təki ancaq “bən” əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur: 
Dilnəvaz gəldim tapuna bən fəqir, Qılmagil bəni qapunda sən həqir (240); Həm Züleyxa oğlanı sevər idi, 
İşbu oğlan bənim olsun, der idi (240); Bən sınıq könüldə oluram müqim (213); Bəni xoş tutdu Yusifi ımam 
(294) Sual və təyini əvəzliklərin söz önündə q>x>h variantlarından ancaq q səsi işlənmişdir: Bilmədüm ki, 
qəncəru getdi Yusif (221); Anlər aydur, gəngi tənridür ki, sən Hacəti andan dilərsən şimdi sən (248); Nə ki, 
zindan əhli var idi, qəmu, Cümləsi iman gətirdi, ey əmu (249); Xəlq qamusu hüsninə heyran olur (222); 
Səni qıldım bən qəmulərdən əziz (241); Qanda var, bir dəxi, ey cani-cəhan (244); Sordi ana, qanda olursin, 
nigar, Ayıtdı, bəni istəyən Misrə irər (225); İstəməgə qanğı yolə gedəlüm (263) Nümunələrdən göründüyü 
kimi, 
qamu (qəmu), qanda, qanğı, qəncərü 
və s. əvəzlikləri ön səsinin işlənməsinə görə q>x>h paraleliyi 
uzun inkişaf yolu keçmiş, sonda dilimizdə h ilə olan forma sabitləşmişdir. Məsnəvinin dilində müasir 
Azərbaycan dili üçün arxaik səciyyə daşıyan kəndi, kəndözün (kəndözini), uşbu, uş, netə, niçin, cümlə və s. 
kimi əvəzliklər işlək vəziyyətə malik olmuşdur: Kəndözin qılmaq dilərdi aşikar (232); Kəndözini görənə sən 
sahibi-cəmal (223); İşbu əvvəl dasitan oldı təmam (223); Bəni uş qərdaşlərün qıldı əsir (224); Ol xəlayiq 
cumlə zari qıldilər (224); Halunuz netədürür soralım (244); Bizi qoyub nişə tərk etmədünüz (251); Kim, bəni 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
443
uş qaygusu qıldı hilal (229); Yalnuz kəndözünüz ər bilmənüz (278); Uş fəraq odinə yanar müdam (279); 
Aydur idi kəndunun əhvalını (294); Bildi Yusif halinün netəsini, Ağladı, yad eylədi atasini (217) 
Məsnəvinin dilində feillər özünün çoxcəhətli lüğəvi mənasına, morfoloji xüsusiyyətlərinin 
zənginliyinə, qrammatik kateqoriyalarının müxtəlifliyinə görə digər nitq hissələrindən seçilir. Feil bütün 
inkişaf dövrlərində öz sabitliyini, saflığını qoruyub saxlasa da, zaman keçdikcə dəqiqləşmiş, bəzi morfoloji 
əlamətləri istifadədən qalmış, istər semantik, istərsə də quruluşca daha da zənginləşmişdir. Abidənin dilin də 
mövcud olan feilin şəkilləri həm müasir Azərbaycan ədəbi dilinə uyğun gələn, həm də bir sıra arxaik 
xüsusiyyətlərlə fərqlənən cəhətlərə malikdir. Məsnəvinin dili üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, feil 
şəkillərinin hər biri dilin sonrakı inkişaf mərhələlərində tədricən diferensiyasiyaya uğramış, ifadə vasitələri 
səlişləşmiş, təkmilləşmə yolu keçərək dilimizin indiki dövründə sabitləşmişdir. 
Feilin əmir şəkli.
M.Zəririnin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində də feilin əmr şəklində daxil olan feillər 
heç bir xüsusi şəkli əlamətə və zaman şəkilçisinə malik deyil, yalnız feilin hansı şəxsə aid olmasını bildirmək 
üçün müvafiq şəxs şəkilçiləri ilə işlənmişdir. XIV əsrdə qələmə alınmış abidənin dilindən toplanmış 
nümunələr də göstərir ki, feilin əmr şəkli tarixən sabit paradiqmaya malik olmuş, məna və tərkibcə elə bir 
ciddi dəyişikliyə uğramışdır. Lakin müasir ədəbi dilimizlə oxşar və səsləşmə ilə yanaşı, “Yusif və 
Züleyxa”nın dilində feilin əmr şəklinin birinci şəxsinin təki və cəmi, eləcə də ikinci şəxsinin təki bir sıra 
morfoloji əlamətlərə malik olmuşdur ki, həmin morfoloji göstəricilərin əksəriyyəti sonrakı dövrdə dili tərk 
etmiş, bir qismi isə müəyyən fonetik variantlarda danışıq dilində, dialekt və şivələrdə varlığını saxlamışdır. 
Həmin formaları nəzərdən keçirək: -ayım, -əyim şəkilçisi: Abidənin dilində bu forma feil kökünə artırılaraq 
əmr şəklinin birinci şəxs təkinə ifadə etmişdir: Sizün üçün xoş kiçük bən olayım (253); Ölüsərəm nedəyim
bən bigünah (252); Nə qılayım, olmadun püşti-pənah (237) Bən verəyim sana tacü təxti-yer (291); Canümi 
qurban qılayım bən ana (290) -auın, -əyin şəkilçisi: Abidədə əmr şəklinin birinci şəxsinin təkini ifadə 
edən –ayın, -əyin formasının işləndiyinə təsadüf olunur: Padşah gördügü duşı ayıdəyin, Tənri əmriylə 
hekayət edəyin (255); Bən dəxi leşgər verəyin (283); Bən yarağın qılayın anlarun (271); Yusif aydır, eşit 
imdi ayıdəyin, Halını əhvalini şərh edəyin (255) -alum, -əlüm şəkilçisi: Feil kökünə artırılaraq əmr 
şəklinin birinci şəxsinin cəmini ifadə edən bu şəkilçi abidənin dilində işləkliyi ilə seçilir: Bülbülə gül 
göstərəlüm biz səvab, Deyəlüm altıncı məclisi-məqal (271); Gər bizə izn olursa varəlüm, Yemək içün çoq 
buğday aləlüm (264); İmdi kəs, der turuncu görəlüm, Halunuzu netədurur soralım (244); Həbsə buraqalum 
anı bir zaman (245) -avuz, -əvüz şəkilçisi: Feilin əmr şəklinin birinci şəxsinin cəmini bildirən bu şəkilçi 
abidənin dilində aktiv olmuşdur: Ayıdəvüz təfsir ayati-mötəbər (215); Öldürəvüz, yaxud sataruz özin (222); 
Söyləyəvüz sizə xətmi-dastan (303); Necə gərək yalvaravuz ana biz (277) –ğıl, gil şəkilçisi: Məsnəvinin 
dilində əmr şəklinin ikinci şəxsinin təki feil köklərinə -ğıl, -gil şəkilçisinin artırılması ilə də düzəlmişdir: 
Dinləgil gər var isə canün sənün (222); Yeməgil, dedi anı, ey Şəhriyar, Çağırur xəbbaz ki, içməgil şərab 
(247); Dedilər kim, söyləgil, ey padişah (250); Gəl əsirgə bizləri, xülq eyləgil, Qıl şəfaət sən bizə xoş 
söyləgil (281-282); Qalmağıl sən bu xəyalə, ey əziz, Deməgil kim, dünyaligüm yoqdurur (283) Feilin vacib 
şəkli: “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində feilin vacib şəkli müasir dilimizdən fərqli olaraq müxtəlif formaların 
yardımı ilə ifadə edilmişdir: 
a)
Feilin məsdər forması (-maq, -mək, -mağ) ilə “gərək” ədatının birlikdə işlənməsi nəticəsində
feilin vacib şəklinin məzmunu əmələ gəlmişdir: Şimdidən gerü bana ölmək gərək, Çün nəzər qılmaz bana 
getmək gərək (237); Dedilər, bir tənriyi bilmək gərək, Küfri tərk edüb dinə gəlmək gərək (248-249); Aydur 
ol, dəxi bana gəlmək gərək, Anunla dəxi buluşmaq gərək (269); Yusif aydur kim, bizə netmək gərək, 
Babamüzə necə getmək gərək(291); Andən utanmək gərəkdür, ey nigar (240) 
b)
–sa+gərək, -sə+gərək. Məsnəvidə -sa, -sə şəkilçli söz müvafiq şəxs sonluğu qəbul edərək 
birləşmənin leksik məna daşıyan birinci komponenti, “gərək” ədatı isə heç bir şəkilçi qəbul etmədən ikinci 
komponenti kimi çıxış edir, iş və ya hərəkətin icrasını daşıyana və ya məlumat verənə görə vacib, zəruri 
olmasını bildirməklə vacib şəklinin mənasını yaradır. (1, 194): Ey yaranlar, bən sizi görsəm gərək, Yuz 
ağacı ursam gərəkdür söz sana (252); Necə bir cövri-cəfa çəksəm gərək (236); Bən tuz, əkmək həqqini 
bilsəm gərək, Xani olmayıb vəfa qılsam gərək (239) 
İndiki zaman: Abidənin dilində indiki zaman öz ifadəsini ancaq –ur, -ür formasında tapmışdır: Bən 
sevürəm pəhlivan, ey giram (278); Anlər aydur, nə verürsən aləlüm (223); Sən bilürsən sirrimi, ey padişah 
(232); Ayıtdı, ey şah nə buyurursin sən ayıt (233); Saturam, nəyə alursınız, alun (233); Yedi yıldır 
yalvaruram bən ana (237); Eşq odiylə yanuram pərvanəvar (258) İndiki və qeyri-qəti gələcək zamanların 
birinci şəxsinin cəmi –uz, -üz ilə işlənmişdir: Nə taparsız, dedi Yusif anlərə, Dedilər, bütə taparuz, ey yəra 
(231); Eylə demək bizə yoq tədbiri-lay, Bir mətai ögərüz, ey yüzi Ay (233); Bunda qalsun bu ikinci dasitan, 
Qalanını qıluruz yarin bəyan (234); Bilmərüz aşüftə oldı nagəhan, Qatinə gəldi atası ol zəman (226). Qəti 
gələcək zaman: “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində qəti gələcək zamanın əsas ifadə vasitəsi kimi –ısar, 
-isər şəkilçisi işlənmişdir. –acaq, -əcək şəkilçisinin nə qəti gələcək zaman, nə də feili sifət şəkilçisi kimi 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
444
işlənməsinə abidənin dilində rast gəlinmir. Qeyd edildiyi kimi, onun vəzifəsini –ısar, -isər forması yerinə 
yetirmişdir: Şühuti səndən götürisər o həq (238); Bən bu zərbdən ölisərəm, ey kişi, Namə yazğıl, Kənanə 
göndər bir kişi (252); Hər zəxirədən olısərdür təmam (256); Qıldı dün-gün yarağını, yatını, Alisərdür Yusif
Züleyxa xatuni (219); Yusif andə görisər kəndözini (222); Kim Züleyxa üzrə qılısərlər nisar (228); Belə ver 
di kim, qılısərlərdür məaş (227); Gər bu gəz qərdaşləri nə deyisər (221) Feili bağlama forması. Müasir 
Azərbaycan ədəbi dilində işlənən feili bağlama formaları tarixən müxtəlif inkişaf prosesi keçirmiş, bugünkü 
səviyəyə gəlib çatmışdır. Məsnəvinin dilində müşahidə olunan feili bağlam formalarının bir qismi ədəbi dil 
normasına çevrilə bilməmiş, arxaikləşmiş, fonetik dəyişikliyə məruz qalmış, bir qismi isə dialekt və şivələrdə 
hazırkı dövürdə də işlənməkdədir. Abidənin dilində arxaik səciyyə daşıyan feili bağlam formaları 
aşağıdakılardır: -yu, -yü feili bağlama şəkilçisi: Sən buyurdun kim, bana zindan deyü, gəldi xəbər (286);
Ağlayı atalarına gəldilər (220); Sin üzrə qaldı Yusif ağlayu, Od içində yaş gözündə çağlayu (224); Oğlum 
olğıl deyü bana söylədi (239); Getdi Yusif ağlayu ey dusitan (223) –ıcaq, icək feili bağlama şəkilçisi:
Babana qarşu varıcaq, ya əmir, Enmə atündən, əya bədri-münir (290); Tanla alıcaq durub abdəst aldılar, Ol 
ikisi tan namazın qıldılar (302); Söyliyicək dürri-mərcan saçılur (225). –uban, -übən feili bağlama şəkilçisi:
Bir təmaşəyə gedübən baqmazmısın (216); Günbəgün incəlübən oldu hilal (226); Şəhr uluları aluban
getdilər (232); Dürlü nemət yüklədübən düzdilər (285) –ubanı, -übəni feili bağlama şəkilçisi: Siz bənümlə 
yavuzluq etdünüz, Quyuya buraqubanı getdinüz (282); Şad gəldünüz deyübəni söylədi (266) 
M. Zəririnin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisində müşahidə olunan morfoloji (qrammatik) arxaizmlərin 
əksəriyyəti Azərbaycan dilinin sonrakı inkişaf mərhələlərində dilin istifadəsindən çıxmış, müəyyən bir qismi 
isə ədəbi norma səviyyəsinə qalxa bilmədiyi üçün dialekt və şivələrdə hələ də işlənməkdədir. Şübhəsiz, 
həmin dil faktları Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkül və inkişafı dövrünə məxsus morfoloji əlamətlər 
baxımından səciyyəvi olmuşdur. 
Ədəbiyyat 
*
Məqalədə nümunələr C.Qəhrəmanov, Ş.Xəlilovun Yusif Məddah “Yusif və Züleyxa” (poemanın mətni və 
tarixi-qrammatik oçerk). Bakı, 1991 kitabından götürülmüşdür. Mötərizədə həmin kitabın səhifələri 
göstərilmişdir. 
1.
Babayev Yaqub. Azərbaycan ədəbiyyat tarixi. Bakı, 2014 
2.
Xəlilov Ş. “Əsrarnamə”nin dili. Bakı, 1988 
3.
Qəhrəmanov C., Xəlilov Ş. Mustafa Zərir “Yusif və Züleyxa” (Poemanın mətni və tarixi-qrammatik 
oçerk). Bakı, 1991 
4.
Məmmədov V. “Dastan-Əhməd Hərami” poemasının dili və üslubu. Bakı, 2001 
5.
Mirzəyev A. Azərbaycan epik şeirinin təşəkkül dövrü. Bakı, 2016 
6.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990 
7.
Rəhimov M. Azərbaycan dilinin feil şəkillərinin formalaşması tarixi. Bakı, 1965 
8.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 2010 
9.
Zərir M. “Yusif və Züleyxa” ( Tərtib edəni Ş.Xəlilov). Bakı, 2006 
VƏLİYEV İSLAM 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Dövlət Universiteti 
AZƏRBAYCAN YAZILI ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ ƏDAT 
Açar sözlər: 
yazılı abidələr, ədat, məna çalarları, ədat kimi işlənən sözlər, məna növləri
The language of Azerbaijani written monuments 
The article deals with the texts of the Azerbaijani written monuments in the XIII-XIX centuries. The 
terms are grouped according to their meanings. It has a similar and distinctive feature of modern Azerbaijani 
literary language. 
Key words: 
written monuments, particle, sense shades, adjectives, types of meaning
Uzun tarixi inkişaf prosesinin məhsulu olan ədatlar bir qrammatik kateqoriya kimi zaman keçdikcə 
məna və formaca dəqiqləşmiş, sabitləşmiş və dildəki yeni keyfiyyətlər hesabına zənginləşmişdir. Müasir 
dilimizdə olduğu kimi, Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində də ədatlar sözün, ifadənin, cümlənin məna 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
445
çalarlarını dəyişməyə, gücləndirməyə xidmət etmişdir. İstər Azərbaycan dilçiliyində, istərsə də türkoloji 
ədəbiyyatda ədatlar kifayət qədər tədqiq edildiyi halda, tarixi aspektdə hələ də lazımi qədər öyrənilməmiş və 
araşdırılmamışdır. Yalnız müxtəlif dilçilik əsərlərində, dilin tarixinə dair yazılmış məqalələrdə ədatlara da 
ötəri halda nəzər salınmış və bu məsələyə ümumi şəkildə toxunulmuşdur. Azərbaycan dilinin əvvəlki 
dövrlərinə aid yazılmış ədəbi-bədii materialları üzərində aparılan müşahidələr göstərir ki, bu dövrlərdə 
işlənmiş ədatları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq məqsədəuyğundur: dəqiqləşdirici ədatlar, məhdudlaşdırıcı 
ədatlar, qüvvətləndirici ədatlar, sual ədatları, əmr ədatları, arzu-istək adatları, təsdiq və inkar ədatları. 
Qüvvətləndirici ədatlar: axır, axır ki; ha; dəxi; da, də; həm; uş; üştə; yenə; -ca, -cə; kim, ki. Axır, axır 
ki ədatı: Bu ədat müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşmiş axı ədatının qədim variantıdır. Ədəbi-bədii dil 
nümunələrində məhsuldar işlənən ədatlardan biridir: Ayıtdı, axır bu degül könlüm alan; Sənsən axır 
ğəmulara giriftar (Zərir, XIV əsr); Mənim yari-vəfadarım, gəl axır, Mələk suratlu dildarum, gəl axır; Ey 
könül, tahirsən axır sunma əl muradına (Nəsimi, XIV əsr); Axır ki çox oldu təni-əğyar (Füzuli, XVI əsr); Hər 
söz ki arizindən anun eyləsən rəqəm, xurşid misrün axır cəhan tutar; Özgə ahular məni ram eyləmək 
qəsdindədir, Axır, ey Leyli gərəkməzmi məgər Məcnun sana (Qövsi, XVII əsr); Səndən ayru dirilik mana 
haramdır, Axır bir gün ömrüm güdaza gedər; Sən də mənim kimi bu alovlara, Axır yanacaqsan, demə 
yanmazam (Vaqif, XVIII əsr); Axır, mən qulluğunda ərz eylədüm; Axır, bir qulaq ver, gör nə deyirəm; Axır 
mən demişdim otuz gündən sonra (Axundov, XIX əsr) 
Yazılı abidələrimizin dilində nadir hallarda da olsa axır ədatının axı şəklində yazılışına da təsadüf 
edilir: Qanlı-qanlı suların soğulmuşdu, çağladı axı, Qaba ağacın qurumuşdu, yaşardı axı (Dədə Qorqud); Axı 
biz səni deyib gəlmişik; Axı deyirsən səni də aparıram; Axı sənin atan-anan ki, səni mənə özləri verir. 
(Axundov, XIX əsr); Axı ədatı axır sözü ilə sinonimlik təşkil edir. Bu səbəbdən bəzi dilçilər axı-nı axır 
ədatının bəsid forması hesab edirlər (Mirzəzadə, 212). 
Dəxi ədatı. Qüvvət, emosionallıq çaları yaradan 
dəxi
ədatı müasir Azərbaycan dilində normalaşan da, 
də ədatının qədim variantı hesab edilir: Oğlu, qızı olmayanı tanrı təalə ğarğayıbdır, biz dəxi ğarğarız; 
Bayandır xanun bir buğası vardı, bir dəxi buğrası vardı; Sən evün almağa gedirsən, mən dəxi qardaşımın 
qanını almağa gedirəm; Bayburə bəy dəxi Bayandur xanın söhbətinə gəlmişdi; Bizə dəxi bu keykdən pay ver 
(Dədə Qorqud); Bülbül dəxi gördü üzünü; düşdü fəğanə, Dilbəra, dil səndən özgə bir dəxi yar istəməz 
(Nəsimi, XIV əsr); Leyli dəxi salmış ona meyli; Mən dəxi sənün kimi nizarəm (Füzuli, XVI əsr); Mən dəxi 
görüm gələndə anı; Bir dəxi kərəmlər et mənümlə (Xətai, XVI əsr); Mən dəxi bu gülzaridə nalə çəkərdüm; 
Bülbül kimi mənim dəxi çox var sözlərüm (Qövsi, XVII əsr); Hələ derlər ki, bunlardan dəxi əlaları var 
(Vaqif, XVIII əsr); Mən dəxi eşitmişəm (Axundov, XIX əsr) 
Yazılı materialların dilində dəxi ədatının bir sıra hallarda daha, artıq sözlərinin mənalarını ifadə 
etməsinə təsadüf olunur: Varur ol dəxi onların yerinə, Hənüz dəxi qızıl gül ğönçəsindən (DƏH, XIII əsr); Bir 
rəvayət dəxi bünyad eylədüm, Bunsuz üçmağa dəxi bən varayım; Biz dəxi qıldıq ana şərhi-bəyan (Zərir, XIV 
əsr); Vəslini arzularam, dəxi betər yanərəm; Divdən dəxi nə qorxu, çünkim pənahım oldur (Nəsimi, XIV 
əsr); Qalmadı dəxi qərarı canun; Dəxi tarum ana; Səndən dəxi özgə çarə bilməm (Xətai, XIV əsr); Bu 
məşğədən dəxi nə hasil? Olma dəxi hər yanəyə mail (Füzuli, XVI əsr); Ah kim dağlar kimi ləşkər ləngər 
salur, getməz dəxi; Dəxi məndən gərdişi-dövran nə istər bilməm (Qövsi, XVII əsr); Üzümə baxməz dəxi, bir 
gözləri məstan küsub; Dəxi sən lazım deyilsən, ey bahari-xoşəməl (Vaqif, XVIII əsr); Arvad, dəxi nə 
eyləyək qoy etsin, yeməyin bol, geyməyin bol, dəxi niyə ağlayırsan (Axundov, XIX əsr) Da, də ədatı. Dəxi 
ədatının müasir variantı ilk anadilli abidələrimizdən tutmuş hazır ki, dövrə qədər məhsuldar şəkildə 
işlənməkdədir: Sənün də içində ağsaqqallu baban varsa, degül mana; Sənün də içində şişliyin varsa, degil 
mana (Dədə Qorqud); Dinləyüb də bu mənayi yazmalı; İstəməz qurbanı kəsdim də gəldüm; Gəl derlər də 
səni ğəmə çəkərlər (Xətai, XVI əsr); 
Həm ədatı: Verilmiş mənanı qüvvətləndirməyə və emosionallığı artırmağa xidmət edən
həm
ədatı fars 
dilindən dilimizə keçmişdir. İşləkliyi ilə fərqlənən ədatın bu növü bir çox ədəbi bədii materialların dilində 
özünü göstərir: Eşqə düşənlər bilür həm yenə eşqin qədrini; Buduna çıxsın ufalar, gözünə həm qarə su 
(Nəsimi, XVI əsr); Bu yetməzmi ki, bir dərd artırırsan dərdimə sən həm; Özümdən həm betər bir dərdə anı 
mübtəla gördüm (Füzuli, XVI əsr); Mən həm öz işimdə farüqülbal; Bir çarə var isə, ol qılur həm (Xətai, XVI 
əsr); Qiyamət həm olursa durmanam ol sərv əyağından; Yetişir köçməyə növbət sənə həm karivandur bu 
(Qövsi, XVII əsr). Bu ədat ən çox XV-XVI əsrlərdə qələmə alınmış yazılı abidələrin dilində öz əksini 
tapmışdır (Mirzəzadə, 390) 
Uş, üştə, iştə ədatları: Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşən artıq ədatının mənasını bildirən bu 
ədatlar ən çox XIV –XVI əsrlərdə müşahidə edilir: Uş ölürəm bu cəhanə doymadım; Dərd ilə uş qalmışam 
natəvan; Dedilər oğlanların uş gəldilər; bu hekayət uş bunda oldu təmam (Zərir, XIV əsr). Köhnə dünya yeni 
xələt geydi bu mövsümdə uş; Uş mən vüsalından anun sər-ta can olmuşam; Vəsli-rüxün zulalına susadüm, 
üştə yanuram; Şol ala gözündən, ey könül, sana demirəm ki, uş saqın; Dövlətin dövrana gəldi, dərdə dərman 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
446
buldum uş (Nəsimi, XIV əsr); Üştə bağça-bağban sənün olsun; Göydən yerə uş yağar yağışlar (Xətai, XV 
əsr) Göründüyü kimi, uş, uştə ədatları artıq ədatının sinonimi kimi çıxış etmişdir. 
Kim ədatı: Sual əvəzliyi, birləşdirici bağlayıcılarla fonetik tərkib etibarı ilə eyniyyət təşkil edən kim 
sözü yazılı abidələrimizin dilində həm də ədat kimi çıxış etmişdir. Ədat vəzifəsi daşıyan kim ədatı XIX əsrin 
əvvəllərinədək bədii əsərlərin dilində söz və ya tərkiblərin sonuna gətirilərək ifadəni qüvvətləndirmək, işarə 
olunan obyekti daha qabarıq nəzərə çatdırmaq üçün işlədilmişdir (Mirzəzadə, 211). Gör bu oğlan kim nələr 
qıldı bana; Bildi ol qərdaşlarıdur kim gəlür (Zərir, XIV əsr); Kişi kim, xacəsi birlə qənimət tutsa xəlvətini, 
Qılur xadim eşiqində səadətbəxt dövlətini (Nəsimi, XIV əsr); Nə şirindür sözün kim tanrı ondan göz-qulaq 
olsun (Qövsi, XVII əsr). XVI əsr yazılı abidələrinin dilində, xüsusən də, Füzilidə kim sözünün ədatı kimi 
işlənməsinə daha çox rast gəlinir: Bu aləm kim könül, qeydün çəkərsən mehnəti gəmdür, Fəna sərmənzilin 
seyr eylə kim bir xoşca aləmdür; Mən kim gedirəm bu xakidandan; Mən kim kəsəyin derər səlami; Göz kim 
səni eyləyübdür nəzarə; Vəfa hər kimsədən kim istədim, ondan cəfa gördüm (Füzuli, XVI əsr) 
Ki ədatı: 
Kim
ədatı ilə sinonimlik təşkil edən bu ədat yazılı abidələrin dilində çox geniş yayılmış və 
dilin tarixi inkişafının bütün mərhələlərində öz işləkliyi ilən nəzər-diqqəti cəlb etmişdir: Banıçiçəyin 
otağıymış ki, Beyrəgin beşik kərtmə nişanlısı adaxlısıydı; Oğuz zamanında bir igit ki evlənsə ox atarı (Dədə 
Qorqud); Uşbudur halüm ki bən şərh eylədüm (Zərir, XIV əsr ); Leyli ki, məni bəlayə saldı; Mən ki bundan 
özgə bilməm çarə, naçar istərəm; Məcnun ki xəbərdən oldu agah (Füzuli, XVI əsr); Mən ki bir gün 
görmədüm; Sən ki, ey bülbül, məni heç yerdə yalquz qoymadun (Qövsi, XVII əsr); Mən ki zalım, adam 
yeyən degiləm; Vaqif ki düşübdür əqlü kəmaldan; O ki bizə meyvə ənam eyləmiş (Vaqif, XVIII əsr); Adam 
ki qorxaq oldu, bu tövr bəhanə edirlər; Biz ki demirik, ağa...çörək bacadan ki düşməz; Heydər bəy ki bizim 
yanımızda ola, aravul bizə nə eyləyə bilər (Axundov, XIX əsr). Yazılı abidələrimizin dilində geniş işləkliyə 
malik olan 
ki
ədatına müasir dövrdə ancaq Azərbaycan və türk, qismən də qaqauz dilində rast gəlinir. 
Ha ədatı: Kim, ki ədatlarının sinonimi olan və bu gün də bəzi dialekt və şivələrimizdə öz varlığını 
qoruyan ha ədatı yazılı abidələrin dilində müşahidə edilir: Eşqün qılmazdı kimsə yadın, Ha səndən eşitdüm 
indi adın; Mən böylə nəçün zəbunu xarəm, Ha gəldüm, əgər günahkarəm (Füzuli, XVI əsr); Mən ha sənin 
nuri-ilahi sannam; Mən ha getdim möhnət ilə, dərd ilə; Sən ha mənim öldügümü eşitdin; Səni ha sonradan 
bir öyrədən yox (Vaqif, XVIII əsr); Niyə görmürəm kor ha drgiləm (N.B.Vəzirov, XIX-XX əsrlər). 
Yenə ədatı: Mənaya qüvvət və emosionallıq verən bu ədat tarix boyu işlək olmuş və bu gün də 
Azərbaycan ədəbi dilində öz məhsuldarlığını qoruyub saxlamışdır: Yenə toy edib atdan ayğır, dəvədən 
buğra, qoyundan qoç qırdırmışdır; .... yenə bizim izzətimiz, hörmətimiz onun babası yanında xoş ola; ... fani 
dünya yenə qaldı (Dədə Qorqud); Rövnəqi gəldi, dirildi bağü bostanın yenə; Düşdüm yenə eşq oduna 
büryan yürək, giryan gözüm (Nəsimi, XIV əsr); Qış getdi yenə bəhar gəldi (Xətai, XVI əsr); Yeydür yenə 
üzrdən şüurum (Füzuli, XVI); Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlana düşər; Üz çevirmiş yenə mədinə sarı (Vaqif, 
XVIII əsr). Ədəbi-bədii dil nümunələrində yenə sözünün şivə formasına da rast gəlmək mümkündür: Gəl, 
öyüd verəyim, öyüd alırsan, Xidmət eylə genə güclü bulunca (Xətai, XVI əsr); Bizim ilə olub haçaqdan 
aşina, Genə hər görəndə istər yaşına; Genə xəyalını xəyalə qatar (Vaqif, XVIII əsr); Amma genə bir az 
səksəkəliyəm: Genə mən yalqız qaldım. (Axundov, XIX əsr) 
-ca, -cə ədatı: Bir sikkə dürüst, aricə dinar (Nəsimi, XIV əsr); Mürşidin pəndini eyicə saxla (Xətai, 
XVI əsr); Fəna sərmənzilin seyr eylə kim, bir xoşca aləmdir; Ayrıca şəklü xoşca peykər, Yaxşıca sənəm, 
gözəlcə dilbər (Axundov, XIX əsr). 
Məhdudlaşdırırcı ədatlar: Azərbaycan ədəbi dilində elə sözlər vardır ki, onlar cümlərə aid olduqları söz 
və ya söz birləşmələrindən əvvəl işlənir, həmin sözü digərlərindən ayırır və yaxud da nəzərə çatdırmaq üçün 
onu qismən məhdudlaşdırır: 
ancaq, bircə, bir, vəli, amma, böylə ədatları. 
Qarşılıq bildirən bağlayıcının 
omonimi olan ancaq bir ədat kimi çıxış edərək cümlə daxilində hər hansı sözü və ya ifadəni ayırıb nəzərə 
çarpdırır: Oğuzun bir yaxşı yigidi ancaq bu, yuriyəyim mədəd deyəyim (Dədə Qorqud); Cananə mənim 
sevdugumi can bilür ancaq, Könlüm diləgin dünyadə canan bilür ancaq (Nəsimi, XIV əsr); Ancaq bir ol idi 
kim, çəküb ğəm; Füzuli, tərki-təcridi, sana ancaq müsəlləmdür (Füzuli, XVI əsr); Sənin vəslindən ancaq bu 
gərəkdür (Xətai, XVI əsr); Mən ancaq bir gülüzarə aşiqəm; Rəvan olmuşdu qasid kim, bunu ancaq xəyal etdi 
(Vaqif, XVIII əsr); Sən ki iş tutmursan, ancaq ağlayırsan (Axundov, XIX əsr) Bircə ədatı: Ləblərindən bircə 
timar olmadı (Xətai, XVI əsr); Qaldı canda gizli-gizli dərdimiz, Bircə kəlmə danışmadıq, ayrıldıq (Vaqif, 
XVIII əsr); ...yaxşı adamdır, hələ bircə bu işdə təqsirlidir; A qardaş, bircə qulaq as.... (Axundov XIX əsr). 
Bir ədatı: Mənaca bircə sözünün sinonimi kimi çıxış edən bir ədatı abidələrdə çox geniş işləkliyə malik 
olmuşdur: Qazan bəydə bir heyfimiz də qaldı (Dədə Qorqud); Əgər bir gün güzar etsə, mələk tökər andən 
qanat; Aşiqə birdir əzədən sevgili dildar bir; İkilik yoxdur aradə yar birdir, yar bir (Nəsimi, XIV əsr); 
Verəsən bir xəbər ol sərvi-xuramanımdan (Füzuli, XVI əsr); Mən dəxi bir ümidlə xaki-rahin oldum (Qövsi, 
XVII əsr); Bir nazik kamallı, bir nazik işli; Bir qaməti gülgün yara aşiqəm (Vaqif, XVIII əsr); Guyaki, bütün 
Qarabağda dana-doluq oğrusu bir Heydər bəydir (Axundov, XIX əsr). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
447
Vəli ədatı: Qədim dövrlərdən bağlayıcı kimi çıxış edən vəli ədatı yazılı abidələrdə az da olsa ədat 
çaları da ifadə etmişdir: Ey bərgüzidə surəti-cansan vəli nə cansan (Nəsimi, XIV əsr); Vəli yazıldı bu üzdən 
bəsi cəvab sana (Füzuli XVI əsr). Amma // əmma ədatı: Ərəb mənşəli bu söz başlıca olaraq qarşılıq, ziddiyət 
mənalı bağlayıcı kimi işlənsə də, yazılı ədəbi dil nümunələrində bəzi hallarda məhdudlaşdırıcı ədat məzmunu 
yaratmışdır. Bu ədata Füzulinin dilində rast gəlindi: Aşiqsən, əmma tamam aşiq; Əmma yenə eşq şəhriyarı, 
Fərmanına çəkdi ol fikarı (Füzuli, XVI əsr). Böylə ədatı: ədəbi materialların dilində çox az işlənən 
məhdudlaşdırıcı ədatlardandır: Lütf edübsən, məgər ey badə bu gündən böylə. Verəsən bir xəbər ol sərvi-
xuramanımdan (Füzuli, XVI əsr). 
Əmr ədatları: 
qoy, gəl, di, gör, bax.
İlk anadilli yazılı abidələrdən başlayaraq bu qrup ədatlar öz 
işləkliyi ilə diqqəti cəlb edir. Əmr ədatları feillərdən yarandıqları üçün ancaq türk mənşəli sözlərdən 
ibarətdir. Nümunələr diqqət yetirək: Qoy ədatı: Feilin əmr formasından təcrid olunan bu ədat Azərbaycan 
dilinin bütün inkişaf mərhələlərində müşahidə edilmişdir: Nəsimi xəstədil hicrindən öldü, Qoy ol biçarəni ta 
məhrəm olsun (Nəsimi, XIV əsr); Növcəvanlar qoy həmişə var olsun; Səg rəqibin ömrü qoy kütah olsun; 
Sən bəri bax, qoy söyləsin ol əğyar (Vaqif, XVIII əsr); Qoy gərək mən özüm də hələ bir az fikir eləmək 
istəyirəm; Qoy bunu görsün sevinsin (Axundov, XIX əsr). Bəzən qoy ədatının şəxsə görə dəyişən variantıda 
özünü göstərir: Qoyun, nə yerə gedərsə getsin; Qoyun məni bu ağacla söyləşəyim (Dədə Qorqud). Gəl ədatı: 
Gəl bu ağac dibində enəlüm, yeyəlüm-dedi; Gəl imdi səninlə ova çıxalım (Dədə Qorqud); Gəl öyüd verəyim, 
öyüd alırsan; Gəl, a könül, xoş görəlüm bu dəmi (Xətai, XVI əsr); Gəl, ağlayalum bu macəraya; Gəl olalı 
həmnəfs mənü sən (Füzuli, XVI əsr); Qız deyir: Gəl gedək, həriflər duyur, Üzünü bürüyüb örtmə gəl belə 
(Vaqif, XVIII əsr). Di ədatı: Yalnız Azərbaycan dilində işlənən 
di, de
ədatı təsəlli, təkid, təhrik, xahiş və s. 
məna çalarları ifadə edir: İndi Qazan, di bizi öy-dedilər; Di de görüm nə istəyirsən? (Dədə Qorqud); Di imdi 
eylə başun çarəsin sən (Dastan-Əhməd Hərami, XIII əsr); Di, de görüm niyə ağlayırsan?; Di gəl bunlara 
mətləb qandır; Di, bəs siz gedin, sonra mən gəlləm (Axundov, XIX əsr). Gör ədatı: 
Gör
ədatı müasir 
Azərbaycan dilində olduğu kimi, qədim dövrlərə aid yazılı abidələrinin dilində də hiddət, xəbərdarlıq, 
təəssüf, hədə, qəzəb və s. məna çalarları bildirmişdir: Gör bu gəz qardaşları nə deyisər; Yusifə gör netdilər 
qardaşları (Zərir); Gör nə derəm sana, eşit, eşqə yapışma sərsəri; Yıxdı məmur şəhrini, gör necə viran eylədi; 
Düşdüm saçın sevdasına gör nə pərişan olmuşam (Nəsimi, XIV əsr); Gör nə derəm, bir sözümə qulaq as 
(Vaqif, XVIII əsr); Qulaq as, gör mənə nə cavab verdi; A qız, bir gör nə derəm (Axundov, XIX əsr). Yazılı 
abidələrdə məhsuldar olan gör ədatının 
gör ki, görün kim, görəlüm, görək, görəyim
və s. formalarına da rast 
gəlinir: Varın, bundan pay diləyin, görün nə deyir; Görəyim Oğuzdan mənim dostum, düşmənim kimdür?-
dedi,.... görəlüm, xanım, nə söyləmiş (Dədə Qorqud); Görün ki, bəhri-məani nə qəsdi-can eylər; Firqət içində 
yürəgim gör ki, nə parə-parədür (Nəsimi, XIV əsr); Görün, görün ki, nə od yandırır bu odsuz dud (Qövsü, 
XVII əsr); Görün bu söz ol ğonçeyi-xandanə düşərmi (Vaqif, XVIII əsr); Söylə görək, mən nə ad 
çıxarmışam;.... görüm mənə nə bağışlayacaqsan; Hələ qoy görək nə olur. (Axundov, XIX əsr) Bax, eşit 
ədatları: Bax, bax, mərə dəli qavat mənim birliyim bilməz (Dədə Qorqud); Eşit imdi qalanının adını (Zərir, 
XIV əsr); Bax, bax mənim təqlidimi gətirir; Bax, Tarıverdi mənə də pay verərsən ha. (Axundov, XIX əsr) 
Arzu-istək ədatları: 
barı, kaş,kaş ki, təki. 
Barı ədatı: Barı Bayandur xanun tövləsündən iki şahbuz 
yüyrək at gətirin (Dədə Qorqud); Xəstə Nəsimi, yarun əhvalını heç sormaz; Sormağına çün gəlməz, barı gələ 
yasına (Nəsimi, XIV əsr); Çün hökmün edər bu rəsmi pamal, Barı anı ğeyrə vermə, sən al (Füzuli, XVI əsr); 
Görsətməz özünü, gəzər nəhani, Barı de ki, sən nədirsən anı (Xətai, XVI əsr); Barı bu sözü ol güli-xəndanə 
desinlər (Qövsi, XVII əsr); Yar məndən kəsməzdi belə aranı, Bu qoymayan kimdür, barı görəydim; Vaqifə 
rəhm eylə, barı ilahi; O ha billəm gəlməz görməyə məni, Barı gendən tamaşaya gələydi (Vaqif, XVIII əsr); 
Əgər özünə yazığın gəlmir, barı ata və anana yazığın gəlsin (Axundov, XIX əsr). Arzu –istək ədatları tarixən 
də heç bir dəyişikliyə uğramad qan 
arzu, istək, təəssüf, heyfislənmək
və s. mənalarını ifadə etmişdir. Kaş, kaş 
ki ədatı: Fars mənşəli bu ədat yazılı abidələrin dilində nisbətən az işlənmişdir: Min can olaydı kaş məni-
dilşikəstədə, Ta hər birilə bir gəz olaydım fəda sana (Füzuli, XVI əsr); Kaş əhvalumu heç sormaya dildar 
mənüm; Eşq içrə afitabəm aya sənin yanında, Ey kaş ki olaydı bir zərrə etibarum (Qövsi, XVII əsr); Kaş 
cəhənnəmə, gora indiyədək getmiş olaydı (Axundov, XIX əsr). 
Təki ədatı: Arzu mənasını bildirən bu ədat tarixən çox məhdud şəkildə işlənmişdir: Xəstə Vaqif ölsə, 
başına fəda, təki olsun sənin canın sağ, gəlin (Vaqif, XVIII əsr); A başına dönüm, istəmədim, əl çəkdim, təki 
mənim oğlumu xətadan qurtar (Axundov, XIX əsr). 
Təsdiq və inkar ədatları: 
bəli, heç, hiç.
Bəli ədatı: Ərəb mənşəli bəli sözü təsdiq və razılıq məzmunu 
daşımış, yazılı abidələrin dilində geniş işləkliyə malik olmuşdur: Bəli, mənim oğlumdur-dedi; Beyrək aydır:-
Bəli, ağsaqqallu babam (Dədə Qorqud); Yandırdı, bəli, eşqin odu, qıldı məni kül (Nəsimi, XIV əsr); Bəli, 
Səba mənəm-der (Xətai, XVI əsr); Bəli, müğra qılan hökmün misalın nəqşi-xatəmdür (Füzuli, XVI əsr); 
Bəli, olur hünər əhlinə bihünər düşmən (Qövsi, XVII əsr); Bəli, doğru deyirsən, adam gərək qorxaq olmaya 
(Axundov, XIX əsr). Heç, hiç ədatı: Bəli sözünün tam əksini təşkil edən bu ədat dilimizin bütün inkişaf 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
448
mərhələlərində işlək olmuşdur: Dəli Qacar elə mal istədi ki, heç bitməsin-dedi (Dədə Qorqud); Könlümə heç 
səndən özgə nəsnə layiq görmədüm; Heç gündüz olmaz gecəsiz, heç fərəh olmaz ğəmsiz (Nəsimi, XIV əsr); 
Heç görməyirsən bu heyətimni (Xətai, XVI əsr); Düşmənimdür, hiç bilməm nə etmişəm dövran ilə (Füzuli, 
XVI əsr); Qeyri gözəllərdən heç fikir çəkmə (Vaqif, XVIII əsr); Heç vəqtdə onun kimi xanlar məni öldürə 
bilməz (Axundov, XIX əsr) 
Yazılı ədəbi-bədii dil nümunələrimizdə ərəb mənşəli əsla, əslən və fars mənşəli hərgiz sözləri də inkar 
ədatları kimi çıxış etmişlər. Beləliklə, Azərbaycan dilli yazılı abidələrdə ədatlar uzun tarixi inkişaf prosesi 
keçmiş, mənaca və məzmunca deyil, formaca bəzi dəyişikliklərə məruz qalmışdır. 
Sual ədatıları: mi/mı, bəs/pəs, məgər, yeni, əcaba: Azərbaycan yazılı abidələrinin ilk dövrlərindən 
başlayaraq sual ədatlar çox məhsuldar olmuşdur: mi, mı ədatı: Sol mağarayı gördümü? Mərə, mənim oğlum 
başmı kəsdi, qanmı tökdi, - dedi (Dədə Qorqud) Mərhaba xoş gəldün, ey dildar, Rəvamıdur, rəvamıdur, 
həbibi Ki, oda yandırasan mən rəqibi (Nəsimi, XIV əsr); Yaxşımıdur eyləmək yaman ad, Sizdə adət 
bumudur? Böylə olurmu yarlıq (Füzuli, XVI əsr); Casusmusan, yoxsa oğru, ya əyrimisən ki, yoxsa doğru 
(Xətai, XVI əsr); Axır sən ey, od evli səməndirmisən, nə sən? (Qövsi, XVIII əsr); Sənin təki gözəl sevən
kimsənə, Dəxi əqlə, bir kəmalə gəlirmi? (Vaqif, VIII əsr); Ağa bundan başqa çarə yoxdurmu? Qız tayfasının 
xahişinə məgər bizlərdə qulaqmı asırlar (Axundov, XIX əsr); Bəs, pəs ədatı: Fars mənşəli ədatdır. Yazılı 
abidələrin dilində geniş işləkliyə malik olmuşdur. Bəs ədatının pəs fonetik variantı da çox işlənmişdir. Hər 
iki variant sual cümlələrinin önündə sual informasiyasının daha dəqiq şəkildə almasına xidmət etmişdir. (3, 
218) Nümunələrə diqqət yetirək: Bəs necə qurtuldun Dəli Qarcarın əlindən (Dədə Qorqud); Çünki Gülşah 
eşidüb zarı qılur, Pəs nə qıla, təni candan ayrılur. (DƏH, XIII əsr); Küfr əgər iman degilsə, pəs nədən düşmüş 
ki bən (Nəsimi, XIV əsr); Ey əndəlib, bəs, bu giriftar neyləsin? (Qövsi, XVII əsr); Bəs, dünyadə yaranmağın 
nədəndir (Vaqif, XVIII əsr); Bəs əmin oğlu Şahbaz bəy kimin adaxlsıdır; Bəs bilməyim ki nəyə gərəyəm 
(Axundov, XIX əsr) Bəs ədatının yazılı abidələrinin dilində 
demək,
bir sözlə, nəhayət, sonra, nə qədər, yəqin 
ki 
və s. məna çalarlarının ifadə etdiyinə rast gəlinir: Səndə bəs həqq varmış, həqq səndə var (Nəsimi, XIV 
əsr); Bəs ki cami-mey kibi xoş məşrəbü safi-diləm, Hörmətüm vacib bilür, hər kim bilür keyfiyyətim (Füzuli, 
XVI əsr); Bəs qıldı mənim sarı səfəri (Xətai, XVI əsr) F.Zeynalov qeyd edir ki, türk dillərindən fərqli olaraq 
bəs ədatı təkcə Azərbaycan dilində müşahidə olunur. (5, 188) Məgər ədatı: Mənşəyinə görə fars dilinə 
məxsus olan məgər ədatı dilimizin inkişafının bütün mərhələsində məhsuldar işlənməyi ilə diqqəti cəlb edir: 
Bir sıra yazılı abidələrinin dilində ədatın bu növü təkcə sual məqsədi ilə deyil, 
heyrət, təəccüb
məqamında da 
işlənmişdir. (1, 209), (3, 103): Nümunələrə nəzər salaq: Məgər düş görür ol gecə Güləndam; Məgər mən 
degiləm Əhməd Hərami! (DƏH, XIII əsr); Zülf dağıtmış rüx üzrə, örtən imanı, məgər (Nəsimi, XIV əsr); Ya 
rəhm etdi məgər naləvi əfğanımıza (Füzuli, XVI əsr); Məgər badi-səba zülfün ucundan ki pərişandır (Xətai, 
XVI əsr); Axır ey Leyli gərəkməzmi məgər Məcnun sana (Qövsi, XVII əsr); Hər kəs görən dəmdə öz 
sirdaşını, Məgər tökər qabağını-qaşını; Məgər səndən, zalım, din-iman yoxdur? (Vaqif, XVIII əsr); Məgər
Təbrizdə müftə mal töküblər, gedib yığışdırıb gətirək? Pəh, xanım, məgər mənim divlərim İran sərbazi idi 
ki, müftə qulluq edələr? (Axundov, XIX əsr). Maraqlı cəhət odur ki, məgər sözü sual çaları ilə yanaşı, 
təəccüb, ehtimal, güman, şübhə, bəlkə, barı, heç olmas 
və s. mənalarında ifadə edə bilmişdir: Məgər uy verib 
ləbindən irməz yəqin bu sirrə, Nə xəyal imiş bu, yarəb, xəbəri güman içində; Çu zülfün qoxusu afaqa düşdü, 
Məgər ənbər saçın səhrayə düşmüş (Nəsimi, XIV əsr); Çeşmi atanda ğəmzə məgər can dələr yenə? Cəlladı 
gör ki, tökmək üçün can dilər yenə (Xətai, XVI əsr); Ey bərq etmədün mana biz qatla iltifat, sandın məgər ki, 
öz oduma yanə bilmənəm (Qövsi, XVII əsr); Göydən yerə enmiş mələkdür məgər, Yoxsa insan olmaz belə 
surətdə (Vaqif, XVIII əsr); Məgər mən ölmuşəm ki, səni vəzir özgəsinə verə bilə?; Məgər sən ayı qıran 
Əmraslanın nəvəsi deyilsən (Axundov, XIX əsr). Əcaba ədatı: Ədəbii-bədii dil nümunələrimizdə o qədər də 
aktiv olmayan 
əcaba
sözü də ədat kimi də çıxış etmişdir: Əcaba, bu çətin bütün yüzi nəqşi-Azərimi (Nəsimi, 
XIV əsr). Yəni ədatı: Ərəb mənşəli yeni sözünün dildə başlıca vəzifəsi bağlayıcı kimi çixiş etməkdir. Lakin 
yazılı abidələrin dilində bu söz bir sıra hallarda sual ədatı kimi də işlənmişdir: Yəni bundan asan nə var? 
(Axundov, XIX əsr). 
Dəqiqləşdirici ədatlar: məhz, hər, ta. Ədatların bu növü cümlədə əlaqədar olduğu sözü, məfhumu 
dəqiqləşdirməyə xidmət etmişdir. XIII-XX əsrlərə aid yazılı mənbələrin dilində məhdudlaşdırıcı, ədatlar bir 
o qədər də aktiv olmamışdır. Məhz ədatı ilkin anadilli yazılı abidələrin dili üçün xarakter olmamış, bu ədata 
XIII-XIX əsrlərdə az hallarda təsadüf olunur. Məhz ədatı, əsasən, elmi-ictimai üslubla bağlı olduğu 
mənbələrin dilində işlənmişdir. Belə bir üslubun təşəkkül dövrü əlyazmalarında zəif iştirakı həmin ədatın 
məhdudluğuna səbəb olmuşdur. (3,217) Qeyd edildiyi kimi, ərəb mənşəli məhz ədatı çox az işlənmişdir: Hər 
qeyd olursa, məhz bəladır (Füzuli XVI əsr) Hər dəqiqləşdirici ədatı: Mən aşid oldum girməzəm hər 
qissəxanın pəndinə; Hər kişidə bir cübbəvü dəstar olur; Hər quşun olmaz səadətli hüma tək kölgəsi (Nəsimi 
XIV əsr). Görməsəm hər gəz açanda ol sərvi-rəna üzün (Füzuli XVI əsr); Genə hər görəndə istər yaşına 
(Vaqif XVIII əsr) Ta ədatı: Fars mənşəli ədatdır qeyri- məhsuldar işlənmişdir. Nümunələrə nəzər salaq: 
Bəklədi tənri Züleyxayı təmam, Ta ki bula bikr ani Yusif imam (Zərir, XIV əsr); Gəlib ta kim səri qatıma 
girmiş (DƏH, XIII əsr); Vəsli-rüxündən, ey pəri, ta əbəd oldı məhtəcib; Ta üzün gördüm, nigara, ğəmindən 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
449
azad olmuşam; Qoy ol biçarəni ta məhrəm olsun (Nəsimi XIV əsr); Hər dövrdə sundu ana bir cam, Ta qıldı 
anı təmam sərməst ; Açmadı könlüm fələk, ta bağrımı qan etmədi (Füzuli, XVI); Ta künlümü asan müşkülə 
saldın (Əsarnamə, XV əsr). Göründüyü kimi, ta sözü bağlayıcıdan daha çox müasir dilimizdə işlənən artıq 
sözünün sinonimi kimi çıxış etmişdir. 
Qədim dövürlərin məhsulu kimi ədatlar da uzun tarixi inkişaf prosesində məna və məzmunca deyil, 
formaca bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bununla belə ədatlar dilin lüğət tərkibində mühüm yer 
tutmuş və fəal işlənmişdir. 
Ədəbiyyat 
1.
Qəhrəmanov C., Xəlilov Ş. Mustafa Zərir “Yusif və Züleyxa” (Poemanın mətni və tarixi-qrammatik 
oçerk). Bakı, 1999 
2.
Məmmədov V. “Dastan-Əhməd Hərami” poemasının dili və üslubu. Bakı, 2001 
3.
Mirzəzadə H. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990 
4.
Tanrıverdi Ə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 2010 
5.
Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası. Bakı, 2008 
VƏLİYEVA İRADƏ
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İNGİLİS DİLİNİN RƏSMİ-İŞGÜZAR ÜSLUBUNUN SƏCİYYƏVİ 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MÜXTƏLİF RƏSMİ MÜRACİƏT FORMALARI 
Açar sözlər:
funksional, nominativ, termioloji, universal, rəsmi, humanitar. 
Some notes concerning to investigation of the official-business style of English
Represented article has been devoted to the official-business style of the modern English. Official-
business style is in connection with post of the style the writing documents of state and social office writing 
text. Official-business style forning warning and informational texts.
Keywords:
functional, nominative, terminological, universal, official, humanitarian. 
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun səvciyyəsi.
Məlumdur ki, üslub və üslubiyyət dilçilik 
elminin mərkəzi problemlərindəndir. Təqdim olunmuş məqalə müasir ingilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubuna 
həsr olunub. 
Müasir dövrdə ingilis dili beynəlxalq dil kimi çıxış etdiyi üçün işgüzar ingilis dilini bilən mütəxəssis-
lərə zəruri ehtiyac yaranmışdır. Rəsmi-işgüzar üslub təkcə ünsiyyət yox, həmçinin məlumatvermə funk-
siyasını da yerinə yetirir. Fuknsioanl üslubların hər biri mürəkkəb bir sistemdir: o, müxtəlif nitq növlərinə 
ayrılır və həmin nitq növləri vasitəsilə fəaliyyət göstərir, bu proses zamanı inkişaf edir, formalaşır, 
təkmilləşir. Məsələn, həmin prosesi rəsmi-işgüzar üslubda siyasi-diplomatik, ictimai-siyasi, ictimai-hüquq 
nitq növləri vasitəsilə mümkünləşir. 
Üslubi norma deyildikdə üslub fərqlərə aid olan norma, xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Normativlik 
müxtəlif funksional üslublarda müxtəlif cür özünü göstərir. Məsələn, əgər rəsmi-işgüzar üslubda ifadənin 
qurulması mütləq bu üslubun qaydalarına riayət olunmasını tələb edirsə, elmi üslublu mətnlərdə isə qeyri-
üslub çalarlı olan hissələrin daxil olunmasına yol verilir; bu da tədqiqatçının fərdi-müəllifliyini qeyd etmək 
üçün edilir. 
Rəsmi-işgüzar üslubun aydın və dəqiq tərifini Ş.Ağakişiyeva verir: «Rəsmi-işgüzar üslubun vəzifəsi 
dövlət və ictimai idarə sənədlərinin yazıldığı mətnlərdə əlaqədardır. Rəsmi-işgüzar üslubun əsas 
xüsusiyyətləri: konkret leksikaya malik olması; hansısa məsələni izah etmək üçün artıq izahata, təsviri 
vasitələrə yol verilmir. Əmr, qərar, müqavilə, fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, bəyanat ültimatium və s. 
kimi rəsmi sənədlərdə fikir konkret, ardıcıl, aydın və inandırıcı olur. Rəsmi-işgüzar üslubda standart formalar 
və hazır ifadələr işlədidir, bədii təsvir vasitələri işlədilmir; sənədin növündən asılı olaraq sahə 
terminlərindən, ümumxalq sözlərindən istifadə olunur». 
Rəsmi sənədlərin dilində orfoqrafik qaydaların pozulma hallarına yol verilmir, çünki, mühüm rəsmi və 
dövlət sənədləri müəyyən funksional məxfilik və mütləqlik mahiyyətini kəsb edir. 
Rəsmi-işgüzar üslub üçün düzgünlük ən yaxşı üslubi normadır. Bunun yaxşı cəhəti nümunəviliyi 
izləmək, standartı gözləmək, leksik vahidlərin dəqiq, həqiqi, xüsusi nominativ mənada işlədilməsidir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
450
Rəsmi-işgüzar üslub əsasən rəsmi münasibətlərin dil ifadəsini özündə əks etdirir və bu tipli 
münasibətlərinə yaranmasından və formalaşmasından başlanır. Nəticədə də çağdaş dövrdə bütün rəsmi 
münasibətləri öz əhatə dairəsinə salır. Buraya müxtəlif subyektlər arasında gedən rəsmi əlaqələr daxil edilir. 
Ona görə lə, bu üslubun fuksional təzahür xüsusiyyətləri olduqca geniş və rəngarəngir. Amma, bununla 
yanaşı, onun konkret standartları formalaşmışdır. Belə ki, cəmiyyətdə yaranan ictimai-siyasi, inzibati-
bürokratik hüquqi, iqtisadi və mədəni institutların hər birinin səciyyəvi cəhətləri də bu üslubun funksional 
təzahür imkanlarını genişləndirir. Müxtəlif rəsmi müraciət formaları əmsallər və instansiyalar üzrə 
genişlənsə də, vahid standartlar üzrə genişlənsə də vahid standartlar hər yerdə məcburi qayda kimi qəbul 
edilir. Adi ərizədən tutmuş, beynəlxalq münasibətləri əks etdirən sənədlərə qədər hər birinin riayət olunmala 
normaları m.vcuddur. Rəsmi-işgüzar üslubun norma təzahürü özünü müəyyən edilmiş standartlara uyğun 
tətbiqində göstərir. 
Ədəbi dilin rəsmi-işgüzar üslub üçün iki xüsusiyyəti xarakterikdir: 
1.
məsələnin aydın və qısa izahı; 
2.
artıq, lazımsız ifadələrin işlədilməsi. 
A.Qurbanov da qeyd edir ki, «rəsmi üslubda yazılan sənədlərdə fikrin konkret şəkildə izahı tələb 
olunur. Buna əsasən də rəsmi üsluğun özünə aid dil əlamətləri mövcuddur». 
Tədqiq olanun üslubun əsas funksiyaları kimi məlumatlandırma və göstəriş, əmr oluduqdan, dil 
vasitələri elə seçilir ki, nəql olunan mətn maksimal dərəcədə dəqiq, konkret və lakonik olsun. Rəsmi-işgüzar 
üslubda dil vasitələrinin yeknəsəqliyi dil standartlarına gətirib çıxarır. Dil standartalı – işgüzar üslubun 
funksional cəhətdən şərtlənmiş xüsusiyyətidir. Bu qaydalar univkersal deyil, janrların tələbatından asılı 
olaraq dəyişir. Kargüzarlıq ştamplarının işlənməsi fikrin qısa və dəqiq şəkildə ifadəsinə kömək edir. Onlar 
məhdud kommunikativ şəraitdə işlənilir və məhdud sayda anlayış bildirir. Bu cür kargüzarlıq ştamplarından 
ibarət mətnlərə aid edə bilrik aşağıdakıları. Məsələn: 
Self-Drive Hire Agreement of a Motor-Car – Minik avtomobillərinin kirə verilməsi haqqında saziş; 
Guarantee for the Perfomance of the Contract – Müqavilənin həyata keçirilməsinie zəmanət 
öhdəlikləri; 
Delivery Verification – Çatdarılmanın təsdiqi. 
Rəsmi-işgüzar üslubun xüsusiyyətlərindən biri olan obyektivlik – bütün tərəfdarların maraqlarını 
müəyyənləşdirmək və əks etməsini nəzərdə tutur. 
Qeyd etdiyimiz kimi, onların əsas hissəsi universal xarakterli olduğundan rəsmi üslubun leksik 
normasına ümumbəşərilik səciyyəsi verir. Beynəlxalq terminlər və internasional sözlərin bu üslubun leksik 
normasına çevrilməsi ona bütün dünya ədəbi dilləri üçün standartlaşdırılmış fuksional üslub səciyyəsini 
qazandırır. Terminlər digər üslublarda işlənsə də, onların sintaksisi standanrtlaşdırılmadığına görə rəsmi 
üslubdakı universallılıq keyfiyyətini bütün hallarda əldə etmir. 
Z.Cəfərovun rəsmi-işgüzar üslubunun verdiyi qruplaşdırma ilə biz bir qədər razı deyilik. Z.Cəfərova 
yazır: «Rəsmi üslub anlayışı özündə bir çox məsələləri ehtiva edir. Bu anlayışa daxil olan sənədlər janr və 
məzmun baxımından bir-birindən fərqlənir. Rəsmi sənədlərin müxtəlifliyi, onaların çoxistiqamətli olması 
rəsmi üslubun daxilində müəyyən yarımqrupların yaradılmasına və üslubun adında variantlılığa səbəb olur».
Rəsmi üslubun əhatə etdiyi sənədləri və onların fəaliyyət göstərdiyi sahələri nəzərə alaraq onu 
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1.
dövlət və qanunvericilik orqanlarının sənədləri; 
2.
hüquq və mühafizə orqanlarının sənədləri; 
3.
diplomatik sənədlər. 
I qrupa xüsusi hallarda tərtib edilən rəsmi dövlət sənədləri daxildir və rəsmi üslubun bu qolunu rəsmi-
inzibati üslub adlandırılması məqsədəuyğundur. II qrup isə özündə hüquq və dəftərxana sənədlərini ehtiva 
edir. Bu səbəbdən onu rəsmi üslubun rəsmi-kargüzarlıq və ya rəsmi-işgüzar adlandırmaq mümkündür. III 
qrup isə artıq müstəqil funksional üslub kimi fəaliyyət göstərən diplomatik üslub adlandırıla bilər. 
Gördüyümüz kimi, müxtəlif fəaliyyət sahələri nəzərə alınsa da, nədənsə yalnız üç yarımüslub qrupu 
göstərilib. Bir çox sahələr, məsələn, iqtisadiyyat (biznes, ticarət) və s.-ləri əks olunmayıb. Rəsmi-işgüzar 
üslubda bir 4 yarımüslub qeyd edirik: qanunverici; hüquq; inzibati; diplomatik. İnzibati öz növbəsində əsl 
inzibati və inzibati-ticarət növlərinə ayrılır. 
Janrlara gəldikdə qeyt etməliyik ki, dicər üslublarla müqayisədə rəsmi-işgüzar üslubda janrların 
bölgüsü daha dəqiqdir. Bu bölgü formal cəhətdən sənədlərin başlıqlarında əks olunub (əmr, qərar, müqavilə, 
fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, ültimatium, bəyanət və s.). İşgüzar üslubda olan janrları belə 
qruplaşdırmaq olar: qanunverici-nizamnamə sənədlərin janrları; korrespoendensiya (ərizələr və s.) janrı; 
məlumatlandırıcı sənədlərin janrı və yekunlaşdırıcı sənədlər janrı. Bu janrların bölgüsü rəsmi-işgüzar 
üslubun yerinə yetirdiyi funksiyalardan irəli gəlirn: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
451
•
əmr vermə; 
•
ərizə formasında xahiş; 
•
məlumat vermə. 
İşgüzar ingilis dili üçün konkret peşə sahiblərini, yerinə yetirdiyi vəzifəni adlandıran özünəməxsus 
antroponimlərin xüsusi siyahısı var: 
teller, auditor, accountant, manager, executor, testator, vendor, 
purchaser
. Bu siyahıda sabit söz birləşmələri ilə adlandırılan vəzifə adları xüsusi yer tutur: 
The Head of the Credit Department – Kredit şöbəsinin müdiri; 
Loan Officer – İstiqraz üzrə iqtisadçı; 
Sales Manager – satış üzrə müdir; 
Production Manager – istehsalıt üzrə müdir; 
Staff Manager – kadrlar şöbəsinin müdiri 
və s.
Dilin digər sahələrində bu leksik-semantik qrup tam şəkildə işlənmir. Sintaktik səviyyədə paralel 
konstruksiyalar, izahlı-təyini budaq cümlələri,e lmi üsluba xas olan cümlə modellərinin işlənməsini izləmək 
olar. Rəsmi-işgüzar üsluba aid mətnlər sadəcə oxumaq üçün deyil, sakit, rahat şəraitdə dəqiqliklə öyrənməsi 
üçün nəzərdə tutulub, ona görə də onlar çox saylı uzun cümlələrin işlənməsi ilə fərqlənir. 
Rəsmi-işgüzar üslubu ədəbi dilə təsiri güclüdür. Belə ki, rəsmi-dövlət sənədlərinin tərtibində olan 
qaydaları rəsmi-işgüzar üslub özü müəyyənləşdirir. Ədəbi dil bu qaydalara təsir etmir, əksinə rəsmi-işgüzar 
üslubdan hazır şəkiodə alır. 
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun tədqiqi.
İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun tədqiqinə 
həsr olunmuş İ.S.Volskayanın «Sintmaktik səviyyədə rəsmi-işgüzar üslubun differensialn əlamətləri» adlı 
dissertasiyasında rəsmi-işgüzar üslubun müxtəlif janrları araşdırılır. Müəllf rəsmi-işgüzar üslubun iki növünü 
fərqləndirməyi təklif edir: güclü (hansına ki, qanunlar aiddir) və digər işguzar sənədləri əhatə edən zəif növ. 
«Güclü» növ invariant sistem hesab olunur. Lakin rəsmi-işgüzar üslub daxilən funksional cəhətdən həmcins 
olmadığından bu növlərin arasındakı fərqlər get-gedə silinir. Diplomatik sənədlər hansısa razılaşmanın 
məhdud şərait və nəticələrini müəyyənləşdirdiyi üçün daha konkret, tədqiqi səciyyə daşıyır.
Lakin İ.S.Volskayanın rəsmi-işgüzar üslubun janrlarını bədii əsərlərinin mətnləri ilə müqaiysəl 
aparılması, zənnimizcə, əsassızdır, çünki bədii mətni yaratmaqda əsas məqsəd estetik təsirdir, yazıçı bütün 
dil vasitələrini bu məqsədə tabe edir. V.V.Kalüjnayanın «İngilis üslubunun rəsmi-işgüzar şərhinin 
səciyyələri» adlı dissertasiyada da oxşar fikirlər söylənilir. Material kimi rəsmi-işgüzar üslubun janrlarından 
biri olan diplomatik sənədlər seçilir. Üslubun «güclü» növünə aid sənədlərin dili (nizamnamə, prosedurların 
keçirilmə qaydası, sazişlər, müqavilələr, konvensiyalar və s.) o dərəcədə normalaşdırılıb, sabitləşib ki, digər 
janrlara da öz təsirini göstərir. 
İ.S.Volskayanın tədqiqatında rəsmi-işgüzar üsluba aid cümlələrin uzunluğu haqqında statistik 
məlumatlar da verilir. Qeyd olunur ki, qanunların dili daha mürəkkəbdir. 40 sözdən çox olan cümlələr 68% 
təşkil edir («söz» anlayışı altında qrafikada iki boş yer arasındakı cümlənin bir kəsiri başa düşülr) . 50 sözdən 
çox olan cümlələr 39,5% təşkil edir. 
M.N.Kojina qiymətləndirmənin 2 növünü qeyd etmişdir: linqvistik və konkret kontekstdə aşkarlanan 
funksional qiymətləndirmə. Məsələn, «herein after refered to» kimi söz birləşməsi, hətta kontekstdən 
kənarda belə göturuldukdə, linqvistik qiymətləndirməyə malikdir, çünki bu söz birləşməsi rəsmi-işgüzar 
üslub üçün səciyyəvi sabit leksik birlik kimi qəbul olunur. Bunun əksinə olaraq, köməkçi feilin (shall) 
müstəqil mənalı feil ilə birləşməsi müqavilə mətnində funksional qiymətləndiriləcək, çünki burada, o, sadəcə 
gələcək zamanı yox, qəbul olnumuş qərarın məcburiliyini, göstərişini nəzərdə tutur. Məsələn,
The Vendor shall sell and the Purchaser shall purchase as from – satıcı satacaq, alıcı isə aşağıdakıları 
alacaq …; 
The purchase prise shall be for … - satış qiyməti təşkil edir; 
The purchase shall be complefied on – satış (filan tarixdən) keçirilir… . 
Dil vahidi dəyişilir və onun funksional mənası ekstralinqvistik şəraitdən asılı olaraq geniqlənir 
(gələcəyə aidlik qorunub saxlanılır, üstünə modal məna əlavə olunur). 
İngilis üçlubiyyatçıların rəsmi-işgüzar üslub haqqında olan fiikrləri bir qədər fərqlidir. Məsələn, №nin 
üslubiyyatı üzrə məşhur müütəxəssislər D.Kristel və D.Devis 5 əsas dil formalarını qeyd edirlər, bunlar da 
funksional üslublar sisteminə uyğun gəlir: danışıq dili, yazılı sənədlərin dili, dini dil, qəzet dili, qanunverici 
aktlarının dili. D.Kristel və D.Devis belə hesab edirlər ki, üslublar içərisində yalnız bədii mətnlərdə hər hansı 
dil hadisələri, vahidləri işlənilə bilər; digər dillər isə «məhdud» dillər adlandırılır, çünki onlarda bəzi dil 
formalarına rast gəlmək olar. Eyni zamanda qeyd olunur ki, konkret formaların işlənməsi konkret 
situasiyadan asılıdır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
452
YUSİBOVA ZÜLEYXA 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 
XALQLARIN MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRİNDƏ 
EKSTRALİNQVİSTİK AMİLLƏRİN ROLU 
Açar sözlər: 
sosial-kultutaloji amillər, mədəniyyət, ədəbiyyət, incəsənət
.
The Social and Cultural Factors that Influence the Enrichment of English and Azerbaijani Languages 
The goal of the article is to consider the effect of social and cultural factors on the enrichment of 
English and Azerbaijani Languages. My argument is based on the assuption that communication is a form of 
social interaction and thus the role of social factors on language and the usage can and should not be ignored. 
In other words, the interpretation of meaning in all communication is dependent on context, which includes 
social and cultural factors.To illustrate this position, examples are presented including a discussion of cross-
cultural research on value system, as well as reserch on thanking, requesting and greeting behavior in 
Azerbaijani and English. 
Keywords:
social-cultural factors, culture, literature, art 
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra daha da inkişaf etmişdir. Hazırda müxtəlif dünya 
dövlətlərilə hərtərəfli əlaqələr qurulmağa başlanıb. Mədəniyyət sahəsində də illərdən bəri formalaşmış 
əlaqələr daha da inkişaf etdirilir və genişləndirilir. Milli mədəniyyətimiz qlobal mədəni sferaya inteqrasiya 
etməklə yanaşı müasir dünyada formalaşmış müxtəlif mədəniyyət nümunələri, ədəbiyyat və incəsənət işləri 
də Azərbaycanda tanınır, milli mədəni prosesin inkişafına müsbət təsir göstərir. 
Mədəniyyət nədir sualına indiyə kimi müxtəlif şəkildə izahlar verilmişdir. Bu sahədə ilk addımlar – 
Adolf Bastian (alman), edvard Teylor (ingilis), Frans Boas (amerikalı) və s. kimi bir neçə antropoloq 
tərəfindən hələ XIX əsrdə atılmışdır. Məsələn, E.Teylor (1897-ci ildə) “mədəniyyət” anlayışını birbaşa insan 
fəaliyyəti ilə əlaqələndirərək belə bir tərif verirdi: “Mədəniyyət və ya sivilizasiya, geniş-etnoqrafik mənada 
götürüldükdə, bilik, inam, incəsənət, mənəviyyat, qanun, adət-ənənə və vərdişlərindən ibarət bir tamlıqdır”. 
Mədəniyyətlərarası əlaqələr
- Müasir dövrümüzdə, “mədəniyyət” anlayışının müxtəlif mənbələrdə 
açıqlamasını görmək olar. Məsələn, Vikipedia internet ensiklopediyası “mədəniyyət” sözünün əsasən 3 
mənada işləndiyini qeyd edir:təsviri incəsənət və humanitar elmlər sahəsində əlaə zövq;simvoloik fikir və 
sosial tədqiqatların həcmindən asılı olan bilik, inam və davranışın birləşmiş modeli;hər hansı təşkilatı və ya 
qrupu xarakterizə edən rəy, dəyər, məqsəd və təcrübələrin toplusu.“Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti” də bu 
sözü 3 mənada şərh edir:1İnsan cəmiyyətinin istehsal sahəsində ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi 
nailiyyətlərin məcmusu. 
1.
Hər hansı bir xalqın və ya sinfin müəyyən dövrdə əldə etdiyi belə nailiyyətlərin səviyyəsi; təsərrüfat 
və ya zehni fəaliyyətin hər hansı birisinin inkişaf səviyyəsi; 
2.
Savadlılıq, elmlilik, biliklilik; cəmiyyətdə özünü apara bilmə, tərbiyəlilik; mədəni adamın tələblərinə 
uyğun olan həyat şəraitinin məcmusu. 
Mədəniyyət dəyişən, təkmilləşən tarixi kateqoriyadır. Buna görə mədəniyyət də başqa ictimai hadisələr 
kimi inkişaf edir, şaxələnir, yeni-yeni keyfiyyətlər qazanır. Mədəniyyətin inkişafı üçün insan fəaliyyəti əsas 
vasitədir. Bəşəri mədəniyyət insanın fiziki və zehni, xarici və daxili fəaliyyətinin nəticəsində tərəqqi edir. 
Hər yeni nəslin fiziki və zehni nailiyyətləri mədəniyyətin inkişafı üçün mənbədir. Bu nailiyyətlər keçmiş 
nəslin təcrübəsi əsasında, ona istinad olunaraq əldə edilir. Yəni, hər bir insan dünyaya göz açdığı gündən 
etibarən doğulduğu yerin, etnik tərkibin və aid olduğu sosial sistemin mədəniyyətinin təsirinə məruz qalır, bu 
təsir altında böyüyüb inkişaf edir, həmin cəmiyyətin tərkib hissəsini təşkil edir. 
Dilçilik sahəsində mədəniyyət və dil arasında əlaqələr əsasən XX əsrdən başlayaraq tədqiq edilməyə 
başlanıb. Məsələyə tam aydınlıq gətirmək üçün 3 əsas sualı cavablandırmağa çalışaq: 
1)
Dil mədəniyyətin tərkib hissəsi hesab edilə bilərmi? 
2)
Bəs mədəniyyət necə, dilin tərkib hissəsidirmi? 
3)
Əgər mədəniyyət və dil bir-birinin tərkib elementini təşkil edirsə, onlar arasında nə kimi əlaqələr 
var? Biri digərinə təsir edirmi? 
Birinci sual belə bir cavabla izah olunur ki, dil özü yalnız insan müəyyən qədər özünü dərk edəndən 
sonra yarana bilərdi. Dil işarələr sistemidir, bu isə birbaşa mədəniyyətin predmetidir. Bu işarələr sistemini 
yalnız mədəni baxımdan inkişaf etmiş insan dərk edib tətbiq edə bilər. Buradan da belə nəticə çıxarmaq olar 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
453
ki, dil birbaşa olaraq mədəniyyətin tərkib hissəsi deyil, burada insan faktoru var. Yəni dil yalnız insan 
vasitəsilə mədəniyyətin tərkib hissəsinə çevrilir, insan inkişaf etdikcə mədəniyyət də, dil də nəsillərdən-
nəsillərə ötürülür. 
İkinci suala aydınlıq gətirən cavab ondan ibarətdir ki, mədəniyyət haqqında dilçilərin qəbul etdiyi 
əsas fikir onun tam şəkildə dildə əks olunmasıdır. Heç də təəccüblü deyil ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti dili 
hətta mədəniyyətin güzgüsü adlandırırlar. “Dünyanın mədəniyyət xəritəsi özünəməxsus olub, müxtəlif 
xalqlarda fərqlənir. Buna bir neçə amil təsir edir: coğrafiya, iqlim, tarix, sosial vəziyyət, adət-ənənələr, həyat 
tərzi və s. Dil bütün bunları özündə əks etdirir”. Dünya xalqlarının hər birinin özünəməxsus mədəniyyəti olsa 
da, bu mədəniyyət milli çərçivə ilə məhdudlaşmır, mədəniyyətlər bir-birinə təsir edir. Bu proses tarixi 
proseslərin, beynəlxalq əlaqələrin təsiri altında baş verir. Bütün bunlar isə mütləq hər bir xalqın dilində öz 
əksini tapır. 
Üçüncü sual dil və mədəniyyət arasında əlaqələri araşdırmaqda kömək edir. Yuxarıda qeyd 
edilənlərdən belə bir nəticə əldə etmək olar ki, dil və mədəniyyət bir-birilə qarşılıqlı asılılıq vəziyyətindədir. 
Dil mədəniyyətin, mədəniyyət isə öz növbəsində dilin inkişafına imkan və şərait yaradır. Dünya ədəbi 
dillərinin meydana gəlməsi, formalaşması, inkişaf edib zənginləşməsi mədəniyyətlə sıx bağlıdır. Millətin 
əsas əlamətlərindən olan dil, o dildə danışan xalqın milli mədəniyyətini ifadə edir. 
XIX əsr alman dilçisi Vilhelm Humbolt qeyd edirdi: “Nəsillər bir-birini əvəz edir, amma dil qalır, hər 
nəsil dili ondan əvvəlkilərin qoyduğu formada gəlib görür, amma dil həmin nəsildən daha güclü və qüdrətrlıi 
olur. Nəsillərdən heç biri dilin tam dərinliyinə varmır və onu gələcək nəsillərə ötürür. Dilin xarakteri, 
özünəməxsusluğu isə yalnız bir neçə nəsil dəyişdikdən sonra bilinir, amma dil bütün bu nəsilləri bir-birinə 
bağlayır, onlar da öz növbəsində özlərini məhz dildə biruzə verirlər... çünki dil millətin özünü əks etdirir və 
onu təmsil edir”. Həmçinin hər bir dil ayrılıqda öz istifadəçilərinin məxsusi cəhətlərinin daşıyıcısı olsa da, 
digər dünya dillərilə daim kontaktdadır. Dillər arasında əlaqələrin olması dillərin inkişafında başlıca 
amillərdən biridir. Hər bir dil özündə dünya tarixinin bir hissəsini yaşadır, əvvəlki dövrləri araşdırmaqda 
əvəzolunmaz rol oynayır və ən əsası, ondan istifadə edən xalqların, tayfaların tarixini, mədəniyyətini, 
inkişafını özündə əks etdirir. Məhz buna görə, dil – mədəniyyətin güzgüsüdür. “Yer üzündə dünya xalqları 
bir-birilə çoxcəhətli əlaqələrə malik olduğuna görə onların dilləri də qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsir göstərir 
və bir-birini zənginləşdirir. Dilin lüğət tərkibinin inkişafı prosesi xalqın tarixi inkişafı ilə vəhdət təşkil edir”. 
Dilçilərin əksəriyyəti dünyada kontaktlaşmayan dilin olmadığı fikrindədir. Görkəmli rus dilçisi Boduen de 
Kurtene öz məqaləsində bu məsələyə toxunaraq qeyd edirdi ki, “Dillərin bir-birinə qaynayıb-qarışması 
məsələsinə baxsaq, razılaşmalı olacağıq ki, saf və digər dillərə qarışmayan dil yoxdur və ola da bilməz”. 
Dillərin bu şəkildə kontaktlaşmasının əsas səbəbi kimi mədəniyyətlərarası əlaqəni və digər mədəniyyətli 
onsanlarla ünsiyyətə olan tələbatı göstərmək olar. E.Sepir bununla bağlı yazırdı: “Ünsiyyətə olan tələbat, hər 
hansı bir dildə danışanların qonşu və ya mədəniyyət baxımından dominant dillər ilə vasitəsiz və ya vasitəli 
kontaktına səbəb olur...İzolyasiya edilmiş hər hansı bir dil və ya dialekt göstərmək çətin olardı”. Buna əsasən 
müxtəlif mədəniyyətlərə aid materialların tərcüməsi də təsir edir. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin 
yaranmasında tərcümələr mühüm rol oynayır. Əgər əvvəlki dövrlərdə fars və ərəb dillərindən tərcümələr 
Şərq dilləri və mədəniyyəti ilə əlaqələrimizi sıxlaşdırmış və nəticədə dillərin zənginləşməsinə səbəb 
olmuşdusa, XIX əsrdən başlayaraq bölgədə rus dilinin aparıcı rol oynaması ilə əlaqədar rus dilindən edilən 
tərcümələr artmışdır. Müxtəlif sənədlər, həmçinin rus klassiklərinin əsərləri dilimizə tərcümə edilməklə həm 
dilin lüğət tərkibini zənginləşdirmiş, həm də müxtəlif üslubları inkişaf etdirərək cümlə quruluşlarında 
yeniliklərə səbəb olmuşdur. 
Dünyanın ən qədim xalqlarından biri olan Azərbaycanlılar çox qədim mədəniyyətə malikdir. 
Azərbaycan mədəniyyət və incəsənətindən olan nümunələr ABŞ, Britaniya, Fransa, İran, İtaliya, Misir, 
Türkiyə və s. kimi dünyanın bir çox ölklərində muzeylərdə qorunub saxlanılır. Mədəniyyət incilərinin belə 
rəngarəng olmasına isə təbii ki, Azərbaycan xalqının yüksək zövqə malik olması, yaşayış tərzi və inkişaf 
tarixi təsir göstərmişdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan nümunələr bir daha sübut edir ki, Azərbaycan 
xalqı qədim dövrlərdən bəri müxtəlif sahələrini nəzərdən keçirsək görərik ki, hər bir sahə özünəməxsus 
gözəlliyi, orijinallığı və milliliyi ilə fərqlənir. Bu, dövrümüzə qədər gəlib çatmış nümunələrdə hərtərəfli öz 
əksini tapmışdır. Misal olaraq, qədimi xalçalar, ziynət əşyaları, gündəlik istifadə qabları, alətlər, heykəllər, 
şəkillər, ədəbiyyat və musiqi nümunələrini və s. göstərmək olar. Nəsillərdən-nəsillərə ötürülən 
musiqimiz 
çox 
qədim tarixə malik olmaqla yanaşı, ürəkləri fəth etmə xüsusiyyəti ilə də yalnız xalqımızın deyil, bütün dünya 
xalqlarının zövqünü oxşamışdır. Heç də əbəs yerə deyil ki, muğamlarımız və aşıq sənəti BMT təşkilatı olan 
UNESCO tərəfindən dünya mədəniyyəti irsinə daxil edilmişdir. Azərbaycan musiqisi təkcə muğamlarla 
məhdudlaşmasa da (burada xalq mahnıları, aşıq sənəti, rəqslər, bəstəkar musiqilərini və s. yaddan çıxarmaq 
olmaz) onlar Azərbaycan mədəniyyətini dünyaya tanıdan fəxrimizdir. Həmçinin 
arxitektura 
sahəsində 
dövrümüzə qədər gəlib çatmış, öz əzəməti ilə insanları heyran edən tarixi abidələrimiz var. Qədim insanların 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
454
həyat tərzini təsvir edən – 500 illik yaşı olan Qobustan qaya rəsmləri, eləcə də paytaxtımız Bakının simvolu 
sayılan Qız qalası, İçəri şəhər, Şirvanşahlar sarayı, Memar Əcəminin müəllifi olduğu Möminə xatun türbəsi, 
şimali və cənubi Azərbaycanı birləşdirən Xudafərin körpüsü və s. milli arxitekturanın parlaq nümunələri 
hesab edilir. 
Eynilə 
ədəbiyyat
sahəsində olan inciləri göstərmək olar. Nizami Gəncəvi, M.Füzuli, İ.Nəsimi, 
M.P.Vaqif, M.F. Axundov, C.Məmmədquluzadə, S.Vurğun, İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə və s. kimi dahilərin 
ədəbiyyatımıza verdiyi töhfələr əvəzolunmaz dəyərə malikdir. Bu kimi nümunələri rəssamlıq, kino, teatr və 
s. mədəniyyət sahələrində də qeyd etmək olar. Bütün bunlar xalq yaradıcılığının parlaq inciləridir. 
Hazırda Azərbaycan müstəqilliyini və dövlətçiliyini möhkəmlədirərək, sosial-siyasi və iqtisadi 
dəyişikliklər həyata keçirərək, milli maraqları əsas götürərək dünyada sivil, demokratik cəmiyyət quran bir 
dövlət kimi tanınır. Bu gün əminliklə demək olar ki, Azərbaycan qloballaşan dünyada dinamik və sabit 
inkişaf edən dövlətlər sırasındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, son 10 ildə ölkəmizdə çox dəyişikliklər 
getmişdir. Bu dəyişikliklərə gedən yol təbii ki, uzaq tarixi proseslərdən keçmişdir. Əvvəlki bölmələrdə qeyd 
edildiyi kimi, XX əsrdən başlayaraq Azərbaycan əhalisinin kütləvi şəkildə maariflənməsi geniş vüsət alır. 
Əhali tərəfindən çətin qəbul edilən ərəb əlifbasının dəyişdirilməsi və 1879-cu ildə Qori müəllimlər 
seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin təşkil edilməsi yüksək ixtisaslı müəllim kadrlarının hazırlanması və 
yeni tipli güclü ziyalı təbəqənin yaranması, formalaşması ilə nəticələndi. Bu dövrdən etibarən Bakı şəhəri 
kapitalist tipli inkişafında mədəniyyət mərkəzinə çevrildi və başlıca ziyalı qüvvə burada cəmlənməyə 
başladı. Bədii ədəbiyyatın (xüsusilə də dramaturgiya kimi xalq dilinə yaxın janrların) inkişafı öz arxası ilə 
teatr, opera sənəti və s. ilə yanaşı incəsənəti də inkişaf etdirdi (1873-cü ildə “Hacı Qara” komediyası 
tamaşaya qoyuldu, 1875-ci ildə ilk qəzet-“Əkinçi” nəşr edildi, 1883-cü ildə teatr binası istifadəyə verildi, 
1906-cı ildə ilk satirik jurnal – “Molla Nəsrəddin” dərc edildi, 1908-ci ildə ilk opera yazıldı, 1910-cu ildə 
Opera və balet teatrının binası inşa edildi və s.) 1918-ci ildə Şərqdə ilk Demokratik Respublikanın qurulması 
faktı özü də siyasi və mədəniyyətlərarası əlaqələrin təsirinin nəticəsi idi. Qərb tipli parlamentin, Demokratik 
respublika strukturunun təşkili, ilk ali təhsil ocağının (Bakı Dövlət Universitetinin) açılışı kimi addımlar 
buna misal ola bilər. Sovet Sosialist Respublikasının qurulması ilə atılmış ilk addımdır daha da əhətələndi, 
xalqın kütləvi şəkildə maarifləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirildi. Kitabların nəşrinə, tərcüməsinə xüsusi yer 
ayrılması elmi sahələri inkişaf etdirdi, bununla dilimizdə də zənginləşmə prosesi sürətlənmiş oldu. 
ЧЕЛЕБИЕВА ХАДИДЖА
Азербайджанский Гасударственный Педагогический Университет 
МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ РУССКОМУ ЯЗЫКУ В НАЦИОНАЛЬНЫХ ВУЗ-ах
РЕСПУБЛИКИ 
Açar sözlər
: 
rus dili, Azərbaycan dili,metodika
The method of teaching of Russian language in national Iligh schools in the Republic 
The article is about the methodics of teaching of the Russian language on speciality in national High 
schools of the Republic and different principles of text translations are taught. Student havi to work 
individucelly on the themes while translating scientific-technical literature and each theme must be on the 
speciality. On the process of the translation of texts teachers should help students to do exercises,also to 
prepare self employement works. 
Keywords
: 
Russian language, Azerbaijan language, methods
Одной из главных задач обучения русскому языку в национальных ВУЗ-ах является, известно 
обучение навыкам перевода оригинальной литературы по специальности. Для создания 
рациональный методики в области научно-технического перевода необходимо знать особенности 
языка научной литературы и, разумеется, в первую очередь, специфику его словаря. 
Тексты, переводимые студентами разных специальностей, отличаются друг от друга по типу по 
стилю изложения и по содержанию. Даже простое перечисление отдельных видов научной 
литературы (статьи в научных и технических журналах, доклады, монографии и т.д.) показывает 
необходимость более или менее различного подхода к обработке и переводу текстов.Всю научную и 
научно-информативную литературу можно условно разделить на три типа: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
455
1)
Научно-техническая литература: статьи, монографии, книги, патенты, технические отчеты и 
описания; 
2)
Правовая и политическая литература: постановления, указы, договоры и др. 
3)
Документальная литература управленческого характера: приказы, деловые бумаги, 
директивы, удостоверяющие факты юридического значения. 
Естественно, такое деление не устраняет наличие смешанного типа материалов. В научной 
литературе довольно часто встречаются труды популярного жанра, где авторы используют средства 
художественной образности. 
Предпосылки квалифицированного перевода научно-информативного текста сводятся в 
основном к владению языком оригинала и перевода и определенной общеобразовательной 
подготовке. Перевод всегда имеет дело с системой языковых средств, определенным образом 
отобранных и организованных в подлиннике и требующих такого же отбора и организации средств 
того языка, на который подлинник переводится. 
Что же касается словаря научной литературы, то выделяют обычно три основных пласта: а) 
нейтральная лексика, б) литературно-книжная и общеупотребительная (народная) лексика, в 
терминологическая лексика. 
Для текстов научно-технической литературы, наряду с общеупотребительной лексикой всех 
типов книжно-письменного и речевого материал служащей основным фоном, характерно наличие 
терминов и определенных фразеологических комплексов. 
Общеизвестно, что под термином понимают слово или словосочетание, связанное с понятием, 
принадлежащим к определенной области науки или техники. Современные науки и производства 
почти ежедневно выдают огромное количество терминологических наименований, где выделение 
определенных понятий и связей является делом ученых-специалистов. На долю лингвистов падает 
классификация терминологической лексики, сопоставление выделенных групп и обоснование 
некоторых методических выводов. 
Многочисленные исследования по терминологии позволяют сказать, что аспект изучения 
терминологической лексики еще не исчерпал своей проблематики. Многие исследователи дают 
описание терминологии в качестве подсистемы общелитературного языка через призму лексико-
семантических и грамматических категорий общелитературного языка. 
В создании терминологии путем языковых средств обычно функционируют те слова, которые 
способны называть объект изучения и выражать понятия. Часто таким номинативно дефинитивным, 
наречия, т.е. большое количество знаменательной лексики. 
Научно – технической литературе термины часто преобладают над общеупотребительной 
лексикой. Эти слова научного и научно-технического языка употребляются для выражения 
специальных понятий и обозначают специальные предметы. Однако, как и обычные слова, термины 
могут быть многозначны. 
Полисемантичность термина, наличие в нем нескольких связанных между собой значений 
обычно представляется переводчику как обычная многозначность слова, одно из значений которого 
он реализует в переводе, опираясь на широкий контекст. 
В связи с многозначностью терминов следует различать: 1) термины, относящиеся к понятиям, 
не связанным или находящимся лишь отдаленном родстве друг с другом; 2) термины, объединяющие 
понятия, достаточно близкие. 
Термины, многозначность которых проявляется не а одной какой либо специальности, обычно 
не представляют затруднений при переводе, тогда как термины второй группы, объединяющие очень 
близкие понятия, требуют от переводчика более глубокого проникновения в то, о чем в контексте 
идет речь. 
При переводе терминологии с русского языка на азербайджанский следует, прежде всего, 
обращать внимание на семантичность термина. Существует масса параллельных слов , значения 
которых семантически на совпадают. Тут переводчик должен быть особенно внимателен. Можно 
назвать целый ряд русских терминов, которые, прейдя на азербайджанский, освоены языком, но не 
дают нам полного эквивалента в сравнении с подлинным значением их в русском языке. Здесь 
наблюдаются несовпадения во всех значениях и не совпадения частичные. 
Подобные слова-термины, перешедшие на азербайджанский язык и освоенные им, не 
совпадают по значению с первоначальным их понятием. Встречаясь с ними, переводчик не должен 
фиксировать внимание на неправильном варианте, т.е. сходство здесь чисто внешнее, и он имеет дело 
с так называемыми «ложным: друзьями переводчика». В изучении терминологии существует 
несколько аспектов, главными из них являются логический и лингвистический аспекты изучения 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
456
терминов. В переводе важны, конечно, не только вопросы терминологии, но в этом сложном и 
трудоемком процессе и терминам принадлежит не последнее место. Они интересны тем, что 
способны выражать различные употребления. Выход Азербайджана из замкнутой сферы социальной 
и экономической жизни в мировое сообщество способствовал его включению в глобальные 
процессы. Постоянное расширение научно- технических и экономических связей между 
Азербайджаном и различными странами, заключение нефтяных контрактов, интенсивное 
привлечение зарубежных инвестиций в экономику республики предопределили возрастающие 
потоки информационного обмена, увеличение количества литературы, издаваемой на иностранных 
языках, необходимое специалистам в их научной и практической деятельности, а также поток 
товаров и современных технологий. В этой связи преодоление межъязыковых барьеров стало 
актуальной проблемой современности и требует совершенно нового подхода к проблеме перевода 
различного рода литературы. 
В статье рассматриваются вопросы перевода текста, в общем, и научно-технической 
литературы, в частности, в контексте проблемы машинного перевода (МП). 
Переводом называется процесс и результат создания на основе исходного текста на одном 
языке равноценного ему в коммуникативном отношении текста на другом языке. При этом 
коммуникативная равноценность или эквивалентность понимается как такое качество текста 
перевода, которое позволяет ему выступать в процессе общения носителей разных языков качестве 
полноправной замены исходного текста (оригинала) в сфере действия языка перевода. 
Коммуникативная эквивалентность нового текста по отношению к оригиналу обеспечивается 
выполнением трех основных требований: 
•
текст перевода должен в возможно более полном объеме передавать содержание оригинала, 
что, прежде всего, означает недопустимость произвольного опущения или добавления информации; 
•
текст перевода должен соответствовать нормам языка перевода, так как их нарушение, по 
меньшей мере создает помехи для восприятия информации, а иногда ведет и к ее искажению; 
•
текст перевода должен быть примерно сопоставим с оригиналом по своему объему, чем 
обеспечивается сходство стилистического эффекта с точки зрения лаконичности или развернутости 
выражения. 
Однако выполнение указанных требований к тексту перевода часто связано с преодолением 
разного рода объективно существующих трудностей. Рассмотрим те из них, с которыми мы можем 
столкнуться при автоматической переработке текста, в частности, при машинном переводе. Понятно, 
что в данном случае, если перевод не соответствует этим нормам, винить некого, поскольку 
машинный перевод еще не предназначен для самостоятельного перевода, он требует 
редактирования. 
Перевод может осуществляться: 
1)
с одного языка на другой – неродной, родственный, близкородственный; 
2)
с литературного языка на его диалект и наоборот, или с диалекта одного языка на другой 
литературный язык; 
3)
с языка древнего периода на данный язык в его современном состоянии (например, со 
староазербайджанского языка на современный азербайджанский, с древнерусского языка на 
современный русский, со староанглийского на современный английский и т.д.). 
Следует заметить, что для машинного перевода характерен лишь пункт 1, поскольку, 
несомненно, спрос на программу- переводчик, скажем, с английского или немецкого языка на 
азербайджанский и, наоборот, в настоящее время намного превышает спрос на перевод с какого-
нибудь праязыка. 
Круг деятельности, охватываемой понятием «перевод», очень широк. Переводятся с одного 
языка на другой стихи, художественная проза, научное и научно-популярные книги из различных 
областей знания, дипломатические документы, деловые бумаги, статьи политических деятелей и 
речи ораторов, газетные материалы, беседы лиц, разговаривающих на разных языках и вынужденных 
прибегать к помощи посредника-переводчика, дублируются кинофильмы. При этом различают 
технический перевод, где важно знать принятые за рубежом стандарты обозначений тех или иных 
понятий, и литературный перевод, когда требуется получить текст, по художественной ценности 
максимально близкий к оригиналу. В данном случае представляет интерес исследование 
возможностей выполнения этих типов переводов с помощью компьютера. 
Так, говоря о МП, следует, прежде всего, помнить, что компьютер-создание бездушное. Он не 
понимает языковых нюансов, намеков в тексте, того, что называется тонкой игрой слов. Да и, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
457
собственно, понять содержание текста в полной мере ему не под силу. Мышления как такового при 
МП не происходит: предложение расчленяется на части речи, в нем выделяются стандартные 
конструкции, слова и словосочетания переводятся по находящимся в памяти машины словарям. 
Затем переведенные части речи собираются по правилам другого языка. Хотя сегодня программы-
переводчики умеют строить осмысленные фразы, и за последние несколько лет качество перевода 
улучшилось, однако компьютер еще плохо разбирается в грамматических нюансах и жаргоне, 
поэтому его главное назначение - переводы научно-технической и научно-популярной литературы, 
деловых бумаг, руководств, писем из электронной почты. 
. 
ЯН ДЗИНЬ 
Бакинский государственный университет 
ОБ ОСОБЕННОСТЯХ АНТРОПОНИМИКОНА Ф.М. ДОСТОЕВСКОГО 
Ключевые слова: 
художественная ономастика, антропонимия, Ф.М. Достоевский, 
семантика, мотивировка 
About the Characteristics of the Anthroponymic F.M Dostoevsky 
Artistic, poetic anthroponymics is one of the most interesting sections of the general anthroponymy, 
the study reveals the features of creativity of this or that writer. It is noted that studying the poetic 
anthroponym of FM Dostoyevsky in a grater degree helpes to identify that the great importance the writer 
attached to the work on the choice of names, patronymics, and surnames of actors. F.M. Dostoevsky reveals 
the inner form of the anthroponyms, emphasizing the existence of a conscious attitude to use this or that 
anthroponym . The article deals with the anthroponyms which are selected by F.M. Dostoevsky, are often 
associated with the nature of their carriers. The research makes it possible to reveal the folling facts: naming 
builds a certain world, beginning to exist in addition to those persons who they denote by linking directly 
with the general motives and ideas of the work. 
Keywords:
artistic onomastics, anthroponymy, F.M. Dostoevsky, semantics, motivation. 
«In the artistic works aren't nospoken names, every names are spoken»( Yu. Tynyanov) 
За последние десятилетия антропонимика сложилась как самостоятельная лингвистическая 
наука со своим объектом, проблематикой и методами исследования. Бурное развитие антропонимики 
было вызвано жизненной необходимостью, поскольку каждый антропоним – это социальный знак, а 
развитие общества требует изучения конкретного антропонимикона. Важность антропонимических 
исследований заключается прежде всего в том, что они помогают познать, научно осмыслить 
довольно разнородный и объемный, трудно поддающийся интерпретации лексический пласт. 
Полученные антропонимикой научно-теоретические результаты оказываются нужными и важными и 
для таких смежных наук, как история, литературоведение, культурология. 
Художественная, поэтическая антропонимика - это один из интереснейших разделов общей 
антропонимики, изучение которой позволяет раскрыть особенности творчества того или иного 
писателя. В последнее время появилось немало работ (как литературоведческих, так и 
лингвистических), в которых исследуются антропонимы в произведениях великого русского писателя 
Ф. М. Достоевского. Изучение поэтической антропонимики Ф. М. Достоевского помогло ещё в 
большей степени определить, какое большое значение придавал писатель работе над выбором имен, 
отчеств, фамилий действующих лиц. 
Необходимость систематизации антропонимов в творчестве Ф.М. Достоевского диктуется тем, 
что они, являясь важнейшей частью словарного состава произведений и активным элементом 
изобразительности, помогают не только определить художественные вкусы и приемы авторских 
характеристик, но и раскрыть специфику поэтического языка Ф.М. Достоевского. 
Антропонимическая лексика в произведениях Ф.М. Достоевского играет существенную роль в 
структурно-семантической организации художественного текста. 
В настоящее время интерес к творчеству великого писателя, ко всем компонентам его 
литературного наследия не ослабевает; в связи с возросшим интересом к поэтической ономастике и 
теории номинации изучение антропонимикона Ф.М. Достоевского представляется очень важным. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
458
В.В. Виноградов придавал большое значение изучению поэтической антропонимики: «вопрос о 
подборе имен, фамилий, прозвищ в художественной литературе, о структурных их своеобразиях в 
разных жанрах и стилях, об их образных и характеристических функциях…не может быть 
проиллюстрирован немногими примерами. Это очень большая и сложная тема стилистики 
художественной литературы [Виноградов В.В.,1963, с.38]. 
Изучение особенностей антропонимической системы Ф.М. Достоевского предполагает 
глубокий анализ его мировоззрения и мировосприятия, так как антропонимика художественного 
текста никогда не бывает зеркальным отражением имен, употребляющихся в жизни, а является ее 
проекцией, прошедшей сквозь призму авторского творчества. 
Ф.М. Достоевский раскрывает внутреннюю форму антропонимов, подчеркивая наличие 
сознательной установки в том или ином используемом антропониме (
Голядкин, Доброселова, 
Раскольников, Барашкова
и др.). В иных случаях можно только с большей или меньшей степени 
вероятности на основании косвенных данных предполагать сознательность авторского выбора. 
Антропонимы, выбранные Ф.М. Достоевским , связаны с характером их носителей (
Девушкин, 
Быков, Лужин, Раскольников
и др.). Но индивидуальные мотивировки конкретных именований, их 
непосредственная характерелогичность дополняется в произведениях Ф.М. Достоевского более 
общими мотивировками. Антропонимические номинации осмысливаются не только и не столько как 
характеристики данного персонажа, но как выражение определенных общих идей, выраженных и 
другими способами. Именования строят определенный мир, начиная существовать помимо тех лиц, 
которые они обозначают, связываясь непосредственно с общими мотивами и идеями произведения. 
Имена, отчества и фамилии у Фёдора Михайловича Достоевского определяют личность того 
или иного персонажа и всегда полны глубочайшего смысла. 
Ф.М. Достоевский тщательно обдумывал, проверял и менял имена героев своих произведений, 
пока не находил то, что было нужно ему. Он чутко реагировал на звуковой и смысловой характер 
имен. 
Писатель следовал укоренившейся русской традиции, когда благодаря употреблению при 
крещении преимущественно греческих имен, их объяснение привыкли искать в православных 
церковных календарях. 
В статье «Имена и фамилии у Ф.М. Достоевского» С.В. Белов пишет: «В библиотеке у 
Достоевского был такой календарь, в котором давался перевод на язык имен общепринятых святых, с 
раскрытием их буквального смысла. Писатель, наверное, часто заглядывал в этот календарь, давая 
символические имена своим героям» [Белов С.В., 1976, с.7]. 
Необходимость систематизации антропонимов в произведениях Ф.М. Достоевского с учетом их 
смысловой нагрузки диктуется тем, что они, являясь значительной частью словарного состава 
произведений и активным элементом изобразительности, помогают не только определить 
художественные вкусы и приемы авторских характеристик, но и раскрыть мировоззрение писателя, 
идейную направленность и общественное значение его творчества. 
При семантико-стилистической классификации антропонимов в романах «Идиот» и «Братья 
Карамазовы» фамилии героев можно разделить на две категории: 1. образованные от имен 
собственных и 2. полученные путём онимизации апеллятивов. 
Поскольку внутреннее содержание заимствованных антропонимов не осознаётся читателями, 
то стилистическое использование таких фамилий ограничено. Приведём языковую привязку 
некоторых фамилий: 
из латинского языка – 
Лукьянов
( Лукьян – «светлый», «светящийся»)
, Павлищев 
(Павел – 
«малый»)
; 
из древнееврейского – 
Данилов 
(Данила (и Даниил) – «бог мой судья»)
, Елисеев 
(Елисей – 
«спасаемый богом», «бог спаситель»)
, Ильинский
(Илья – «сила божья»)
, Назарьев
( Назар – 
«посвященный богом»)
, Самсонов
(Самсон – «солнечный»)
; 
из греческого – 
Демидов 
(Демид – «божий совет»)
, Кондратьев
(Кондрат и Кондратий – 
«храбрый консул»
, Кузьмичев
(Кузьма – «укращенный»)
, Макаров
(Макар – «блаженный», 
«счастливый»
, Трифонов
(Трифон – «изнеженный»
, «
роскошно живущий»),
Федосеев
(Федосий, 
Феодосий – «богом данный»)
, Федотов
(Федот, Феодот «данный богом»)
; 
из скандинавских языков –
Глебов. 
Фамилии 
Епанчин 
и 
Карамазов
– тюркского происхождения, фамилии 
Дарданелов, Мытищев
образованы от географических названий, топонимов. 
Антропонимы, образованные способом трансонимизации, полученные путём онимизации 
апеллятивов составляют основную массу фамилий в произведениях Ф.М Достоевского. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
459
Эту группу фамилий по значению основ удобно представить в следующих характерных разрядах, 
соответствующих названиям одушевленных и неодущевленных предметов, действий, признаков. 
Фамилии, в основе которых лежат названия животных, птиц:
Иволгин, Лебедев, Птицын, 
Соколович, Снегирев, Хохлаков, Чижов; 
Фамилии, в основе которых лежат названия растительного мира: 
Боровиков
, 
Вишняков, 
Вязовкин, Корнеплодов, Ракитин; 
Фамилии, характеризующие качества человека, особенности его поведения:
Бурдовский, 
Величковский, Верховцева, Ищенко, Кулаков, Лихачев, Нелюдов, Трепалов;
Фамилии, в которых отразились профессия и род деятельности человека, его занятия:
Бурмистров, Докторенко, Колбасников, Кравченко, Плотников;
Фамилии, в основе которых лежат названия одежды, пищи, предметов домашнего обихода:
Булкин, Вилкин, Епанчин, Колпаков, Масловы, Пирогов, Поленов, Рогожин, Салазкин,Сутугов,
Швабрин; 
Фамилии со значением действия –
Ворохов, Выгорецкий, Залежев, Качальников, Пахатов, 
Пластунов, Протухин,Смердяков; 
Фамилии с основой, содержащей особенности (недостатки, внешние приметы и т.д.) их 
носителей – 
Беспалова, Белявский, Горбунов , Красоткина, Перхотин, Светлова.
В меньшей степени использовались в качестве фамилий этнонимы (
Калмыкова), 
названия 
явлений природы (
Морозов, Зарницын),
элементы окружающей среды (
Кислородов),
указания на 
количество (
Горсткин) 
и другие. 
Как было показано, в основу образований легла общеупотребительная лексика, составившая 
основную часть антропонимикона. Остальные фамилии иноязычного происхождения – 
адаптированные антропонимы, то есть приспособленные к русскому языку в результате длительного 
употребления 
– Карамазов, Карташов, Кутузов.
Отмечены немецкие фамилии –
Герценштубе, 
Киндер, Мейер, Шнейдер, Шульц, Эйзеншмидт, 
польские –
Врублевский, Подвысоцкий,
еврейские – 
Мусеялович, Остерман, Талейран
и др. 
Как уже отмечалось выше, Ф.М. Достоевский придавал большое значение семантической 
наполненности антропонимов, о чем свидетельствуют художественные произведения писателя. Он 
смело изобретал прозвища, стараясь самим их звучанием выразить сущность персонажа, его 
душевные свойства. 
При систематической классификации антропонимикона произведений Ф.М. Достоевского 
можно идти по пути разграничения антропонимов, смысл которых мотивирован, семантика 
призводящей основы связана с какой-то характерной чертой персонажа, с сюжетной ситуацией, и 
антропонимов, которые не соответствуют по своему значению созданному писателем образцу, то 
есть немотивированное имя. 
Если сравнить фамилии в романах Ф.М. Достоевского «Идиот» и «Братья Карамазовы» 
Трепалов, Лихачев, Протушин 
и другие, введенные без сопроводительных комментариев, то 
проявляются их характеристические, смысловые признаки, которые отражают авторскую оценку 
изображаемого. 
Если идти по пути разграничения антропонимов на мотивированные и немотивированные, то в 
первую группу войдут онимы, соответствующие апеллятиву. Например, значение фамилии 
Смердяеова
(«смердеть» - испускать смрад) раскрывается в тексте: « - По-моему, старик 
действительно прозорлив; уголовщину пронюхал. Смердит у вас», - говорит один из персонажей 
романа «Братья Карамазовы». 
Большая часть антропонимов в романах Ф.М.Достоевского входят в эту группу отапеллятивных 
антропонимов: 
Смердяков, Ищенко, Нелюдов, Лихачев, Бурдовский, Трепалов, Пацкая, Верховцева, 
Светлова, Протушин, Рогожин, Карамазов. 
Из фамилий Достоевского самой загадочной является 
Карамазов.
Некоторые исследователи 
искали символику с 
Каракозовым
, стрелявшим в Александра П в 1886 году, или с 
Карамзиным, 
намекая на Карамзинский «европеизм», однако Достоевский сам вскрывает семантику фамилии 
Карамазов.
Штабс-капитанша 
Снегирёва
, здороваясь с Алешей, называет его 
Черномазов,
а когда 
Снегирев её исправляет, она снова повторяет: «Ну,
Карамазов, 
или как там, а я всегда 
Черномазов».
В фамилии 
Карамазов
штабс-капитанша Снегирёва не случайно выделяет два корня: 
кара
(черный) и 
маз (мазь, мазать). Кара
из тюркского означает «черный», Достоевский, вероятно, 
слышал это слово от казаков в Семипалатинске. Всех Карамазовых объединяет 
тёмное, чёрное
начало, Карамазовы – чёрные люди. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
460
Смысловой является также фамилия 
Барашкова. 
Не случайно у
главной героини романа 
«Идиот» фамилия 
Барашкова.
Когда на вечере у себя она стыдит Гаврилу Ардальоновича 
Иволгина
за то, что он из-за денег хочет на ней жениться, она исступленно восклицает: «Нет, теперь я верю, что 
этакой за деньги зарежет... намотает на бритву щелку, закрепит, да тихонько сзади и зарежет 
приятеля, как барана». Это она, Барашкова, про себя впоследствии зарезанную, нагадала, словно в 
воду глядела. 
И 
Мышкин
рассказывает
Рогожину
о том, что как один крестьянин «зарезал» приятеля с одного 
раза, как барана. В устах 
Барашковой,
идущей, по её словам, под венец с Рогожиным как на заклание, 
и в разговоре Мышкина с Рогожиным (позже Барашкову зарежевшим) заурядное сравнение – «как 
барана» - звучит зловеще и как бы предопределяет её судьбу. 
Барашкова
уподобляется «жертвенному 
агнцу». 
Фамилия 
Рогожин
указывает на одну из существеннейших черт характера героя, носителя 
данной фамилии. В характере 
Рогожина
есть что-то от старообрядца, от сектанта. Не встреться с 
Настасьей Филипповной, Парфен Рогожин стал бы как его отец: «...старые бы книги когда похвалил, 
да двуперстным сложением заинтересовался». 
Об этом говорит ему сама Настасья Филипповна и о том же говорит ему и Мышкин: «...сел бы, 
как отец, в этом доме со своими оконцами: пожалуй бы, и сам в их веру под конец перешел». 
Вот на эту-то духовную близость и тяготение Рогожина к сектантству и старообрядчеству и 
намекает фамилия 
Рогожин,
которая ассоциируется у Достоевского с известным московским 
раскольничьим центром, сосредоточенным вокруг Рогожского кладбища и называемым 
«Рогожское 
согласие». 
Итак, рассмотрев некоторые антропонимы (фамилии) в романах Ф.М. Достоевского, можно 
прийти к выводу о том, что великий писатель придавал большое значение их выбору, кропотливо 
работал в этом направлении и создал целую галерею антропонимов, мотивированных, с открытой 
семантической структурой, восходящих к общеупотребительной лексике русскогот языка. 
Библиография 
1.
Альтман М.С. Ф.М. Достоевский. По вехам имен. М.: 1975. 
2.
Баскаков Н.А. Русские фамилии тюркского происхождения, Баку, 1992. 
3.
Белов С. Имена и фамилии у Достоевского//Исследования литературы. Телескоп, №6 (108), 2014. 
4.
Виноградов В.В. Стилистика.Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963. 
5.
Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка, - М., Русский язык, 1978. 
6.
Клименко, С.В. «Птичьи» фамилии в романе Ф.М.Достоевского «Идиот» / С.В.Клименко // 
Литературоведение и журналистика. Саратов, 2000. – С.111-117. 
7.
Пашаева Ф.Ш. Функционирование антропонимов в языке произведений Ф.М.Достоевского // 
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук, Баку, 
1998.
. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
461
İCTİMAİ ELMLƏR 
ABBASOVA SƏMA 
Bakı Slavyan Universiteti 
MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDA TƏHSİLİN İNKİŞAF
TARİXİNƏ QISA BAXIŞ
Açar sözlər: 
təhsil, inkişaf, islahat, fərman, məktəb 
A short look at the development of education in the sovereignty years of Azerbaijan 
Education is a very important sprehe of human life. Every country pays attention to the 
improvement of education system as it helps people to get knowledge and become educated, as the same 
educated people play an important role in the countries development. Since Azerbaijan Republic gained its 
independence the education was accepted as one of the main sprehes and government made many decisions 
and carried out reforms in order to improve the education system. As a result of these decisions and reforms 
a lot of successes have been gained in education system. Our aim is to adjust our education system to world 
standarts of education and to icrease the literacy scale of the population and quality of education in our 
country. 
Keywords: 
education, improvment,reform,decree, school 
Tarixən də, bu gün də təhsil insan həyatında mühüm rol oynamışdır. Tarixin hər mərhələsində uşaqların 
ən azından elementar təhsil almalarına diqqət yetirilmiş, savadlı insanlara daha çox önəm verilmiş və onlara 
qayğı və hörmətlə yanaşılmışdır. Təhsil vasitəsilə əcdadlarımızın əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübə və biliklərə 
bir neçə il ərzində yiyələnə bilirik. Hər dəfə sıfırdan başlamaq əvəzinə özümüzdən əvvəlki nəsilin işini 
davam etdirməyə təhsil sayəsində nail oluruq.
Hər birimiz bir fərd kimi doğuluruq və təlim ,tərbiyə vasitəsilə müəyyən mühitdə şəxsiyyət kimi 
formalaşırıq. Cəmiyyət daim inkişaf edir və hər bir şəxs inkişaf etməkdə olan cəmiyyətlə ayaqlaşmağı 
bacarmalıdır. Buna görədə insan daim özünü təkmilləşdirməlidir. Təhsilin insanın inkişafında rolu böyükdür. 
Təhsil vasitəsilə yeni biliklərə yiyələnirik, bizdə yeni-yeni qabiliyyətlər və keyfiyyətlər formalaşır. Bu vasitə 
ilə həyata hazırlanırıq və geniş dünyagörüşünə sahib oluruq, fikir və düşüncələrimiz dəyişir və həyata 
baxışlarımız formalaşır. 
Təlim, tərbiyə şəxsiyyətin formalaşmasında əhəmiyyətli faktor olduğundan, onların həyata 
keçirilməsində uğur əldə etmək üçün təhsil sahəsində müvafiq qərarlar qəbul edilir və onun inkişafı təmin 
olunur.Elm və texnikanın inkişafı ilə əlaqədar olaraq ictimai, iqtisadi, sosial sahələrdə müəyyən dəyişikliklər 
baş verir. Bu təhsilin qarşısına bir sıra vəzifələr qoyur. Buna görə də təhsil sahəsində daim yeniliklər olur və 
təhsilin inkisafda olan cəmiyyətin, fərdin və dövlətin tələblərinə cavab verməsi məqsədi ilə müəyyən işlər 
görülür. 
Hazırda dünya ölkələrinin bir çoxunda təhsilə mühüm əhəmiyyət verilir və onun inkişafına xüsusi 
diqqət və qayğı ilə yanaşılır. Bu baxımdan ölkəmizi xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ta qədim dövrlərdən 
başlayaraq, Azərbaycan Respublikası ərazisində əhalinin təlim və tərbiyəsinə diqqət yetirilmişdir. 
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra, təhsilə daha çox diqqət yetirilmiş və dövlət 
səviyyəli qərarlar qəbul olunmuşdur. Həmin qərarların nəticəsində təhsil sahəsinin inkişafına nail olunmuş, 
ölkə ərazisində dinindən, dilində, irqindən, millətindən asılı olmayaraq hamının bərarbər şəkildə təhsil 
almasına şərait yaradılmış, yeni-yeni təhsil müəssisələri tikilib istifadəyə verilmiş və maddi-texniki cəhətdən 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
462
təmin olunmuş, təlim tərbiyə işinin əsas təşkilatçısı olan müəllimlərin əməyinin yüksək qiymətlənirilməsi və 
maddi təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər görülmüşdür. 
Bu baxımdan “Təhsil millətin gələcəyidir” deyən Ümummili Liderimiz Heydər Əliyevin böyük rolu
olmuşdur. Heydər Əliyev xalqı təhsilə qovuşdurmuş və ümumbəşəri biliklərə nail olmağa şərait yaratmışdır. 
O deyirdi: “Hər bir dövlət əgər istəyirsə ki, öz ölkəsinin inkişafını təmin etsin, öz millətinin elmini,
mədəniyyətini dünya standartlarına çatdırsın, o mütləq, hər şeydən çox, təhsilə fikir verməlidir, təhsilin 
inkişafına səy göstərməlidir, təhsil üçün bütün imkanları yaratmalıdır” ( 5, s.6 ). 
Heydər Əliyev digər sahələrdə atılan addımların təhsil sahəsində əldə edilən uğurlardan asılı olduğunu
söyləmişdir: “ Təhsil sistemimizin hazırkı vəziyyətini, onun problemlərini dərindən öyrəndikdən sonra 
prioritet sahələr müəyyən edilməlidir” (4, s.1).
1991-1992- ci illərdə təhsil sahəsinin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə müəyyən qərarlar qəbul olunmuş, 
lakin həmin qərarlar qəbul edilərkən mövcud şərait nəzərə alınmadığından verilən qərarların həyata 
keçirilməsində problemlər yaşanmışdır. Belə qərarlardan biri də latın qrafikalı əlifbanın bərpası ilə bağlıdır. 
25 dekabr 1991-ci ildə latın qrafikalı əlifbaya keçilməsi ilə haqqında qanun qəbul edilir, daha sonra isə 
Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti Milli Şurasının qərarı qəbul olunur. Lakin, qərar qəbul edilərkən 
nəşiriyyat-poliqrafiya müəssisələrinin imkanları nəzərə alınmadığından bir sıra problemlər müşahidə olunur. 
Bu problemlər də Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə həll edilmişdir. Onun 2000-ci ildə verdiyi sərancama əsasən 
respublikada latın qrafikalı əlibaya keçilməsi tam başa çatmışdır.
Milli təhsil quruculuğunun aparılması məqsədi ilə 1992-ci ilin 7 oktyabrında Müstəqil Azərbaycan
Respublikasının “Təhsil Qanunu” qəbul edilir. Lakin bu qərar hazırlanarkən mövcud reallıqlar nəzərə 
alınmadığından həmin qanunda nəzərdə tutulan məsələlərin həyata keçirilməsi mümkün olmamışdır və 
nəticədə müəllimlərin sosial vəziyyətləri daha da ağırlaşmış və qeyri-qanuni təhsil müəssisələri açılmışdır.
Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasına rəhbərlik ediyi 1993-2003-ci illərdə müşahidə edilən 
sabitləşmə meyilləri təhsil sahəsində də özünü büruzə verir, milli təhsil quruculuğunda addımlar atılır, 
təhsilin keyfiyyətinə nəzarət gücləndirilir və təhsilə investisia qoyuluşuna başlanılır. 
Heydər Əliyevin “Azərbaycan Respublikasının təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi haqqında”,“Dövlət 
dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” , “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günün təsis 
edilməsi haqqında” , “Azərbaycan Respublikası ümumtəhsil məktəblərinin maddi-texniki bazasının 
möhkəmləndiriləsi haqqında”, “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikası 
Qanunun tətbiq edilməsi haqqında” verdiyi fərmanlar və sərancamlar nəticəsində təhsil sistemi daha da 
inkişaf etmiş və bunlar dünya təhsil sisteminə inteqrasiya etmə yolunda ilk addımlar olmuşdur. 
1998-ci ildə “Azərbaycan Respublikası təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət Komisyası haqqında” 
sərəncam imzalanır. Daha sonra Dünya Bankının Beynəlxalq İnkişaf assosiasiyası ilə Azərbaycan höküməti 
arasında təhsil islahatları həyata keçirmək üçün kredit razılaşması əldə olunur. Həmin islahatların 
aparılmasını təşkil etmək üçün Misir Mərdanovun sədirliyi ilə Dövlət Komisyası yaradılır. Dövlət Komisyası 
Dünya Bankının ayırdığı kredit hesabına təhsil sistemində islahatlar proqramı hazırlamalı idi. 1999-cu ildə 
hərtərəfli müzakirələrdən sonra, Dövlət Komisiyası tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan Respublikasının 
təhsil sahəsində İslahat Proqramı” təsdiq olunur. Bu proqramda təhsil sisteminin bütün pillələrindəki mövcud 
vəziyyət, problemlər və onların həlli istiqamətində həyata keçiriləcək tədbirlər əks olunmuşdu. Həmin 
tədbirlərin 3 mərhələdə həyata keçirilməsi nəzərdə tulurdu. Birinci mərhələ 1999-cu ili əhatə edirdi, bu 
hazırlıq mərhələsi idi. Ikinci mərhələ 2000-2003-cü illəri, üçüncü mərhələ isə 2004-cü ildən sonrakı illəri 
əhatə edirdi və bu mərhələdə proqramda nəzərdə tutulan bütün islahatlar həyata keçirilməli idi.
Dünya Bankının əməkdaşlığı ilə Azərbaycanda təhsil sahəsinin inkişafının təmin edilməsi istiqamətində 
əhəmiyyətli layihələr həyata keçirilmişdir. Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq nəticəsində, 2003-cü ildə “2004-
2009-cu illər ərzində həyata keçirilən Təhsil Sektorunu İnkişafı Layihəsi” qəbul olunub. Bu layihə təhsildə 
idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, məktəbdə maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, müəllim hazırlığı, 
kurikulum proqramının hazırlanması, dərslik strategiyası və digər sahələri əhatə etmişdir. 
Təhsil sahəsindəki islahatları həyata keçirmək üçün sonrakı illərdə də Dünya Bankı ilə əməkdaşlıq 
davam etdirilmişdir. Birinci layihə uğurla həyata keçirildikdən sonra 2009-2014-cü illəri əhatə edən ikinci 
layihənin həyata keçirilməsinə başlanılır. Bu layihənin nəticəsində Dərsliklərin Qiymətləndirilməsi Şurası 
yaradılır, milli qiymətləndirmə konsepsiyası, müəllimlərin fasiləsiz hazırlığının həyata keçirilməsi kimi yeni 
konsepsiyalar qəbul olunur. 
2004-cü ildən başlayaraq həyata keçirilən məzmun dəyişiklikləri kurikulum islahatı adı altında aparılır. 
Uzun sürən hazırlıqlar və müzakirələrdən sonra 2007-cı ildə “Azərbaycan Respublikasının Ümumi Təhsil 
Konsepsiyası (Milli Kurikulum) ” təsdiq olunur.Kurikulum islahatının qəbul olunması ilə artıq təhsildə 
hafizə və yaddaşa deyil , təfəkkür və düşünməyə əhəmiyyət verilməyə başlanılır. Yeni kurikulum müəllim 
və şagirdlərdən fəal olmağı tələb edir və nəticədə məktəblərdə canlanma müşahidə olunur. Kurikulumda 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
463
məktəblərdə dərslərin təşkilində fəal təlim metodlarından istifadəni, şagirdlərlə işin qruplarda, cütlüklərdə 
və fərdi iş səkilində qurulmasını, monoloji təlimdə dioloji təlimə keçirilməsini, şagirdlərin məntiqi, yaradıcı, 
tənqidi təfəkkürünün inkişafını əsas tələblər kimi irəli sürülür. Kurikulum islahatının həyata keçirilməsi 
nəticəsində ümumtəhsil müəssisələrində təhsilin keyfiyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. 
Ölkəmizdə kurikulum islahatının həyata keçirilməsi dərsləklərin məzmunun dəyişdirilməsini tələb 
edirdi. Buna görədə təhsil sistemində istifadə edilən dərsliklərin milli-mənəvi dəyərlər əsasında və kurikulum 
proqramının tələblərinə cavab verə biləcək şəkildə yenidən işlənilməsinə başlanılmış və 2003-2011-ci illərdə 
dərsliklər işlənilərək yenidən nəşr edilmişdir. 
2004-cü ildə boloniya sisteminə qoşulmaq məqsədi ilə ilk addımlar atılır və nəticədə 2005-ci ildə 
Norvecdə boloniya təhsil sisteminə qoşulmaqla bağlı rəsmi sənəd imzalanır. Bununlada, Azərbaycan 
boloniya sisteminə qoşulur. Boloniya sistemi ilk dəfə 2006-cı ildə Azərbaycan Dillər Universitetində tətbiq 
olunmuşdur. Boloniya sisteminə qoşulmaqla avropa təhsil sisteminə uyğunlaşmaq və təhsilin keyfiyyətinin 
yüksəltmək kimi öhdəliklər götürmüş olduq. Beləliklə də ali məktəblərdə təhsilin keyfiyyətində müsbət 
nəticələr əldə edildi. 
Təhsil sisteminin inkişafının təmin edilməsi istiqamətində atılan addımlarından biri də qiymətləndirmə 
mexaniziminin hazırlanması olmuşdur. Bu mexanizimə əsasən ölkəmizdəki mövcud qiymətləndirmə sistemi 
inkişaf etmiş ölkələrin qiymətləndirmə sisteminə uyğun olaraq məktəbdaxili, milli və beynəlxalq 
qiymətləndirmə formalarında həyata keçirilməyə başlanılmışdır. Ümumtəhsil məktəblərində buraxılış 
imtahanlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilməsi nəticəsidə təhsilin keyfiyyət göstəricisi xeylli 
artmışdır. 
2006-2010-cu illəri əhatə edən “İstedadlı gənclərin yaradıcılıq potensialının inkişafı üzrə Dövlət 
Proqramı” uğurla həyata keçirilir. Ölkəmizdə istedadlı gənclərin inkişafına daim diqqət göstərilir , belə 
gənclər nəzərə alınaraq lisey və gimnaziyaların sayı artırılır. Hazırda istedadlı gənclərə təhsilini davam 
etdirmələri üçün zəmanət verilir və magistraturada, doktaranturada oxumaları ücün hər cür şərait yaradılır. 
Azərbaycan Respublikasının yeni təhsil qanunun hazılanmasına 1995-ci ildə başlanılsada, “Təhsil 
haqqında” yeni qanunu bir qədər gec, yəni 2009-cu ilin sentyabr ayının 5-in də Azərbaycan Respublikasinin 
Prezidenti İlham Əliyevin bu barədə fərmanına əsasən qəbul olunur. Yeni təhsil qanunun mövcud təhsil 
qanununa uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu qanunda təhsilin başlıca məqsədi,təhsil sahəsində 
dövlətin əsas prinsiplər, tədris dili məsələləri, təhsilin formaları və təhsilalma formaları və digər məsələlər 
öz əksini tapır. 
Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə 2005-ci ildən başlayaraq təhsil müəssisələrində 
informasiya-komunikasiya texnologiyaları tətbiq edilməyə başlanılır. Təhsil müəssisələrini İKT ilə təmin 
etmək üçün 2005-2007 və 2008-2013-cü illəri əhatə edən iki dövlət proqramı təsdiq edilir. Bu proqramların 
uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində ölkənin ümumtəhsil məktəblərində şagirdlər informasiya- 
komunikasiya texnalogiyaları ilə təmin olunur.
Ümummilli liderimiz tərəfindən respiblikamızda təhsil müəssisələrinin sayının artırılmasına və təhsilin 
inkişafına göstərilən qayğı və diqqət hazırda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 
tərəfindən davam etdirilməkdədir. İlham Əliyev hakimiyyətə gəldiyi ilk günlərdən yeni təhsil 
müəssisələrinin tikilməsinə və mövcud olanların əsaslı təmir olunmasına xüsusi qayğı və diqqət 
göstərməkdədir. Məhz onun təşəbbüsü ilə ölkəmizdə müasir tələblərə cavab verən təhsil müssisələrinin sayı 
günbəgün artmaqdadır.
Təshildə uğur əldə edilməsi müəllimin fəaliyyətindən də asılıdır. Buna görədə daim müəllimlərin 
fəaliyyəti stimullaşdırılır. Müəllimlərin fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə 2007-ci ildə “Ən yaxşı 
ümumtəhsil məktəbi və Ən yaxşı müəllimi mükafatlarının təsis edilməsi haqqında” sərancam imzalanmışdır. 
Hazırda da müəllimlərin və təhsil sahəsindəki digər işçilərin əməyi yüksək qiymətləndirilir. 
Azərbaycan Respublikası müstəqilik əldə etdikdən bu günə qədər təhsilin inkişafı istiqamətində xeyli 
addımlar atılmış, islahatlar həyata keçirilmiş qərarlar qəbul edilmişdir. Qeyd etmək lazımdir ki, yuxarıda 
adları çəkilənlər bunların yalnız bir hissəsidir. Təhsilin inkişaf yollarına nəzər yetirərkən təhsil sahəsində bu 
gün də həyata keçirilməkdə olan böyük işlərin görüldüyünə şahid oluruq. Lakin, görülən işlər nəticəsində 
uğur əldə edilsədə, tam əminliklə deyə bilmərik ki, bu gün təhsil sistemimizdə heç bir problem mövcud 
deyil. 
Ədəbiyyat
1.
Misir Mərdanov. Azərbaycan təhsil tarixi III cild. Bakı: “Təhsil”, 2011, s.8. 
2.
Rəşid Cabbarov. Təhsil müəssisələrinin idarə edilməsi məsələləri. Bakı: “Müəllim”, s.13. 
3.
“Səs” qəzeti, 2010, 26 iyun// Ali təhsildə boloniya sistemi. s.10. 
4.
“Şərq qapısı” qəzeti, 2017, 22 oktyabr // Heydər Əliyev və Azərbaycan təhsili. s.1. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
464
5.
“Xalq” qəzeti ,2009, 12 dekabr// Heydər Əliyev elm və təhsilin inkişafına böyük qayğı ilə yanaşırdı. s.6. 
6.
“Azərbaycan” qəzeti, 2009, 8 sentyabr // Təhsil Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. 
7.
http://tehsilproblemleri.com/?p=2661 
8.
http://yap.org.az/az/view/interview/11/tehsilin-inkishafi-daim-dovletimizin-diqqet-merkezindedir
ƏLİYEV NİZAMƏDDİN 
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Slavyan Universiteti 
ВОЗМОЖНОСТИ ПОЛЬЗОВАНИЕ ЭЛЕКТРОННЫМИ СЛОВАРЯМИ
С ПОМОЩЬЮ ПЕРЕВОДЧИКОВ 
Ключевые слова
: 
лингвисты, электронные переводчики, электронные словари, 
словосочетания, мобильность, машинный перевод 
Opportunities using electronic dictionaries üith help of translators 
The article deals with electronic dictionaries that have more opportunities than traditional dictionaries. 
Electronic dictionaries allow you to simplify the search of the necessary lexical units that facilitate language 
learning and create various possibilities. Users of electronic dictionaries have the opportunity to change 
programs downloaded to the computer via the Internet. The developers of electronic dictionary provide a 
flexible response to language choice. Therefore, in the study of translation programs in informatics classes, 
translators should focus on giving more meaningful, rather than literal, translation of the text using a wide 
range of applications. 
Keywords
: 
linguists, electronic translators, electronic dictionaries, word combinations, mobility, 
machine translation 
Сегодня информационные технологии занимают значительное место не только среди людей, 
которые профессионально занимаются вычислительными технологиями, но и в сфере разнообразных 
профессий, включая лингвистов, переводчиков и специалистов, нуждающихся в мобильном переводе 
иноязычной информации. Поэтому электронный лингвистический словарь является современным, 
актуальным и мобильным средством оптимизации процесса перевода иностранной лексики. На 
современном рынке широко представлены электронные переводчики, которые осуществляют перевод 
текстов. Следует отметить особую роль электронных словарей в учебном процессе. Электронные 
словари, в отличии от традиционных, позволяют упростить поиск нужных лексических единиц, 
углубить и разнообразить обучение языку. Разработчики электронных словарей реагируют на смену 
языковой ситуации довольно оперативно. У пользователя электронного словаря есть возможность 
обновить программу, уже установленную на компьютере, при помощи Интернета. Изучение 
иностранных языков подразумевает обязательное применение словарей, их существует большое 
разнообразие, в том числе электронных, которыми должны уметь пользоваться будущие 
переводчики. Онлайн словари позволяют не только осуществить перевод отдельных слов, а 
переводить части текста, при этом перевод может быть не совсем точный, так как электронные 
переводчики осуществляют в основном перевод по словам, 131 в то время как в каждом языке есть 
конструкции со своим конкретным смыслом. Несмотря на указанный недостаток, применение онлайн 
переводчиков позволяет экономить время, при необходимости выбирая синонимы из предлагаемых к 
переведённому тексту. Словари на печатной основе не имеют возможности снабдить каждое 
значение слова примером употребления. Электронные словари обладают такой возможностью. Это 
помогает учащимся заучивать лексику более основательно, опираясь на примеры из устной речи или 
художественных произведений. Также существенным преимуществом электронных словарей 
является использование аудиовизуальных средств обучения, то есть иллюстраций, видеороликов, 
аудиофрагментов. Чтобы пользоваться электронными переводчиками и получать стилистически и 
грамматически верный перевод, необходимо знание языка, чтобы можно было корректировать 
полученный текст, а также знать возможности той программы, в которой осуществляется перевод. 
Применение на практике средств информационных технологий в учебном процессе занимает 
достаточно короткий период времени в процессе их изучения и использования, в БСУ лингвисты–
переводчики изучают возможности информационных технологий в течение многих лет, на освоение 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
465
электронных переводчиков отводится 12 академических часов. Электронный словарь с технической 
точки зрения – база данных, которая включает в себя лексические единицы, словарные статьи, 
позволяющие осуществлять быстрый поиск нужных слов (словосочетаний, фраз). Сейчас 
предоставлен большой выбор электронных словарей (от простых dic до, объединённых в одной 
программной оболочке нескольких специализированных тематических словарей – например lingvo). 
Пользователь выбирает тот или иной продукт исходя из технических, финансовых возможностей, 
условий работы. Существуют электронные словари, которые содержат базу данных, включающую в 
себя не только транскрипцию, но и аудиофайлы. Существует два подхода для реализации базы 
данных. В электронном словаре «МультиЛекс» встроен синтезатор звука, который автоматически 
произносит существующие слова. Однако данный метод содержит ряд ошибок и не является точным, 
синтезатор может неправильно произнести слово или поставить ударение. В другой программе 
«Abbyy Lingvo» озвучивает лексику диктор. Главное преимущество электронных словарей – поиск не 
только по названию словарной статьи, но и по базе данных словаря, что невозможно в бумажном 
варианте. В процессе изучения электронные словари выполняют ряд задач, которые направлены на 
совершенствование и оптимизацию информационного потока, что, в свою очередь, придает учебному 
процессу 132 следующие характеристики: скорость; оперативность; точность; мобильность; 
доступность; актуальность; гибкость. Скорость и высокий уровень обработки и анализа текста, 
способствуют экономии времени и автоматизации осуществления перевода. Есть очень важная черта 
многих электронных переводчиков – возможность постоянного пополнения базы данных словаря и 
создание новых тематических словарей. Актуальность обусловлена неизбежным процессом 
трансформации любого языка, появлению неологизмов и т.п. Электронные словари в отличие от 
традиционных могут обновлять лексическую базу данных без определенных затрат вручную 
преподавателем или в режиме онлайн, тем самым дополняя процесс обучения иностранным языкам 
новыми лексемами. Мобильность (кроссплатформенность) – возможность использования словарей не 
только на персональных компьютерах, но и на других электронных устройствах (планшет, телефон), 
что позволит пользоваться словарем в любом удобном месте, имея установленное программное 
обеспечение или доступ в интернет. Гибкость – это функциональная возможность словаря 
подстраиваться на конкретную предметную область (физика, финансы, информатика, бизнес, 
медицина, юриспруденция и т.д.) Точность – стилистически и грамматически правильная адекватная 
передача смысла исходного текста на язык перевода. Это самое уязвимое место систем машинного 
перевода. Однако в поздних версиях программ замечается улучшение качества перевода. Например, 
лидером по машинному переводу на сегодняшний день являются две компании: «Google» и «Promt». 
Данные программы качественно переводят текст, практически без участия человека. Именно по этим 
причинам электронные словари пользуются популярностью среди обучаемых. Конечно, в настоящее 
время непросто найти электронные словари, осуществляющие перевод с редких языков (или на 
редкие), но выполняющие русскоанглийский, русско-немецкий переводы в неспецифических 
областях деятельности вполне возможно. Одна из программ, которая позволяет осуществлять 
достаточно качественный перевод текстов и имеет возможность пополнения словарей, создания 
тематических словарей, PROMT Professional 7.0 (разработчик – компания ПРОМТ, Россия [1]), 
лидирующая на рынке программ- переводчиков [2]. Одно из основных достоинств этой программы, 
сразу бросающееся в глаза, – богатый интерфейс. Работая с переводчиком, пользователь может 
подключать большое количество дополнительных настроек, а затем сохранять их в виде шаблонов 
для последующего использования. Кроме того, PROMT встраивается в основные офисные 
приложения и умеет распознавать графические файлы с помощью интегрированной OCR-системы. В 
текстах, на которых тестировался данный переводчик, практически не осталось нераспознанных слов, 
а все непереведенные слова оказались 133 названиями и адресами. Кстати, программа позволяет 
занести все подобные слова в список «Зарезервированных слов» и тогда при переводе они останутся 
без изменений. Слова, не требующие перевода, можно либо транслитерировать, либо сохранить язык 
оригинала. В случае если программа предлагает сразу несколько вариантов перевода слова, его 
основное значение выделяется подчеркиванием, а варианты приводятся в скобках. Одним из важных 
преимуществ данной программы является функция подключения тематических словарей. Это, 
конечно, не нововведение, однако на практике далеко не у всех тестируемых программ подключение 
словарей влияет на качество перевода. Пользоваться словарями ПРОМТ оказалось удобнее, чем 
тематическими словарными базами других программ, а качество переведенного текста после 
подключения словарей значительно изменялось в лучшую сторону. При работе с текстами 
одинаковой тематической направленности пользователь может сохранить все настройки, заданные 
им при переводе, в виде шаблонов тематик. Это удобно в том случае, если, например, военному 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
466
переводчику приходится переводить документы на одну и ту же тему или по нескольким 
периодически повторяющимся темам. Следует также отметить, что в седьмом поколении системы 
PROMT функционирует так называемая многоразмерная архитектура словарей. Это означает, что в 
программе существуют два варианта перевода – активный и неактивный. Активный участвует в 
процессе перевода, а неактивные работают в режиме просмотра для выбора наиболее подходящего по 
смыслу варианта. В случае необходимости неактивные варианты можно сделать активными. Таким 
образом, ограничение на количество вариантов перевода для каждого слова отсутствует – достаточно 
выбрать, какие варианты перевода будут активными для данного текста. Несмотря на разнообразие 
функций, которые программа предоставляет пользователю, PROMT не лишена некоторых 
недостатков. Первая сложность состоит в том, что весь спектр возможностей и многочисленных 
опций скрывается за интерфейсом системы, освоить работу с которым невозможно без обращения к 
руководству пользователя. В противном случае многие опции программы так и останутся 
неизвестными пользователю. Поэтому на занятиях по информатике при изучении программ 
переводчиков необходимо уделять большое внимание рассмотрению возможностей программы, 
которые не слишком очевидны, а не просто получению перевода текста.
Литература 
1. http://www.promt.ru/
2. http://compress.ru/article.aspx?id=15091 
3. https://translate.yandex.ru/m/translate
4. Интернет-технологии - образованию / Под. ред. В.Н. Васильева и Л.С. 
Лисицыной - СПб.: Питер, 2003. - 464 с. 
ƏLİZADƏ NÜŞABƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Dövlət Universiteti 
XOSROV ŞAHANİNİN JURNALİSTLİK FƏALİYYƏTİ 
Açar sözlər: 
Müasir, nəsr, satiric, mətbuat, yazıçı, ədəbiyyat, redactor, fəaliyyət 
The journalism activiy of Khosrov Shahani
Contemporary Iranian writer Khosrov Shahani has been one of the poets who wrote in the satirical 
poetry genre. He is not only wrote the story, but also worked as a journalist. In the publishing office named 
“Jahan”, “Roushen fekr”, “Khadeni ha” and “Sepid and siyah” have been actived as a yournalist. 
Keywords:
modern, prose, satire, press, writer, education, editor, action 
Müasir Iran satirik nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən olan Xosrov Şahani 1929-cu il yanvarın 1- 
də Nişaburda anadan olmuşdur. Yazıçı “
ﯽﺿﻮﻋ مدآ
” (“Adəm-e əvəzi”) (“Əvəzlənmiş adam”) kitabında özünü 
belə təqdim edir: “Şəmsi 1308-ci il Dey ayının 10-u, miladi ilə 1929-cu il yanvarın 1-inə uyğun gələn gündə 
Nişaburda anadan olmyşam. Dünyanın müxtəlif adamları, Avropa ölkələri və məsihi dünyası yanvar ayının 
əvvəlində bayram edirlər. Bu bəndənin təvəllüdü xatirinə şöhrət qismətidir. Atamı uşaqlıqda, anamı 
böyüyəndə itimişəm. Rəsmi mətbuat işimi 1336-cı şəmsi ilinin əvvəlindən Məşhəddə nəşr olunan “Xorasan” 
ruznaməsi ilə başladım ki, üç il müddətində ardıcıl davam etdi. Bu yerli səhər ruznaməsi idi və həftədə 6 
dəfə nəşr olunurdu. Yazılara əlavə olaraq “zarafat və gülüş” başlığı altında heç gülüşü olmayan nəzm və nəsr 
ilə kiçik yumoristik hekayələri yazırdıq.”(1) 
Şahaninin atası dövlət qulluqçusu olduğundan ailəsinin təminatı yaxşı idi. Onun uşaqlığı atası yaşayan 
dövrdə şən və qayğısız keçirdi. Xosrov təminatlı ailənin övladı kimi ibtidai təhsilini Heydəriyyə türbəsində 
almışdı. Gələcəyin yazıçısı orta təhsilini Keşmər və Səbzəvarda ücüncü sinfə qədər davam etdirə bilir. Lakin 
ailəyə böyük kədər üz verir, qəflətən ailənin başçısı – ata dünyasını dəyişir. Ailə maddi cəhətdən çətin 
duruma düşdüyündən, Şahani məcburiyyət qarşısında təhsilini yarımçıq qoyur və idarələrdə iş axtarmalı olur. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
467
Onun mətbuat sahəsində işləməsi Zahedanda üç illik iqamətinin (yaşamaq icazəsi) olması ilə əlaqədardır. 
Şahani “Nedayi Zahedan” və “Peyam-e servis” redaksiyalarında işləməyə başlayır. 
D.S.Komissarov müasir İran ədəbiyyatşünaslığına həsr etdiyi monoqrafiyasında göstərir ki, Ə. 
Dəstqeyb doğru olaraq tədqiqatında göstərir ki, Ə.Dəşti yazıçı olmaqdan daha çox jurnalist və siyasi 
xadimdir. (3 ;35) Görkəmli şərqşünas alimin bu sözlərini tam olmasa da Şahaniyə aid etmək olar. Çünki 
Şahani də atasını itirdikdən sonra təhsilini yarımçıq qoyub, müxtəlif mətbuat redaksiyalarında işləyib. 
Şahani siyasi xadim olmasa da, qələmə aldığı yumorlu hekayələrdə gülüşlə bərabər hekajə qəhrəmanlarının 
gülməli-ağlamalı vəziyyəti təsvir olunurdu. Və həmin hekayələrdə Xosrov Şahaninin məişət məsələləri 
fonunda ictimai mühitin möhtac, kasıb və arxasız adamlara təzyiqinidən yumoristik tonda bəhs etməsinə 
baxmayaraq, gülüş qonan üzlərdə kədərdən yaşaran gözləri də görmək olurdu. 
1336-cı şəmsi ilində “Cahan” qəzetinin redaktoru Sadeq Behdad onu redaksiyada işləməyə dəvət edir 
və qəzetdə gənc istedad üçün “Hər qapıdan bir söz” rubrikasını açır. (2) Şahani redaksiyada işləməyə 
başlyanda ətrafda baş verən gündəlik şərait və məsələləri araşdırmağa başladı. Yazıçı öz yumoristik 
yaradıcılığını belə şərh edir: 
ﺖﺳا ﮫﺘﻔﮔ دﻮﺧ ﯽﺴﯾﻮﻧ ﺰﻨط ءهرﺎﺑ رد ﯽﻧﺎھﺎﺷ وﺮﺴﺧ
:
ما ﮫﺘﺧﺎﺳ ﻦﯾﺮﯿﺷ ﮫﻧﺎﺴﻓا ﺎھ ﮫﺼﻗ ﻦﯾا زا ﻦﻣ ﮫﮐ ﺖﺳا ﯽﺨﻠﺗ ﮫﺼﻗ ﯽﮔﺪﻧز
.
ردو
ﺮﮕﯾد یﺎﺟ
:
شدﻮﺧ هار ﻞﯿﺳ ﻞﺜﻣ ﺰﻨط
دوﺮﯿﻣ ار
.
لد ﮫﺑ ش ﺎھ ﯽﻀﻌﺑ
ﺪﻨﯿﺸﻧ ﯽﻣ
.
ﮫﻧ ﯽﻀﻌﺑ
.
ﺪﻧراﺪﻧ ﻮﺑ ﺎﻣا ،ﺪﻧا ﮓﻨﺸﻗ یﺎﮭﻠﮔ ﯽﻀﻌﺑ
.
ﻮﺑ ﮫﻧ ،ﺪﻧراد ﮓﻧر ﮫﻧ ﯽﻀﻌﺑ
.
و زوﺮﻣا ﺰﻨط
(1)
ﻢﯾراﺪﻧزوﺮﯾد
.
Tərcümə: 
Xosrov Şahani öz yazdığı yumor barəsində demişdir: Həyat acı nağıldır. Mən bu acı nağıllardan şirin 
əfsanə düzəldirəm. Və başqa bir yerdə: Yumor sel kimi öz yoluyla gedir. Bəziləri qəlbə oturur, bəziləri yox. 
Bəzi güllər qəşəngdir, amma ətri yoxdur. Bəzisinin nə rəngi var, nə ətri. Bugünkü və sabahki yumor 
yoxumuzdur. 
Fars ədəbiyyatında satirik yazıçıların yaradıcılığını tədqiq edən C. Dürri XX əsr fars ədəbiyyatını 
tədqiq etdiyi əsərində Xosrov Şahani haqqında
yazır:
Xosrov Şahaninin satirik hekayə və feilyetonları orta əsrlərın nağıl-lətifələrindəki bic-ağıllı sadəlöhvlər 
və müdrik giclər olan qəhrəmanları xatırladır.( 4 ;115) 
Xosrov Şahani satira və yumor sahəsində bir-birindən məzəli, gülməli əsərlər yazmaqla yanaşı, 
mətbuat sahəsındəki fəaliyyətini də genişləndirirdi və 1958-ci ildə o, Tehrana köçür . O, müxtəlif mətbuat 
orqanlarında, həmçinin “Cahan” qəzeti redaksiyasında işləməyə başlayır. Yazıçı “Cahan” qəzeti 
redaksiyasında da mövcud olan gündəlik həyat problemlərindən, məsələlərdən satirik, tənqidi məqalələr 
yazır, nəzər-diqqəti bu məsələlərin aradan qalxmasına yönəldirdi. Bir ildən sonra “Cahan” qəzetində 
işləməklə yanaşı ölkənin parlament qəzeti “Tehran-e post”un müxbiri kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. 
Bir ildən sonra həmin qəzetlə həmkarlığına son qoyur və “Keyhan” qəzeti redaksiyasının müxbiri 
vəzifəsində çalışmağa başlayır. Bu redaksiyada Şahaninin yumoristik yazıçı olmasını nəzərə alaraq, şəmsi 
1342-1344-cü illər arasında - iki il müddətində həftədə bir gün müxbirlikdən əlavə, qəzetin bir səhifəsinidə 
yazıçının yumoristik məqalə və ya hekayəsi nəşr olunurdu. Şahaninin müxbir kimi fəaliyyət mevdanı çox 
geniş olub, müxtəlif jurnalların, nəşriyyatların redaksiyalarında fəaliyyət göstərmişdir. O, “Rovşənfekr”, 
“Xandəniha”, “Sepid o siyah”, “Tərəqqi”, “Asiya-ye cavan”, “Omid-e İran”, “Tehran-e mosəvver”, “Tofiq” 
jurnalları redaksiyalarında işləmişdir. (1) 
Xosrov Şahani İranın satirik yazıçısı kimi oxucuların geniş rəğbətini qazanmışdı. 1967-ci ildə “Əmir-e 
kəbir” nəşriyyatının onun tərcümeyi-halı haqqında verdiyi suallara Şahani belə cavab verib: “Adətən elə 
düşünürlər ki, mənim çox zəngin və mürəkkəb həyat yolum vardır və əgər o naməlum qalarsa, gələcək 
tərcümeyi-hal yazanlar, tədqiqatçılar və antologiya tərtibçiləri ağır vəziyyətə düşə bilərlər. Mən də gələcəyin 
çox möhtərəm tədqiqatçılarının yaradıcılıq əzablarını yüngülləşdirmək üçün özümə icazə verirəm ki, 
hörmətlə bu məlumatları onlara çatdırım: 
Ad: Xosrov.; Soyad: Şahani Şərq.;Ata adı: Əli Əcgər (rəhmətlik). Hörmətli tədqiqatçılardan xahiş 
edirəm ki, onun qəbrini tapmağa cəhd etməsinlər-boş vaxt itkisi olacaq.;Ana adı: Ələviyyə bəyim 
(rəhmətlik).;Tarix və doğum yeri: 1 yanvar, 1929-cu il, Nişabur şəhəri. Beləliklə, mənim indi 38 yaşım var 
(şübhəsiz, yaşım sonrakı illərdə sıfıra çatana qədər artacaq). ; Boy: 161 sm, çəki: 61kq.; Xüsusi nişanələr: sol 
yanağımda çopur izləri və sıx qara bığlar (əlbəttə, hal-hazırda ) ; Yaşadığı yer: hələlik Tehran, gələcəkdə - 
təkcə Allah bilir.;Həyatın mühüm hadisələri: anadan olma və ölüm.;Həyatın görkəmli epizodları: uşaqlıq 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
468
xəyallarında sualtı qayığın və hərbi gəminin komandiri olmaq. Ancaq mən nə oldum, özünüz mühakimə 
edin. ( 4, 9) 
Əlbəttə bu kiçik “məlumat”da da Şahaninin zarafat və yumoru nəzərə çarpır. 
Xosrov Şahaninin satirik yazıçı kimi fəaliyyəti cox geniş və zəngindir. 
Yazıçının 
yumoristik 
hekayələri oxucular tərəfihdən böyük maraqla qarşılanır. Şahaninin “
دﺎﺑآ ﺖﺸﺣو
” (“Dəhşətabad”), “
ﺎﻣ ﮫﻠﺤﻣ 
اناﻮŒŒŒŒŒŒﻠﮭﭘ
” (“Bizim məhəllənin pəhləvanı”), “
ﯽﺘﻨﻌﻟ رﻮﮐ
” (“lənətlənmiş kor”), “
حﺎﺘﺘﻓا یﺪﻤﮐ
” (“Açılış komediyası”), 
“
ﯽﺿﻮﻋ مدآ
” (“Əvəzlənmiş adam”), “
ﺎﮭﯾدور ﻦﯿﯾﺎﭘ و ﺎﮭﯾدورﻻﺎﺑ
”, (“Yuxarı çaylılar və aşağı çaylılar”) və s. 
adlı hekayələr məcmuələrində ictimai-siyasi həyatın mədəni- mənəvi problemlərinə, bəşər övladının 
gələcəyinə nikbin münasibət bəsləyən, xoş həyat arzusunda olan bir yazıçının əsərlərindəki gülüş arxasından 
kədərli baxışlrını görməmək mümkün deyil. Şahaninin əsərləri haqda təsəvvür yaratmaq üçün vikipediyada 
onun haqqında verilən məlumata nəzər salaq: 
هدزﻮﻧ زا ﺶﯿﺑ نﻮﻨﮐ ﺎﺗ ﯽﻧﺎھﺎﺷ زا
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ ﺰﻨط ﮫﻋﻮﻤﺠﻣ 
.
ـ ﺮﮑﻓ ﻦﺷور ـ هﺎﯿﺳو ﺪﯿﭙﺳ ،ﯽﻗﺮﺗ یﺪﻨﻧﺎﻣ ﯽﺗﺎﯾﺮﺸﻧ ﺎﺑ یو
بﻼﻘﻧا و ﮫﺘﺷاد یرﺎﮑﻤھ ﻖﯿﻓﻮﺗ و ـ رﻮﺼﻣ ناﺮﮭﺗ ـ ناﺮﯾا ﺪﯿﻣا ـ ناﻮﺟ یﺎﯿﺳآ
57
، نﻮﯿھﺎﮑﻓ تﺎﯾﺮﺸﻧ رد ، ﮫﯿﺗآ ﺮﺑ هوﻼﻋ وا ﺰﯿﻣآ ﺰﻨط رﺎﺛآ ، 
ﺖﺸﮔ ﻞﮔ ناﻮﻨﻋ ﺮﯾز شﺎﮑﻨﮐ لوﺪﺟ ﮫﻠﺠﻣ و ﺎﻗآ ﻞﮔ
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ ﺰﯿﻧ
.
و ﻖﺑﺎﺳ یورﻮﺷ ﺮﯿھﺎﻤﺟ دﺎﺤﺗارد ﯽﻧﺎھﺎﺷ وﺮﺴﺧ یﺎﮭﻧﺎﺘﺳاد
ﺖﺳا هﺪﺷ پﺎﭼ ﺎھرﺎﺑ قﺮﺷ کﻮﻠﺑ یﺎھرﻮﺸﮐ
.
لﺎﺳ زا
1346
ﻂﺳﻮﺗ ﻮﮑﺴﻣ و ﻖﺑﺎﺳ یورﻮﺷ یﺎھ یرﻮﮭﻤﺟ رد یو رﺎﺛآ پﺎﭼ
هﺎﺠﻨﭘ یﺎھژاﺮﯿﺗ رد ﻮﮑﺴﻣ هﺎﮕﺸﻧاد ﯽﺳرﺎﻓ تﺎﯿﺑدا ﯽﺳﺮﮐ دﺎﺘﺳا یرد ﺮﯿﮕﻧﺎﮭﺟ
،خﺮﺳ ۀرﺎﺘﺳ تﻼﺠﻣ رد راﺰھ ﺪﺻ رﺎﮭﭼ ،راﺰھ ﺪﺻ ،راﺰھ 
ﺖﺳا هﺪﯿﺳر پﺎﭼ ﮫﺑ زوﺮﻣا یﺎﻘﯾﺮﻓآ و ﺎﯿﺳآ و یورﻮﺷ نﺎﻧاﻮﺟ
.
ﺪﻧا هدﺮﮐ ﺮﺸﺘﻨﻣ اروا رﺎﺛآ ﯽﻗﺮﺷ یﺎﭘورا یﺎھرﻮﺸﮐ تﻼﺠﻣ ﺮﺜﮐا ﻦﯿﻨﭽﻤھ
.
ﻋﺎﻤﺘﺟا ءﮫﯾﺎﻣ نورد و دﻮﺸﯿﻣ ﺖﯾاور ﺺﺨﺷ لوا نﺎﺑز زا ﻻﻮﻤﻌﻣ ﮫﮐ ﺖﺳا ﯽﻄﺧ ، وا ﯽﺴﯾﻮﻧ ن ﺎﺘﺳاد هﻮﯿﺷ
دراد ﯽ
(1) 
Tərcümə: 
İndiyə qədər Şahaninin on doqquzdan artıq yumoristik məcmuəsi çap olunmuşdur. O, “Tərəqqi”, 
“Sepid o Siyah”, “Rövşənfekr”, “Asiya-yi Cəvan”, “Omid-e İran”, “Tehran-e Mosəvver” və “Tofiq” kimi
nəşriyyatlarla həmkarlıq edir və əlli yeddi inqilabından sonra gülüş doğuran əsərləri keçmişə əlavə olaraq
satira, Gülağa, məsləhətli cədvəl nəşriyyatında golgəşt (xoş gəzinti) adı ilə də çap etdirmişdir. Xosrov 
Şahaninin hekayələri keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarında və Şərq bloku ölkələrində dəfələrlə çap 
olunmuşdur. 1346-cı ildən onun əsərləri keçmiş Sovet respublikalarında və Moskvada Moskva 
universitetinin fars ədəbiyyatı kafedrasının professoru Cahangir Dürri tərəfindən əlli min, yüz min, dörd yüz 
min tirajla “Setare-ye sorx”, “Sovet gəncləri” və “ Bu günkü Asiya və Afrika” jurnallarında 
Açar sözlər: 
müasir, nəsr, satira, mətbuat, yazıçı, təhsil, redaktor, fəaliyyət. 
çap olunmuşdur. Həmçinin onun əsərləri 
Şərqi Avropa ölkələrinin əksər jurnallarında nəşr olunmuşdur. Onun hekayə yazma üslubu elədir ki, adətən 
birinci şəxsin dilindən nəql olunur və dərin ictimai əsası olur. 
Xosrov Şahani uzun xəstəlikdən 2002-ci ildə 72 yaşında dünyasını dəyişib. 
Xosrov Şahani yaradıcılığına müraciət edən hər kəs elə ilk sətirlərdən hadisələrin axarına düşür və
yazıçının yumorlu təhkiyəsindən ayrıla bilmir. Şahaninin əsərlərində ictimai –mənəvi həyatın elə bir sahəsi 
yoxdur ki, yazıçı həmin sahəyə diqqət yetirməmiş olsun. müraciət etməsin. Xosrov Şahani yaradıcılığına 
tədqiqatçılardan Cahangir Dürri, Həsən Mir Abedini (6), Məhəmməd Cəfər Yahəqqi və başqaları müraciət 
etmiş, onun çox geniş yaradıcılıq politrasını araşdırmışlar. Biz, Xosrov Şahaninin yazıçılıq fəaliyyətindən 
geri qalmayan jurnalistlik yaradıcılığının nə qədər geniş diapozona malik olmasını oxuculara təqdim 
etmək istədik. Qeyd olunmalıdır ki, jurnalistlik fəaliyyəti Şahaniyə bədii yaradıcılıq imkanlarını 
genişləndirməyə yardım edirdi. Həyati hadisələrə yumoristik fon vermək isə Şahaninin fitri istedadından irəli 
gəlirdi. 
Ədəbiyyat
1.https://fa. Wikipedia. Orq/wiki /
وﺮŒŒŒﺴﺧ
نﺎھﺎﺷی
2.WWW. karaketab.com/
نﺎﻣر
/
بﺎﺘﮐ
-
یﺎھ
-
وﺮﺴﺧ 
-
ﯽﻧﺎھﺎﺷ 
3.Д.С.Комиссаров. О современном иранском литертуроведении.М.1980. 
4.Д.Х.Дорри.Персидская литература ХХ века. М. 2005. 
5.Персидские юмористические и сатирические рассказы. М.1988. 
ﯽﻨﯾﺪﺑﺎﻋ ﺮﯿﻣ ﻦﺴﺣ
.
ناﺮﮭﺗ ناﺮﯾا ﯽﺴﯾﻮﻧ نﺎﺘﺳاد لﺎﺳ ﺪﺻ
1383
.
ﺪﻠﺟ
1
و 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
469
ƏSKƏROVA ZEYNƏB
Bakı Slavyan Universiteti 
SOVET DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN DÖVLƏT STATUSU 
Açar sözlər
:
Dil, dövlət,
siyasət, Azərbaycan, Sovet İttifaqı 
The Azerbaijani language as a state status during Soviet period 
The Government declared the Azerbaijani language as a state language according to the decision
of 1918 year, 27 June that called Turkish at that time. That decision was the first document that
accepted the Azerbaijani language as a state language after the decision of Azerbaijan into 2 part via
Gulustan and Turkmenchay treaties. After the creation of Former Soviet Union III periods began
within Azerbaijani literary language. As a republic only Azerbaijani became the language of
Azerbaijan Soviet Socialist Republic. That decision was accepted at the result of the performances
by National leader H.Aliyev and it was given in state documents. 
Keywords
: 
language, state, politics, Azerbaijan, the Soviet Union. 
XIX əsrdən başlanan mürəkkəb ictimai-siyasi proseslərin gedişi
Azərbaycan cəmiyyətində əsaslı dəyişikliklərə gətirib çıxardı,
yeni mühitdə formalaşan görkəmli ictimai və siyasi
xadimlərimiz əsrin çağırış və tələblərinə layiqincə cavab
verməyə qadir oldular. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 
qurulması üçün münbit zəmin yarandı.
Heydər Əliyev 
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan xalqının Çar Rusiyasına qarşı milli azadlıq mübarizəsi
nəticəsində, Birinci Dünya müharibəsi dövründə Şimali Azərbaycanda yaranmış müstəqil dövlət və
Müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası məhz Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti oldu.
Azərbaycan dövləti 1920-ci il yanvarın 11-də Paris sülh konfransında Azərbaycan haqqında xüsusi qərar
qəbul edilməsinə nail oldu. Həmin qərara əsasən, konfrans iştirakçısı olan ölkələr Azərbaycanı
müstəqil dövlət kimi de-fakto tanıdılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türkiyə, İran, Ukrayna,
Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan, Polşa, İsveçrə, İsveç,
Danimarka, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya, Rumıniya, Almaniya, Gürcüstan, Krım və başqa
ölkələrlə səfirlik və nümayəndəliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər yaratdı, ikitərəfli və
çoxtərəfli müqavilələr, sazişlər imzaladı [1, s.44.]. Müstəqil dövlətin mühüm atributlarından biri olan
dövlət dili məsələsi yenicə yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin diqqət mərkəzində
idi. Cümhuriyyət Hökuməti 1918-ci il 27 iyun tarixli qərarı ilə o zaman türk dili adlanan
Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. Həmin qərar Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri ilə
Azərbaycanın ikiyə bölünməsindən sonra ana dilinin dövlət dili kimi işlədilməsinə aid ilk sənəddir. 
Qeyd edilməlidir ki, dövlət dili haqqında qərar Hökumətin Gəncəyə köçdükdən sonra qəbul etdiyi ilk
qərarlardan biridir.
Hökumət 27 iyun 1918-də qərar verdi: 
Dövləti lisan türk dili qəbul edilərək, içəridə bütün məhkəmə, idareyi-daxiliyyə və sair dəvair 
vəzifələri başında duranlar bu lisanı bilənlər olana qədər hökuməti müəssisələrdə rus dili istemalına da 
müsaidə edilsin 
[6]. 
Azərbaycan dilinin tarixini nəzərdən keçirsək, onu müxtəlif dövrlərə bölən müəlliflərin
olduğunu görərik. Nizami Xudiyevin məlumatına əsasən, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi üç dövrə
bölünür: 
I. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması və inkişafı dövrü (VII-VIII
əsrlərdən XIX əsrin 20-ci illərinə qədər). 
II. Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil əsasında sabitləşməsi dövrü (XIX əsrin 20-ci illərindən
XX əsrin 20-ci ilinə qədər). 
III. Azərbaycan ədəbi dilinin sosialist milli dili əsasında normalaşması dövrü – sovet dövrü
(XX əsrin 20-ci ilindən müasir dövrümüzə qədər). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
470
Sovet hakimiyyətinin qurulması ilə Azərbaycan ədəbi dilinin tarixində III dövr başlayır. Bu
dövrün əsas əlaməti ədəbi dilin istər norma, istərsə də üslub planında milli əsaslar üzərində daha çox
inkişaf edib kütləviləşməsindən, indiyə qədər görünməmiş səviyyədə diferensiallaşmasından ibarətdir;
ədəbi dilin tarixinin III dövrü davam edir. Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı onun başqa
dövrlərdəki inkişafından, demək olar ki, əsaslı şəkildə fərqlənir; hər şeydən əvvəl ona görə ki, həmin
dövrdə ədəbi dilin sosial bazası görünməmiş dərəcədə genişlənir, milli-ictimai təfəkkürlə ədəbi dil
arasındakı sədlər aradan qalxır, nəticədə o, sözün həqiqi mənasında, milli mədəniyyətin əsas ifadə
formasına çevrilir. Ədəbi dil bu dövrdə kütləviləşir, – halbuki buna qədər dövrün nitq norması fərdi
üslub əsasında müəyyən olunurdu; kütləviləşmə isə elə amildir ki, nitq normasını, eləcə də
funksional üslub diferensiasiyasını daha geniş kontekstdə araşdırmağı tələb edir. Mədəni-ictimai
idrakın tutumu, sahələri ədəbi dildə öz səviyyəsini və sferalarını formalaşdırır, norma ilə üslubların
münasibətində əvvəlkindən fərqli kəmiyyət və keyfiyyət nisbəti müəyyənləşir. İctimai intellekt ədəbi 
dildə hansı intensivliklə reallaşırsa, ədəbi dil də ictimai intellektin tərbiyəsində həmin intensivliklə iştirak 
edir – bu isə o deməkdir ki, norma, üslub diferensiallığı kütləvi təfəkkürə yiyələndikcə özü də həmin 
təfəkkürün məhsuluna çevrilir; beləliklə, norma-üslub kütləvi təfəkkür komponentləri getdikcə daha elastik 
münasibətə malik olur [4, s.6].
Sovet dövründə ədəbi dilin inkişafı ardıcıl, şüurlu nəzarət altında gedir; orfoqrafiya prinsipləri
müəyyənləşdirilir, lüğətlər tərtib edilir, qrammatika kitabları yazılır, normanın, funksional üslubların
nisbi sabitliyi gözlənilir. Ən ciddi inkişaf isə, şübhəsiz, semantik aspektdə gedir – bu sahədə nisbi
sabitliyi faktlaşdırmaq, ümumən 7 prosesin özünü nəzarət altında saxlamaq çətin olsa da, kütləvi
təfəkkürdəki inqilabi dəyişiklik stixiyası belə bir nəzarətçi qüvvə kimi müəyyənləşir; inqilabi təfəkkür
isə birinci növbədə leksik normada təbəddülat yaradır, çünki mədəni-tarixi şərait ictimai varlığa
qneseoloji münasibətin xarakterini əsaslı şəkildə dəyişdirmişdi – ona görə də leksik-semantik sistemin
yenidən təşkili idraki zərurət idi. Azərbaycan ədəbi dili sovet dövründə yeni inkişaf mərhələsinə
qədəm qoydu. Bu dövr Azərbaycan dili tarixində əlifba, orfoqrafiya məsələləri ilə yanaşı, leksik,
semantik və qrammatik proseslərin coşğun inkişafı dövrüdür. Əlifba və orfoqrafiya məsələləri ilə
bağlı qərar və göstərişlər əhalinin savadlanması, ümumi mədəni səviyyənin yüksəldilməsi kütləvi
təhsil sahəsində başlıca tədbirlərdən idi. Yeni ictimai-iqtisadi quruluşla, sosial inkişaf və elmi-texniki
tərəqqi ilə əlaqədar yeni söz birləşmələri, leksik və sintaktik vahidlər meydana çıxır və bunların
xəlqi ifadə üsulları dilin normalaşması prosesinə çox böyük təsir göstərirdi. Bir sıra sözlərin mənaca 
genişlənməsi, yaxud daralması, yeni məna qazanması, yeni leksik və leksik-qrammatik vahidlərin yaranması 
dilin lüğət tərkibinin inkişafında mühüm rol oynayırdı.
Sosializm quruculuğu və SSRİ xalqlarının birliyi ilə əlaqədar SSRİ xalqları dillərindəki inkişaf
xüsusiyyətləri arasında da bir ümumilik və yaxınlıq mövcuddur. Bu yaxınlıq, hər şeydən əvvəl, dillərin 
inkişafına təsir göstərən bir sıra ekstra-linqvistik amillərlə səciyyələnir. Sovet dövründə bu amillərin
başlıcası sosial-siyasi hadisələrlə əlaqədardır. Yeni dövrün quruculuğunda bərabər hüquqla iştirak edən 
qardaş xalqlar ailəsinin əmək həyatında baş verən yeniliklərlə, cəmiyyətin inkişafı prosesində meydana
çıxan sosial-ictimai və fərdi tələblərlə bağlı olaraq yeni informasiya funksiyası daşıyan dil vahidləri
yaranır ki, bunların da çoxu qardaş xalqların dillərinə adekvat şəkildə daxil olur və həmin dillərin
zənginləşməsində mühüm rol oynayır [4, s.12]. 
1937-ci ildən etibarən dövri mətbuatda, elmi-metodik ədəbiyyatda, dövlət sənədlərində “Azərbaycan
dili” termini tam şəkildə sabitləşmişdir [3, s.479]. 
M.İbrahimovun fikrinə görə, «Sovet hakimiyyəti illərində qazandığımız ən böyük qələbələrdən
biri də milli dillərin, o cümlədən, Azərbaycan dilinin yüksək dərəcədə inkişaf etməsidir. Yalnız sovet 
dövründə Azərbaycan xalqı dövlət idarələrində ana dilini işlətmək hüququ aldı. Çünki Azərbaycan xalqı 
milli istiqlaliyyət qazanaraq öz milli dövlətini – Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını yaratdı. Dil 
yalnız məişətdə, ədəbi və elmi əsərlərdə yaşamaqla məhdudlaşmayıb, iqtisadi, ictimai həyatın hər bir 
sahəsində və o cümlədən dövlət idarələrində geniş şəkildə işlənmək imkanı əldə etdi» [5, s.71-72].
70-ci illərdə SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bütün respublikalarda dövlət dili haqqında məsələ
qaldırılmışdı. Belə ki, bu respublikaların hər birində dövlət dili rus dili qəbul edilirdi. Ulu öndər
Heydər Əliyev bunun əleyhinə çıxış edirdi. Yeganə respublika olaraq Azərbaycan Sovet Sosialist 
Respublikasının dili Azərbaycan dili oldu. Bu qərar ulu öndər Heydər Əliyevin çıxışları nəticəsində
qəbul olunmuş və öz əksini dövlət sənədlərində tapmışdır.
1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dilinə dövlət dili hüququ
verilməsi isə «Heydər Əliyevin qəhrəmanlığı idi». Respublika rəhbəri Moskvanın şovinist dil siyasətinin 
- sovet ideoloji inersiyasının arxasınca getməyib millətin mədəni-mənəvi gələcəyini təmin edəcək, onun

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
471
milli dilçiliyini təsdiqləyən bir siyasət yürütməyə başladı ki, bu, müstəqillik üçün hazırlıq, sosial-
məfkurə bazası demək idi [2, s.39]. 
Həmin sənədləri təqdim edirik: 
Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR dövlət dili barəsində maddə 
əlavə edilməsi haqqında Qanun (21 avqust 1956) 
MADDƏ 1
. Azərbaycan SSR Konstitusiyasına (Əsas Qanununa) Azərbaycan SSR Dövlət dili 
barəsində maddə əlavə edilsin və həmin maddə 151-ci maddə ilə aşağıdakı məzmunda yazılsın: 
"Maddə 151. Azərbaycan SSR-in Dövlət dili Azərbaycan dilidir. 
Azərbaycan SSR ərazisində yaşayıb azlıq təşkil edən millətlərə həm öz mədəniyyət idarələrində, həm 
də dövlət idarələrində ana dilini sərbəst inkişaf etdirmək və işlətmək hüququ təmin edilir." 
MADDƏ 2
. Azərbaycan SSR Konstitusiyasının XIII fəsli: "Dövlət dili, gerb, bayraq, paytaxt" 
adlandırılsın və Konstitusiyanın mövcud olan 151-154-cü maddələrinin nömrələri dəyişdirilərək müvafiq 
sürətdə 152-55 nömrələrilə nömrələnsin. 
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri M. İbrahimov 
Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin katibi S. Cəfərov 
Bakı səhəri, 21 avqust 1956-cı il
"Kommunist" qəzeti, 25 avqust 1956-cı il
Azərbaycan SSR-in 1978-ci il Konstitusiyasından çıxarış
Maddə 73
. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir.
Azərbaycan SSR dövlət orqanlarında və ictimai orqanlarda, mədəniyyət, maarif müəssisələrində və
başqa idarələrdə Azərbaycan dilinin işlədilməsini təmin edir və onun hərtərəfli inkişafına dövlət
qayğısı göstərir. Azərbaycan SSR-də rus dilinin, habelə əhalinin danışdığı başqa dillərin bütün bu
orqanlarda və idarələrdə hüquq bərabərliyi əsasında azad sürətdə işlədilməsi təmin edilir. 
Azərbaycan
Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyası (Əsas Qanunu) 
Bakı, 1978-ci il, s. 25 [
6]
Ədəbiyyat 
1.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild. Bakı, Lider, 2004. 
2.
Əhmədova Salatın. Heydər Əliyevin dil siyasəti. Bakı, İncə, 2010. 
3.
Hacıyeva İ. Azərbaycanda dil quruculuğu və dil siyasəti məsələləri. 
4.
Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı (Sovet dövrü). Bakı, Elm və təhsil, 
2013. 
5.
İbrahimov M. Azərbaycan dili. Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, 1957. 
6.
http://files.preslib.az/projects/remz/pdf/atr_dil.pdf
HƏMZƏYEVA ELMİRA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
ÜZEYİR HACIBƏYOV VƏ MİLLİ TƏHSİL 
Açar sözlər:
Hacıbəyov, milli, təhsil, məktəb
Uzeyir Hacibeyov and national education 
The article is dedicated to the struggle of Uzeyir Hacibeyov for the national education. İn the 
history of Azerbaijani culture Uzeyir Hajibeyov is known as a genius composer, founder of the Azerbaijani 
professional music and national opera art, prominent scientist-musician, writer-journalist, educator and 
public figure. Uzeyir bey Hajibeyov started his artistic career with publicity 
Keywords: 
Hacibeyov, national, education, school
“Təhsil sahəsi həyatımızın ən gərəkli, ən mühüm sahəsidir. O, 
milli məqsədlər, mənafeilər əsasında qurulmalıdır”. 
Heydər Əliyev 
Azərbaycan mədəniyyəti tarixində Üzeyir bəy Hacıbəyov dahi bəstəkar, Azərbaycan peşəkar musiqisi 
və milli opera sənətinin banisi, görkəmli alim-musiqişünas, yazıçı-jurnalist, pedaqoq və ictimai xadim kimi 
məşhurdur. Üzeyir bəy Hacıbəyov bədii yaradıcılığa publisistika ilə başlamışdır. Onun ictima-pedaqoji və 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
472
bədii-publisistik fəaliyyətə başladığı dövr Azərbaycan tarixinin çox keşməkeşli bir mərhələsi idi. XIX əsrin 
əvvəllərində Rusiya - İran müharibələri nəticəsində Azərbaycanın iki yerə parçalanması və Şimali 
Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı ölkəmizin ictimai-siyasi, iqtisadi, mədəni, o cümlədən elm və maarif, 
təhsil sahəsinə də təsir etdi. Çar Rusiyasının Azərbaycanda təhsil sahəsində həyata keçirdiyi tədbirlər 
mahiyyətcə onun müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsi idi.
Bildiyimiz kimi, XX əsrin əvvəllərində, xüsusilə 1905-ci il inqilabından sonra və Birinci Dünya 
müharibəsi illərində çarizmə qarşı milli azadlıq hərəkatı güclənmiş, demokratik təşkilatlar xeyli artmışdı. 
Üzeyir bəy "Kaspi", "Həyat", "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "İqbal", "Yeni iqbal" qəzetlərində və "Molla 
Nəsrəddin" jurnalında "Ordan-burdan", "O yan-bu yan" və s. başlıqlar altında "Ü", "Filankəs", "Behmankəs" 
və s. gizli imzalarla dövrün mühüm ictimai-siyasi, dil, təhsil, maarifçilik məsələlərinə dair çoxlu məqalə, 
feilyeton və satirik miniatürlər dərc etdirmişdir.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində yeni fəaliyyətə başlayan məktəblərdə, gimnaziyalarda 
uşaqların hansı dərsliklərlə və hansı təlimə uyğun təhsil alması dövrün maarifçilərini həmişə düşündürmüş və 
mühüm problemlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın görkəmli maarifpərvərləri Mirzə Fətəli Axundov, Həsən 
bəy Zərdabi, Məmməd Tağı Sidqi, Sultan Məcid Qənizadə, Firudin bəy Köçərli, Haşım bəy Vəzirov, Rəşid 
bəy Əfəndiyev, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Abbas Səhhət 
və başqaları kimi Üzeyir bəy də köhnə “sxolastikaya mənsub üsuli-təlimi” tənqid edir, üzünü “cəmiyyəti-
xeyriyyələrimiz”ə tutub onları yeni “guşad” məktəblər təsis etməyə cağırır, orada calışan müəllimlərin elmli, 
savadlı və milli ruhda olmasını arzulayırdı. Üzeyir bəy “Xəbərdarlıq”, “Vəzifələrimiz” və s. adlı silsilə 
məqalələrində açıq şəkildə elm və maarif işinin qənaətbəxş olmadığını söyləyir və milləti istiqbalları, 
mədəniyyətlərinin inkişafı naminə, millətə olan təcavüzlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün bu sahədə var 
qüvvələrini səfərbər etməyə səsləyirdi.Üzeyir bəy yazırdı: 
“... biz öz millətimizi baqi saxlamaq, istiqbalımızı təmin etmək üçün var qüvvəmizi elm və maarif 
yolunda sərf etməliyik ki, biz də mədəniyyətlilər cərgəsinə girməklə özümüzü mədəniyyətlilərin hər bir növ 
təcavüzatından məsun saxlaya bilək. Hal-hazırda bizim maarif işimiz, ümumiyyətlə fəna bir haldadır... O ki 
qaldı milli məktəblərimizə, əvvəla, onların ədədləri çox azdır və saniyən, bu məktəblər dəxi iqtizaati-
zəmanəyə müvafiq bir halda deyildirlər...” (s. 127) 
Üzeyir bəy böyük ürək yanğısı ilə və dəfələrlə qeyd edirdi ki, hər bir millətin gələcəyinin yaxşı və 
yamanlığı millətin özündən asılıdır. Və bu vəzifənin ilk olaraq məktəblərin və orada çalışan müəllimlərin 
üzərinə düşdüyünü, onların cəmiyyətin tərəqqisinin hərəkətverici qüvvəsi və intellektual potensialı olduğunu 
yazırdı: 
“Millətimizin müəllimlərindən savayı hansı ünsürü vardır ki, daim camaat içində olub, onlar ilə 
bilavasitə əlaqədə olsunlar? Və müəllimlərdən savayı kimimiz vardır ki, camaat içində yaşayıb da, onların 
həm özlərinin, həm də uşaqlarının qeydinə qalsın? İndi bu saat zaman o zamandır ki, müəllimlərimiz 
uşaqlara tərbiyə verən kimi, ümumi camaatımıza dəxi gərək tərbiyə versinlər” (s. 58) 
Üzeyir bəy savadsızlığa, “üsuli-cədid”ə, savadsız müəllimlərə qarşı çıxır, onları yeri gəldikcə həm 
publisistik məqalələrində, həm də “Ordan, burdan” başlıqlı feilyetonlarında, satirik səhnəciklərdə tənqid 
atəşinə tuturdu:
“Əgər «bir müəllim» klasın içində bozbaş yeyə və qabağında diz üstə oturub yırğalanan uşağa deyə ki: 
«Lam, əlif, layi, püş, yufi, zən yuf, layilam, zəbərli, layifli, huhu, lay əfl əhu, nun zəbər, nəlayəfləhunə» və 
eyni zamanda o biri uşağa deyə: «Bər daniyain rəmuzi-agahi» və bozbaşdan iki qaşıq vurub davam edə: «Və 
dəqiqə şünasani hekm əthayi ilahi vazeh və müb ərəhən əst və bunun dalınca bir yoğun papiros qayırıb 
uşağın üzünə fısqırda! Buna üsuli-cədid təlimi deməzlər...” (2, 81)
Üzeyir bəy yüksək imtiyazlara malik milli – türk məktəblərinin olmamasına təəssüflənərək yazırdı: 
“...Minlərcə təəssüf olunsun ki, Bakı kimi müsəlman şəhərində edadiyyə belə dursun, bir türk ibtidaiyyə 
məktəbimiz də yoxdur. ...bizə türk məktəbi, darülmüəllimin və gimnaziya kimi türk edadiyyə məktəbləri 
vacibdir. O məktəblər üçün «seminariya»lara verilən hüquq və imtiyazat lazımdır. Ey cəmiyyəti-
xeyriyyələrimiz, bizə məktəblər və türk məkatibi-aliyəsində ikmali-təhsil etmiş müəllimlər və mədrəsələr 
lazımdır... (3, 290) 
Təhsil, təlim-tərbiyə hər bir dövlətin strateji əhəmiyyətli fəaliyyət sahəsi olmaqla onun siyasi-iqtisadi, 
sosial və mədəni inkişafını müəyyən edir, yeni qurulmuş cəmiyyətin mənəvi dəyərlərini formalaşdırır.
Bunları gözəl duyan və anlayan Üzeyir bəy xüsusilə kənd məktəblərindəki vəziyyətin daha da acınacaqlı 
olduğunu, kənd uşaqlarına lazım olan sənət və peşələrin öyrədilməməsini pisləyir, milli kənd məktəblərində 
tədrisin düzgün aparılmasını önə çəkir və yalnız göstərilən nöqsanların aradan qaldırılacağı halda daha çox 
mənfəət əldə ediləcəyini yazırdı: “... milli məktəblərimiz kənd uşaqlarına kəndçiyə lazım olan sənət və 
peşələri mümkün qədər gözəlcə öyrətməlidir. Çox heyflər olsun ki, o cürə milli məktəblərimizin heç birində 
ziraət və fəlahətə dair heç bir şey öyrədilmir. Bu gün milli kənd məktəblərimizin proqrammasına diqqət 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
473
yetirilsə, məlum olar ki, əgər haman məktəblər o halda davam edəcək olursalar, genə çox az mənfəət 
verəcəkdirlər...” (s. 127) 
Üzeyir bəy gözəl duyurdu ki, təhsil faktoru hər bir fərdə təsir etmək gücünə malikdir və bunun müsbət 
nəticəsini müasir cəmiyyətin bütün inkişaf mərhələlərində görmək üçün təhsil sistemini milli ruhda inkişaf 
etdirməklə bərabər, həm də yeni demokratik modellərin axtarışına çıxmaq, ümumilikdə təhsil sisteminin 
yeniləşməsində dünya təcrübəsinə inteqrasiya etmək vacibdir. Düzdür, Üzeyir bəy məktəblərimizdə təhsilin 
milli ruhda, milli dildə aparılmasının vacibliyini qeyd edir, lakin bununla yanaşı, əcnəbi dillərin 
öyrənilməsinin əhəmiyyətli olduğunu yazır, lakin əcnəbi dillərin “tərcümə üsulu” ilə deyil, düzgün şəkildə - 
“üsuli-təbii” şəklində tədris olunmasının daha çox fayda verəcəyini göstərir: “... Rüs və ya başqa dillər 
öyrənilməsi lazım gələn əcnəbi bir dil surətində tədris olunur. İndi haman o rus və sair dilləri öyrətməkdən 
məqsədimiz uşaqlarımızın haman o dildə də danışa bilməyinə müvəffəq olmaqdırsa, o halda haman o rus və 
sair dilləri mən deyirəm ki, “üsuli-təbii” üzrə tədris etmək lazımdır, yoxsa, “tərcümə üsulu”na qalsa, haman 
dili öyrətmək və öyrənmək olmaz...” (s. 104) 
Təhsil hər bir cəmiyyəti irəliyə aparan amildir, onu qorumaq Üzeyir bəy və digər mütəfəkkirlərimiz 
kimi indi də bizlərin üzərinə düşən əsas vəzifələrdən biri, daha doğrusu birincisi olmalıdır. Çünki yalnız 
intellektual potensial bu gün və xüsusilə gələcəkdə hər bir ölkənin inkişafını müəyyən edəcəkdir.
Ədəbiyyat 
1. Aslanov M. Üzeyir gülüşü. Bakı, 1985 
2. Hacıbəyov Ü. Əsərləri. II cild, Bakı,1964 
3. Hacıbəyov Ü. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. İkinci cild. Publisistik əsərləri (felyetonları). Bakı, 2005
4. Həmzəyeva E.Ü.Hacıbəyovun antroponimiyası (Dərs vəsaiti).Bakı, 2007 
HƏMZƏYEVA ELMİRA 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
M.ABDULLAYEVA. “KLASSİK POEZİYA: EZOTERIK XƏZİNƏ” 
Açar sözlər
: 
fəlsəfə, poeziya, idrak, ezoterik
M.Abdullaeva.” Classical poetry: Esoteric Treasure Hause” 
Article is devoted to the monograph by M.Abdullaeva” Classical poetry: Esoteric Treasure Hause”. 
Keywords:
philosophy, poetry, cognition, esoteric
Fəlsəfi qanunlara görə dünyada var olan və yox olan hər bir şey fəlsəfədir. Fəlsəfədən kənarda həyat 
- təbiət və cəmiyyət yoxdur. Hətta fəlsəfənin öyrəndiyi qanunlardan kənarda olanlar da fəlsəfədir. Hər bir 
şeyin fəlsəfəsi var. Kainatın əşrəfi sayilan İnsan da fəlsəfədir. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, dünyanın bütün 
kəşfləri də, yenilikləri də o zaman yaranıb ki, mahiyyətə, məzmuna fəlsəfi baxımdan yanaşılıb. Məsələn, bir 
misal çəkim, Ümumi dilçiliyin banisi sayılan Vilhelm fon Humboldtun dil proseslərinin dialektik xarakterini 
qavramasına məhz İ.Fixte fəlsəfəsinin böyük təsiri olmuşdur. Fəlsəfənin bu və ya digər elmi dəyərlərin üzə 
çıxarılmasına etdiyi təsirə aid yüzlərlə belə misal çəkmək olar. Böyük fransız filosofu R.Dekartın fikrincə, 
kainatda hər şey həqiqi fəlsəfədən asılıdır. “Yalnız həqiqi fəlsəfə insanın bütün fikir-ideyalarını hesablaya və 
ciddi qaydada düzə bilər. Təkcə həqiqi fəlsəfə bu ideyaları aydın və sadə edə bilər. Hər şey insanların 
idrakını təşkil edən mürəkkəb elementlərin hissələri olan sadə fikirləri düzgün tapmaqdan asılıdır”. (2. s.57-
58)
Bu fikirlər onu deməyə əsas verir ki, yaradıcılıq - düzgün düşünmək və düşündürmək qabiliyyətinin 
imkanıdır. Və bu imkan hər kəsə qismət olmur. Cünki bu imkan hər kəsin girdiyi meydan və ya başaracağı iş 
deyil. Bunu yalnız o insanlar bacarır ki, içlərində daxili güc, tükənməz enerji, istedad və layiqincə hərtərəfli 
elmi biliklərə yiyələnmiş olsunlar. Yetər ki, hər şeyi ağlın, ürəyin vəhdətindən keçirmək qabiliyyətin, düzgün 
düşünüb və düzgün təhlil etmək bacarığın olsun və özünün idrak fəlsəfəndən keçirməyi bacarasan. Məhz bu 
xüsusiyyətlətə malik insanlar öz oxucusunu yazıb-yaratdıqlarının fəlsəfəsinə enməyə məcbur edirlər. Fəlsəfi 
ruh o qədər canlı, diri və dinamik olmalıdır ki, oxucunu özünə məftun edə bilsin. Klassik şair və 
yazıçılarımızın əsərlərini özünəməxsus fəlsəfi düşüncələrinin süzgəcindən keçirməyi bacaran filologiya 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
474
elmləri doktoru, professor Mətanət Abdullayeva məhz belə tədqiqatçılardandır. Onun Azərbaycan klassik-
fəlsəfi poeziyamızda ezoterik baxışlara həsr olunmuş “Klassik poeziya: ezoterik xəzinə” (“Bakı Universiteti” 
nəşriyyatı, 2009) adlı monoqrafiyası bu baxımdan olduqca dəyərli bir tədqiqatdır.
M.Abdullayeva oxucularına təqdim etdiyi bu kitabda N.Gəncəvi, İ.Nəsimi və M.Füzulinin 
yaradıcılığında fəlsəfi poeziyanın ezoterik mahiyyətini böyük məharətlə üzə çıxarmış və oxucunu öz 
qanadları altına alıb apara bilmiş, eyni zamanda onu düşünməyə vadar etmişdir. Burada bir məqamı qeyd 
edək ki, müəllifin klassik poeziya ilə bağlı düşüncələri də çox maraqlıdır və bu poeziyanı o, haqlı olaraq bir 
“məxəz” adlandırır: “Azərbaycan ədəbi və fəlsəfi fikrinin ən parlaq səhifələri əsil qiymətli xəzinədir. 
Yüzlərlə tədqiqat işlərində Azərbaycan klassik poeziyası qiymətli və əvəzsiz məxəz kimi dəyərləndirilir. 
Burada “məxəz” sözünü təsadüfi işlətmirik, çünki klassik poeziya yalnız filologiya elmi üçün yox, eyni 
zamanda, digər elmlər – tarix, fəlsəfə, kosmologiya, astrofizika, ilahiyyat, təbabət, sənətşünaslıq və s. üçün 
tükənməz informasiya mənbəyidir” (1. S.13-14) 
Tədqiqatın dilinin nə qədər aydın, səlis, sadə, oxunaqlı olmasına baxmayaraq, məzmun, məna dəyəri 
bir o qədər qəliz və dərindir. Oxumaq xatirinə oxumaq olmur, sətir-sətir oxuyaraq qavramağa çalışırsan, eyni 
zamanda oxuduqlarına təkrar-təkrar yenidən qayıdırsan. Bizim məqsədimiz monoqrafiyanı – klassik 
poeziyada ezoterizmi necə araşdırdığını qiymətləndirmək yox, Mətanət Abdullayevanın həyat həqiqətlərinə, 
reallığa, insan və insan azadlığına, rassional idrakın ali səviyyəsi olan supramental idraka və ona yetişmənin 
mexanizminə, ağılla ruhun vəhdətinə, irfani biliklərə və s. olan münasibəti, fərqli, özünəməxsus yanaşma 
üsulu, tərzi ilə bağlı düşüncələrimizi paylaşmaqdır.
Ezoterik bilik aşkar və gizli qanunların vahidliyinin sirrini daşıyan və həyatın, kainatın həqiqi 
mahiyyətini özündə əks etdirən bilikdir. O, həmçinin kosmosun gizli qüvvələri ilə təması və kosmik inkişafı 
özündə ehtiva edən biliklər toplusudur. Yaradıcı insan hər şeyin fəlsəfi mahiyyətinə vardıqda düşüncə, 
təfəkkür, dərketmə milli çərçivədən çıxır, dünyəviləşir. Fəlsəfi düşüncə dünyəvi mahiyyət və məzmun kəsb 
etməklə dünyanın maraq dairəsinə çevrilir. Və bu səbəbdən müəllif haqlı olaraq problemin həllində Uzaq 
Şərq - Şərq - Qərb dini-mistik və fəlsəfi-mistik təlimlərinə söykənərək özünün elmi mülahizələrini yürüdür. 
Haqlı olaraq göstərir ki, ezoterik həqiqət, ilk olaraq insanın özünə ünvanlanır, yalnız özündən keçəndən 
sonra o, zahiri aləmə yönəlir.
M.Abdullayeva ezoterizmin təməlini eşqdə, “eşq yolçuluğu”nda görür və hər şeyin də özəyində bir 
məqsədin – insan azadlığının durduğunu deyir. Müəllif azadlığa qovuşmağın yolunu isə yalnız uca Yaradanı 
sevməkdə görür: “Azadlıq nədir? Azadlıq hər şeydə Allahı görmək, xırdadan böyüyə qədər, mikrodan 
makroya qədər – hər şeydə Yaradanın iradəsini duymaq, vahid harmoniyanı görmək və sevməkdir. Əsil 
azadlıq mücahidlik yolunu ləyaqət və cəsarətlə keçib kiçik “mən”in dərketmə çərçivələrindən çıxaraq 
özünün ilahi təbiətini realizə etməkdir” (1.s.111) O, insanın əsil azadlıq yolunu göstərən irfani biliklərə 
yiyələnməyin yolunu həm də “sakral biliklərin” ardınca getməkdə görür və bunun nəinki müdrik söz 
ustadları, eyni zamanda bəşəriyyət üçün də zəruri olduğunu göstərir. Müəllif, klassiklərə istinad edərək, “eşq 
yolçuluğu”nun bioloji deyil, “ruhani-psixoloji” proses olduğunu qeyd edir və bu səbəbdən də onun insan 
bədəninin deyil, ruhunun tərbiyəsindən, saflaşmasından ibarət olduğunu göstərir. O, Azərbaycan 
ədəbiyyatından “eşq yolçuluğu prosesinin mexanizmini” bədii-alleqorik formada təsvir edən nümunələr 
gətirir və mistik eşq yolçuluğu mexanizmi təsvirinin klassik nümunəsi olaraq Nizami Gəncəvinin “Yeddi 
gözəl” poemasını və Məhəmməd Füzulinin “Həft cam” əsərini misal çəkir. 
Müəllifə görə, İlahi eşq təkcə bununla bitmir, o həm də həqiqəti dərk etməyin yoludur. Həqiqət 
bildiyimiz kimi, tarixi səciyyə daşıyır və tarixə nəzər salsaq görərik ki, “Həqiqət axtarışı” problemi butun 
dövrlərdə mövcud olmuşdur. O bu problemin isə məhz qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə daha çox aktuallıq 
qazandığını söyləyir. Ezoteriklər ”kainatı və kainatda baş verən bütün hadisələri bir müəllim kimi qəbul 
etməyi, əldə olunan nəticələri isə bir dərs kimi dəyərləndirməyi” tövsiyə edirlər. Müəlif yazdığı bu fikirləri 
nümunələrlə təsdiq edir: “Nizami arının xidmət yolunu nümunə çəkərək deyir: 
İşıq xacəsi olmağı (ağa olmağı) şam 
Arının xidmət kəmərindən tapmışdır (s.121) 
Və ya M.Füzulidə: 
“Ey xuda, məni sən eylədin icad, 
Kamal almağa da sən ver istedad. 
Ya özün hər işdə mənə ustad ol, 
Ya da yol göstər ki, tapım bir ustad (123) 
Müəllifin monoqrafiyada toxunduğu maraqlı məqamlardan biri də insana özünün fəlsəfi düşüncələri 
baxımından fərqli bir prizmadan yanaşmasıdır. O, “Azadlığın fəlsəfəsi”nə (N.Berdyayev) əsaslanaraq yazır:
“... günəş sistemindəki planetlərə və kainatla əlaqəsi və oxşarlığı onu sübüt edir ki, insan kainatla qırılmaz 
tellərlə bağlıdır, o, kainatın kiçik modelidir, mikrokosmosdur. İnsan kainatın parçalanmış, sonsuz kiçik 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
475
hissəciyi deyil, o, kiçik, lakin tam kainatdır”. Və doğru olaraq belə bir qənaətə gəlir ki, “irrasional idraka 
malik olan insanların əldə etdikləri kainat haqqında sakral biliklər rasional elmi bilikləri qabaqlayır” və 
xarici forma və məzmun rasional bilikdə təcəssüm olunursa, batini, mahiyyəti irrasionalda təcəssüm olunur. 
Və haqlı olaraq, rasional idrakın insanın gerçəkliyi tam və əhatəli dərk etməsi üçün yetərli olmadığı 
qənaətinə gəlir. Heç də təsadüfi deyil ki, bir çox filosof və mütəfəkkirlərimiz irrasional idrak prosesini 
“dəmir üzərindən pas örtüyünün təmizlənməsi” kimi şərh edirlər. 
Monoqrafiya təkcə Azərbaycan klassik poeziyasında ezoterik dünyagörüşün üzə çıxarılması 
baxımından qiymətli deyil. Əsər eyni zamanda müəllifin özünün fəlsəfi baxışlarını – onun gizli və aşkar 
olan, görünən və görünməyən həyat həqiqətləri haqqında düşüncələrini üzə çıxarır. O, yazır: “... insanların 
“görünən” və “görünməyən” adlandırdıqları və uyğun olaraq, rasional və irrasionalla dərk olunan paralel 
aləmlərin idarə olunması kimi möhtəşəm qanunauyğunluq heç bir qüvvə tərəfindən pozula bilməz” (1.s.11)
Tədqiqatçinin həyatda mövcud olan antinomiyalara, fərqli mühakimələrə - cənnət və cəhənnəm, dost və 
rəqib, xeyir və şər, kamil və kamil olmayan insan, diri və ölü, rasional və irrasional idrak, gizli və aşkar 
olanlar və paralel aləmlər haqqında mülahizələri də maraq doğurur. Müəllif bunları fərqləndirdiyi kimi, eyni 
zamanda onların arasında bir vəhdət olduğunu göstərir, lakin bu vəhdətin hər kəsin dərk edə bilməyəcəyi 
qənaətinə gəlir: “Xeyirlə şərin, pislə yaxşının vahidliyini ağılla dərk etmək mümkün deyil. İnsan özündə və 
başqalarında İlahi nur tapa bilərsə, hər şeyin məğzində durmuş İlahi iradəni aşkarlaya bilərsə, o zaman 
xeyirlə şərin vəhdətini də dərk edə bilər” (1. S.260)
Monoqrafiyada, belə demək mümkünsə, Mətanət fəlsəfəsində insanları mənəvi paklığa çağıran, onları 
daxili təkamül yolu ilə şəfqətli olmağa, kainatı uca Yaradanın insanlara bəxş etdiyi gözəllik kimi qəbul 
etməyə bir çağırış var. O, toxunduğumuz və toxuna bilmədiyimiz bütün həyati məsələlərə fərqli bir 
prizmadan yanaşmış, özünün fəlsəfi düşüncələri ilə bizləri də düşünməyə vadar etmişdir. Bir sözlə, tədqiqat 
xatirinə tədqiqat deyil. Və mən geniş oxucu kütləsini bu maraqlı monoqrafiya ilə tanış olmağa səsləyir, 
ondan səmərəli şəkildə bəhrələnməyə və düşünməyə dəvət edirəm. Çünki tədqiqatçının yazdığı kimi, 
“Fəlsəfi poeziya kamilləşmək istəyən hər bir insan üçün əvəzsiz məktəb, onun yaradıcıları isə, sözün əsil 
mənasında, ruhani ustad – mürşid ola bilər!” (1. s.343) 
Ədəbiyyat 
1.Abdullayeva M. Klassik poeziya: ezoterik xəzinə. Bakı, 2009. 
2.Rəcəbov Ə. Dilçilik tarixi. Bakı, 1987. 
3.Бердяев Н. Философия свободы. Москва,2007. 
HESENOVA SUREYYA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
GÜNÜMÜZDE KİŞİLİĞİN FORMALAŞTIRILMASININ GÜNCEL SORUNLARI 
Açar sözlər
: şəxsiyyətin tərbiyəsi, əxlaqi dəyərlər, vətənsevərlik, müstəqillik, adət-ənənə, ata-anaya 
sevgi
Improvement of personality problems 
After winning the independence of Azerbaijan, significant changes in the lives of the people and 
significant developments in the economic, political and moral life of the society have been experienced. In 
all areas of our country's life, the development has risen to the point where it will strike. The political will of 
the people, the identity of the nationality in the ground of national unity, the intellectual, the training of it as 
a true citizen won new quality. Today, by raising the level of our culture, we can reach to develop the 
knowledge, skills and habits of young people and the point of view. However, it is necessary to take into 
consideration that it is more difficult to reach the formation of positive moral arbitrariness at the young age 
when it is at the young age to enrich the spiritual dimension of the human being. 
Keywords: 
discipline, moral values, patriotism, freedom, love of mother- father, custom -tradition
Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Kanununda belirtildiği gibi, yaratıcı kişilik ve iç şekillendirmek 
zorunludur. Aynı zamanda Azerbeycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanının 2013- yılı 24 Ekim tarihli kararı ile 
onaylanmış "Azerbaycan Cumhuriyeti'nde eğitimin gelişmesi için Devlet Stratejisi" nın birinci yönünde 
şahısyönümlü eğitimin içeriğinin geliştirilmesi öngörülüyor. Devlet Stratejisi günümüzde vatana iyi vatandaş 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
476
ve en önemlisi devletin, devletçiliğin daha da geliştirilmesi adına kimlik yetiştirmeyi amaçlayan, bu sorunun 
çözümüne, gelişmesine yönelik kavramsal bir belgedir. 
Kimliğin ahlaki-manevi değerlere dayalı eğitimi şahsiyetin yetiştirilmesinde bir basamaktır. Ahlaki ve 
manevi deyerin öğrencilerin bilincine, duygularına, davranışına amaçlı, organize etkilemekle onlarda ahlaki 
keyfiyyetlerin, vatandaşlık Ergenliğinin oluşturulması önemlidir.Yüksek ahlaki vasıflara sahip harmonic 
kimliğin oluşumu için bu sürece etki eden faktörler belirlenmelidir ki, bu amiller sırasında dahilerin söylediği 
sözler dikkat merkezinde durmalıdır . Örneğin, Sokrat'ın "kendini idrak et" düşüncesi bunlardan biridir. 
Sokrates'e göre, insana evreni idrak etmeden önce kendini görmeli, "Ben kimim? Biz kimiz? "Sorularına 
cevap bulmalıdır. 
Azerbaycan bağımsızlığını kazandıktan sonra halkın hayatında çok önemli değişiklikler, toplumun 
ekonomik, siyasi, manevi hayatında önemli gelişmeler yaşandı. Ülkemizin hayatının tüm alanlarında gelişme 
göze çarpacak derecede yükseliş yaşadı. Halkın siyasi iradesi, milli birliği zemininde təhsilalanın kimliği, 
entelektüeli, onun gerçek bir vatandaş olarak yetiştirilmesi yeni kalite kazandı. Günümüzde tehsilimizin 
seviyesini yükseltmekle biz gençlerin bilgi, beceri ve alışkanlıkları, bakış açısını geliştirmeye ulaşabiliriz. 
Ancak dikkate almak gerekir ki, insanın bilgisini, bakış açısını geliştirmek ne kadar önemli ise, onun yetişip 
manevî boyutunu zenginleştirmek, o zaman henüz küçük yaşlardayken olumlu ahlaki keyfiyyetlerin 
oluşmasına ulaşmak daha zorunludur. Her bir halkın tarihi evrim sürecinin temelini devlet gelenekleri ile 
birlikte, hem de zengin milli-manevi miras, ahlaki-manevi değerler belirler. Dünyanın en eski halklarından 
olan Azerbeycan halkı tarih boyunca oluşmuş zengin milli-manevi, ahlaki değerleri ile dünya kültürüne eşsiz 
katkılarda bulundu. Artık öyle bir küreselleşme döneminde yaşıyoruz ki, milli-manevi, ahlaki değerlerimiz 
için tehlike ortaya çıktı. Halkın manevi mirasını, değerlerini korumak, genetik hafızası, tarihi kimliğini 
gelecek nesillere aktarmak her vatandaşın manevi borcudur.Ulu Önder Haydar Aliyev deyidi: "Gençlerimiz 
milli ruhta, milli-manevi değerlerimiz temelinde terbiye edilmelidir. Biz kendi değerlerimizi koruyup 
gerekmektedir. Azarbeycan halkının milli zihniyeti onun büyük zenginliğidir " (Aliyev.2002.50-70). 
Genç neslin vatansever olarak eğitilmesi, onlara ahlaki ve manevi değerlerin aşılanması eğitim 
kurumlarının önünde duran güncel sorunlardan biridir. Bu görevin gerçekleştirilmesinin çeşitli yöntemleri, 
yolları ve araçları vardır. Bu araçlardan biri de ahlaki-manevi değerlerimizin korunup saklandığı ve genç 
nesle aktarılması önemli sayılan, belki de, işte bu görevi gerçekleştirmek amacıyla oluşturulan edebi 
eserlerdir. 
Azerbaycan edebiyatı tarihinde sözlü ve yazılı edebi dilimizin başlangıcı olarak kabul ettiğimiz ortak 
türk edebi abidemiz "Kitabi- Dede Korkut" dan başlayarak ta günümüze kadar tüm edebi eserlerde 
halkımızın ahlaki-manevi değerleri saklıdır saklanır ve gelecek nesillere aktarılır. Ders sürecinde aynı ahlaki 
değerlere öğrencilerin, öğrencilerin dikkatinin yöneltilmesi, onların doğru yayılması meselesi ise modern 
öğretmenlerin önünde duran birinci ve temel görevdir."Dede Korkut Kitabı" nda ve o zamandan başlayarak 
bugüne kadar oluşan modern edebi örneklerde gençlerin yetiştirilmesinde ana fikri yönü olarak 
değerlendirilmiştir. "Dede Korkut" dan başlayan böyle bir gelenek, yol ondan sonra yarananan yazar 
eserlerinde sürdürülmüştür. "Kitab-ı Dede Korkut" destanının önde gelen hattı, temel motifi vatanseverlik 
güdüsü. Gerilere, durgunluğa karşı mücadele motifi. Biz de işte bu nokta vardır önem veriyoruz. Destanın ve 
ayrıca her bir boyun esas konusu kahramanlık ve vatanseverliktir. Destanda sadece vatan yolunda mücadele 
değil, halkın manevi yönleri, meişeti, arzu ve istekleri, gelenekler geniş planda yer almıştır. 
Destanda her boyun kendi kahramanı olsa da, merkezi kahraman Kazan Han. Kazan Han tüm 
özellikleri ile dünya edebiyatında benzeri olmayan olumlu kahramandır. Kazan Han etrafında toplanan 
katılan her birine dikkat eder, kadınlara saygı duyuyor. Kazan Han üç yılda bir kez ailesini alıp evinden 
çıkar, bütün mallarını fakirlere dağıtırmış. Böyle bir insani karar, böyle bir demokrasi, belki de, bu güne 
kadar hiç bir büyük, lider devletin tarihinde veya herhangi bir sanatsal eserde rastlanmamış bir olaydır. 
Destanın eğitimi işte bu yönüyle öğrencilerin dikkatine sunmak, özellikle vurgulamak önemlidir. Bu, 
dünyada benzeri olmayan bir olaydır. "Dede Korkut" kahramanları yabancı saldırganların karşı birlikte 
savaşıyor, vatan, namus, el için mücadele veriyorlardı. Bugünkü gençlerimiz onlardan örnek alıp, vatanı 
korumayı dedelerinden öğren məlidirlər. Ders sürecinde bunlar vurgulanmalıdır. "Kitabi- Dede Korkut" 
dasta Ninin tüm boylarında halk kahramanlarının igidliyinden konuşuluyor. Destanın her boyu el-obaya, ana-
babaya, kardeşten ulvî aşkın canlı salnamesidir; mert lik ve kahramanlığın, yeryüzünde huzur ve 
bahtiyarlığına güçlü himnidir. Sadaladığımız meseleler "Dede Korkut" dan yüzü beri oluşan tüm sanatsal 
örneklerde gözlenmiş, tüm yazarları düşündüren konular olmuştur. Yukarıda söylediklerimizden böyle bir 
sonuç çıkıyor ki, öğrencilerimizi kötülükten uzaklaştırmak için, onları vatana, devlete, ebeveynlere, 
büyüklere sevgi, saygı ruhunda terbiye etmek, gerçek kimlik gibi yetiştirmek için en önemli araçlar öyle 
müdriklərimizin tevarüs ettiğimiz sanatsal eserler, hikmetli sözlerdir. Modern dünyada uygulanan hümanist 
eğitimin temel şartlarından biri de eğitici içerikli sözlerin, ata sözlerinin öyrenilmesidir. Bütün dünya eğitim 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
477
sisteminde başarılı gerçekleştirilen hümanist pedaqogikanın esas talepleri şunlardır: karşındakilerde, yani 
öğrencilerine, öğrencilerine 1. kimlik gibi yanaş; 2. özün örnek ol. 
Azerbaycan halkının ise şöyle örnekleri saya gelmez. Bağımsızlığını elde etmiş Azerbaycan 90'lı 
yıllardan menfur komşuların saldırıları ile karşılıklı durmuştur. Tarihsel düşmanın karşısına göğsü ile siper 
olan milli kahramanlarımız oldu ve şimdi de vardır. Ulu babalarımızın yolunu şerefle sürdüren Elif Hacıyev, 
Mehdi Abbasov, Aqil Quliyev, Afgan Hüseynov, Mübariz İbrahimov, Azerbeycan'ın bayrağını kutsal 
sayarak hayatından üstün tutan Ramin Seferov ve diğerleri bugün halkımızın tarihini oluştururlar. Her birinin 
hayatı yazılmamış bir destandır. Eğitim kurumlarında onların kahramanlıkları zaman zaman eğitim 
yapılmalı, örnek gösterilmelidir. Sadece, bu yolla gelecek Azerbaycanımızı koruyabilen, vatanını, halkını 
kutsal bilip koruyan, seven Azeriler, gerçek kimlikler, vatandaşlar yetiştirip, terbiye edebiliriz. 
Kaynaklar
1. (2013) Azerbeycan Cumhuriyeti'nde eğitimin gelişmesi için Devlet Stratejisi. "Azerbeycan 
öğretmeni" gazetesi. Bakı..25 Ekim. 
2. H. Aliyev. ( 2002). Eğitim milletin geleceğidir. Bakı.Təhsil. 
3. M. Celal. (1967/68 ). Seçilmiş eserleri. 4 cilddə. Bakı.
4. Ş. A. Amonaşvili. (2011). Humanist pedagojika. Moskova.
HÜSEYNOVA RÖYA 
Bakı Slavyan Universiteti 
QLOBALLAŞMA DÖVRÜNDƏ İCTİMAİ DİPLOMATİYANIN 
ƏHƏMİYYƏTİ VƏ PRESPEKTİVLƏRİ 
Açar sözlər:
ictimai diplomatiya, sosialmedia, siyasət, yumuşaqgüc, beynəlxalq əlaqələr
The importance and perspective of public diplomacy in globalization period 
In order to exert their influence in the international system, governments pursue communication 
activities that can be defined as public diplomacy. Public diplomacy represents the soft power of states. 
Through public diplomacy, new actors have become involved in diplomacy activities, breaking the 
monopoly previously owned by official diplomats. Both theoretical approaches and historical practices 
indicate that the discipline of public relations has significant contributions to the communication strategies of 
governments. The article discusses the concept of public diplomacy, its historical evolution, different 
perspectives of public diplomacy. 
Key words: 
public diplomacy, socialmedia, politics, softpower, international relations,
İctimai diplomatiya xarici ələqələrlə ictimai əlaqələrin kəsişləsində yaranan və getdikcə əhəmiyəti 
artan bir sahədir.60-cı illərdə gündəmə gələn ictimai diplomatiya anlayışı, indiki dövrdə beynəlxalq əlaqə-
lərdə milli maraqların ənənəvi təbliği üsullarını geridə qoyaraq əsas vasitələrdən birinə çevrilmişdir. Bey-
nəlxalq ictimai rəyilərin və gündəmə təsir edə bilmə qabiliyyətinin əhəmiyyətli olaması ilə ictimai diplo-
matiya xarici siyasətin əvəzolunmaz ünsürlərindən biri hesab olunmaqdadır. İnternet texnologiyalarının inki-
şafı və istifadəçilərinin artması, peyk yayımı məlumatların sürətli şəkildə dünyaya yayılmasına şərait yaradır 
və bu məlumatları əldə edən vətəndaşlar beynəlxalq əlaqələr haqqında daha çox fikir sahibi olurlar. Bu və-
ziyyət bütün ölkələrin digər ölkə vətəndaşlarına istiqamətlənən rabitə fəaliyyətlərini inkişaf etdirməyə məc-
bur etməkdədir. Dünyanın iqtisadi və siyasi həyatını formalaşdıran ölkələr ictimai diplomatiya fəaliyyəti ilə 
məşğul olan mərkəzlərini artıq qurublar. Belə orqanlar bəzi ölkələrdə XX əsrdən formalaşdırılmışdı. Ronald 
Reyqanın prezidentliyi dövründə ABŞ-da İctimai Diplomatiya Bürosu və Toni Bler hökuməti dövründə 
Böyük Britaniyada İctimai Diplomatiya Strategiyası Şurası yaradıldı (2, s. 23). Hazırda müxtəlif ölkələrdə 
mövcud olan ictimai diplomatiya üzrə orqanlar və strategiyalara aşağıdakıları nümunə göstərmək olar: 
- ABŞ-da Dövlət Katibinin İctimai diplomatiya və ictimai münasiblər üzrə müavini vəzifəsi 
mövcuddur (13). 
- 2010-cu ildən etibarən Türkiyə Cümhuriyyəti Baş Nazirliyi nəzdində İctimai Diplomatiya 
Koordinatorluğu fəaliyyət göstərir (9). 
- Malayziyanın Xarici İşlər Nazirliyində Kommunikasiya və İctimai diplomatiya şöbəsi fəaliyyət 
göstərir (3). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
478
- Avstraliyanın Xarici İşlər və Ticarət Nazirliyi tərəfindən 2014-2016-cı illəri əhatə edən İctimai 
Diplomatiya Strategiyası hazırlanmışdır (7). 
- İsrailin bir sıra ölkələrdəki (məsələn, Böyük Britaniya və Kipr Respublikasında) səfirliklərində (10) 
və Perunun ABŞ-dakı səfirliyində (11) ictimai diplomatiya şöbələri mövcuddur. 
XX əsrin sonlarına doğru yaranan ictimai diplomatiya bir çox hegemon dövlətlərin diqqətində olmaqla 
bərabər bu sahədə qurumlarını və mərkəzlərini yaratmaları onları bu sahədə təcrübəli etsə də, XXI əsrdə 
ictimai diplomatiya öz istiqamətini dəyişməkdədir. Məqsəd xarici ictimaiyyəti təsir altına salmaq olsa da, 
məqsədə çatmaq yolları fərqli istiqamətlərdə inkişaf etməkdədir. Yeni ictimai diplomatiya və ya XXI əsr 
ictimai diplomatiyası olaraq adlandıra biləcəyimiz bu yanaşma Joseph Nye-nin “yumşaq güc” terminidir. 
Beynəlxalq əlaqələrdə güc anlayışı ilə ictimai diplomatiyanın fəaliyyəti arasında yaxın bir əlaqə var. Ənənəvi 
olaraq beynəlxalq əlaqələrdə güc anlayışı hərbi və təhlükəsizlik məsələləri ilə əlaqəlidir. Nye tərəfindən 
formalaşdırılan yumuşaq güc anlayışı, “ hərbi güc təhdidi və ya iqtisadi sanksiyalarlardan istifadə edərək onu 
dəyişdirməyə məcbur etmək deyil, dünya siyasətində gündəm yaratmaq və cəlb etmək” dən ibarətdir. Nye, 
beynəlxalq əlaqələrdə ənənəvi olan hərbi və iqtisadi güclərə, yəni sərt gücə arternatif olaraq təklif etdiyi 
yumuşaq güc, zor tətbiqetmə yerinə razi salmaqla başqalarının seçimlərini formalaşdırmaq bacarığına 
dayanır. Bunun üçün də “ortaq dəyərlərə cəlb etmə və bu dəyərlərə çatmağda yardımçı olmaq məsuliyyəti” 
şəklində əməkdaşlıq vasitələrindən danışılır (6, s. 16). 
İctimai diplomatiya dövlətin xarici ictimaiyyətə hədəflənən məlumatlandırma siyasətidir. 
“Diplomatiyanın çatışmayan tərəflərini tamamladığını, çata bilmədiyi şəxslərə çatdığını demək lazımdır” (4, 
s. 5). Əsas məqsədinin “qarşılıqlı razılıq yolu ilə ölkələrin imicini və nüfuzunu inkişaf etdirmək” olduğunu 
demək olar (8, s. 24). Bu yanaşma ictimai diplomatiyada iki tərəfli əlaqəyə əsaslanan bir baxışdır. İki tərəfli 
əlaqə ictimai əlaqələrin simmetrik modellərinə aiddir və qarşılıqlı anlayışın inkişaf etdirilməsi üçün səy 
göstərir. Bu cür ictimai diplomatiya fəaliyyətlərində qarşılıqlı fayda önəmlidir və hər iki tərəfə yönəldilən 
siyasi dəyişikliklər nəzərdə tutulur. 
Cədvəl 1. Ənənəvi və XXI əsr diplomatiyasının qarşılaşdırılması 
Ənənəvi ictimai diplomatiya 
XXI əsr diplomatiyası 
Mühit 
Münaqişə, gərginlik 
Sülh 
Məqsəd 
Hədəf 
kütlələrində 
davranış 
dəyişikliyi yaratmaqla siyasi 
dəyişikliyi təmin etmək 
Ölkənin xaricdəki siyasi və 
iqtisadi maraqlarını artırmaq üçün 
əlverişli mühit və müsbət təəssürat 
yaratmaq 
Strategiya 
Razı salma 
İctimaiyyətin idarə olunması 
Əlaqə qurmaq və inkişaf etdirmək. 
İctimaiyyətlə mehribanlaşmaq 
Kommunikasiya istiqaməti 
Bir tərəfli 
Monoloq 
İki tərəfli 
Dialoq 
Araşdırma 
Çox az 
Elmi araşdırma, hesabat 
Mesajın məzmunu 
İdeologiya 
Mənfəət 
Düşüncələr dəyərlər 
Hədəf kütlə 
Ölkənin ümumi ictimaiyyəti 
Sinifləndirilmiş ictimaiyyət 
Yuxarıdakı cədvəldən göründüyü kimi ənənəvi ictimai diplomatiyanın əsas idarəçisi dövlətlər olarkən, 
yeni ictimai diplomatiya anlayışında dövlətdən kənar çox idarəçi yer almaqdadır. Bu diplomatiyanın 
cəmiyyətləşməsi də adlandırılır. (4, s. 4). Ənənəvi ictimai diplomatiyanın ön plana çıxan rabitə vasitələri 
radio ve yazılı materiallardısa, XXI əsr ictimai diplomatiyası anlayışının önə çıxan vasitələri internet və peyk 
yayımıdır (2, s. 14). 
İctimai diplomatiyanın hədəfi (auditoriyası) xarici ölkələrin hökuməti və elitası, geniş ictimaiyyət, 
kütləvi informasiya vasitələri, mədəniyyət, incəsənət xadimləri və yetişməkdə olan yeni nəsildir (1, s. 95). 
İctimai diplomatiya məqsədlərə bir neçə mərhələdə nail olur (5, s. 50):
• tanınma (digər ölkənin əhalisini ölkə haqqında düşünməyə və onun haqqında məlumatlarını 
yeniləməyə vadar etmək),
• yüksək qiymətləndirmə (ölkə haqqında müsbət fikir formalaşdırmaq və başqalarını məsələlərə öz 
perspektivindən baxmağa vadar etmək),
• insanları cəlb etmək (insanları turizm üçün cəlbedici məkan kimi ölkəni görməyə, orada təhsil 
almağa, onun məhsullarını almağa cəlb etmək),
• insanların davranışlarına təsir göstərmək (şirkətlərin investisiya yatırmasına, ölkənin mövqeyinə 
ictimai dəstək almağa və siyasətçiləri ölkənin mütəffiqinə çevirməyə nail olmaq). 
Ənənəvi diplomatiyanı ictimai diplomatiya, “sərt gücü” “yumuşaq güc” əvəz etdiyini kimi müasir 
dövrümüzdə müharibələri də informasiya müharibəsi əvəz edib. Əslində burada məsələ tək informasiyadan 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
479
getmir. İnformasiyanı kimin və hansı məqsədlə verdiyindən söhbət gedir. Qeyd etdiyimiz ki, bizim xarici 
ictimaiyyətə hədəflənmiş məqsədlərimizi yerinə yetirmək qloballaşma şəraitində daha asan olsa da, bu 
mühitdə varlığını sübut etmək üçün milli mənəvi dəyərlərimizi qorumaq, inkişaf etdirmək və təbliğ etmək 
vacibdir. Sosial şəbəkələrdən, peyk yayımından istifadə edərək mədəniyyətimizi təbliğ etmək, turizm 
potensialımızı xarici investorlara nümayiş etdirmək, beynəlxalq səviyyədə idman və mədəniyyət 
müsabiqələrinə, yarışlarına qoşulmaqla Azərbaycan ictimai diplomatiyanın təsir gücündən mükəmməl 
şəkildə istifadə edə bilər. Son dövrlərdə bu istiqamətlərdə müəyyən tədbirlər görülməkdədir. Lakin bu 
fəaliyyətdən mükəmməl nəticə əldə etmək üçün hansı ölkə ictimaiyyətini hədəf götürməyimiz 
dəqiqləşdirilməli, onların maraqları, psixologiyası, dəyərləri diqqətlə incələnməli və məhz onlara 
istiqamətləndirilmiş siyasət yürüdülməlidir. 
Ədəbiyyat 
1.
Ağazadə R. Azərbaycanın xarici siyasətində ictimai diplomatiya elementləri. “Strateji təhlil”, Say 3. 
Noyabr 2011, s.93-107. 
2.
Cull, N. ‘Public Diplomacy’ Before Gullion: The Evolution of a Phrase, Apr 18, 2006. 
3.
Department of Communications and Public Diplomacy,
http://www. kln.gov.my/web/guest/dd_information-and-public-diplomacy/ 
4.
Gonesh və Melissen “Public diplomacy: İmproving Practice” 
5.
Leonard M. Diplomacy by other means, Foreign Policy, Sep/Oct 2002, Issue 132, pp. 48-56 
6.
Nye, S.J. (2005). 
Soft Power: The Means to Success in World Politics
. New York: Public Affairs. 
7.
Public Diplomacy Strategy 2014–16, http://dfat.gov.au/people-to-people/ public-
diplomacy/Documents/public-diplomacy-strategy-2014-16.pdf
8.
Simonin, B. (2008). “Nation Branding and Public Diplomacy: Challenges and Opportunities”. 
Fletcher 
Forumof World Affairs 32 (3):
19-34. 
9.
T.C. Başbakanlık Kamu Diplomasisi Koordinatörlüğü, http://kdk.gov.tr/ faaliyetler/k
10.
The Department of Public Diplomacy at the Embassy of Israel in London, 109 INTERNATIONAL 
JOURNAL OF YOUNG RESEARCHERS http://embassies.gov.il/london/AboutTheEmbassy/Pages/public-
affairs.aspx ; 
11.
The Public Diplomacy Department at the Embassy of Israel in Cyprus, http://embassies.gov.il/ nicosia-
en/Departments/Pages/public-diplomacy.aspx
12.
The Public Diplomacy Department of the Embassy of Peru in Washington 
http://www.embassyofperu.org/public-diplomacy-department/ 
13.
Under Secretary for Public Diplomacy and Public Affairs, http://www.state.gov- /r/index.htm 
İMANOVA SONAXANIM 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
HEYDƏR ƏLİYEV VƏ АZƏRBАYCАNDА QADIN SİYАSƏTİ 
Açar sözlər: 
qadın siyasəti,Azərbaycan,ümummilli lider,siyasi sabitlik
Geydar Ajiyev and Woman”s policy in Azerbaijan 
Geydar Aliyev”s woman policy in Azerbaijan is comprehensive and many –sided.Providing of Azerbaijan
women”s active participate in different branches of society is attached to the name of Geydar Aliyev.Woman 
movement in Azerbaijan had spread widely wsuly Haydar Aliyev was a leader and became an active member 
of World Woman Movement. Heydar Aliyev granted the activity of woman in the political and public life 
and alevays supported their social prosperity.
Keywords: 
woman politics, Azerbaijan, national leader, political stability 
Bu günlərdə bütün Аzərbаycаn хаlqı Ümummilli lidеrimiz Heydər Əliyevin 85 illik yubilеyini böyük 
təntənə ilə qеyd еdir. Azərbaycan tarixinin ən şərəfli dövrü dünyanın böyük siyasətçilərindən biri olan 
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi illərlə bağlıdır. 
1993-cü ildə Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdışı dövlət müstəqilliyin 
qorunub saxlanılması, siyasi sabitliyin təmin olunması, Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası, 
ümumilikdə xalqın həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə nəticələnmişdir. 
Ulu öndər, ilk növbədə, ölkədə siyasi sabitliyin yaradılmasına böyük diqqət verirdi, çünki bu, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
480
respublikanın inkişaf etdirilməsi, dövlət quruculuğu sahəsindəki tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri 
ilkin şərt idi. 
Hеydər Əliyev gənc, müstəqil dövlətimizi demokratik inkişaf yoluna çıxardı. Qısa bir zamanda dövlət 
quruculuğu sahəsində əsaslı nailiyyətlərin bünövrəsi qoyuldu. Demokratiya inkişaf etdi, insan hüquq və 
azadlıqlarının qorunması, milli şüurun yüksəldilməsi sahəsində mühüm dəyişikliklər baş verdi. 
Ulu öndər Аzərbаycаnа rəhbərlik еtdiyi dövrdə qаdın siyаsəti məsələlərinə dаim böyük diqqət 
yеtirmişdir. Ümummilli lidеrimiz hələ 1977-ci ildə dеmişdir: «Qаdınlаr cəmiyyətin bəzəyidir, gözəlliyidir. 
Qаdınsız cəmiyyət ola bilməz, qаdınsız həyаt olа bilməz. Аzərbаycаn qаdınlаrı dа öz аğıllаrınа, 
zəkаlаrınа, biliklərinə, istеdаdlаrınа görə dünyа qаdınlаrı içərisində özünə- məхsus yеr tuturlаr. Onа görə də 
biz qаdınlаrımızlа fəхr еdirik». 
Аzərbаycаndа qаdınlаrın cəmiyyətin müхtəlif sаhələrində fəаl iştirаkının təmin еdilməsi хətti məhz 
Hеydər Əliyevin аdı ilə bаğlıdır. Ölkə rəhbərliyinə başladığı vaxtdan ən ləyaqətli, ən bacarıqlı qadınlarımız 
müxtəlif yüksək vəzifələrə irəli çəkilərək milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi işinə öz töhfələrini 
vermişlər. Məhz 1969-1982-ci illərdə Azərbaycanda qadın hərəkatı yeni vüsət almış, dünya qadın 
hərəkatının bir qolu kimi Azərbaycan Qadınlar Şurası özünün yerli bölmələri ilə birlikdə dünyada qadın 
problemləri və hüquqları sahəsində aparılan mübarizənin ön cərgələrində durmuşdu. 
Statistik materialların müqayisəli təhlili göstərir ki, 1965-ci ildə respublikanın xalq təsərrüfatında 414 
min nəfər fəhlə və qulluqçu qadın çalışırdısa, 1980-ci ildə bu rəqəm 768 minə çatmışdı. 15 il ərzində 
respublikanın xalq təsərrüfatında çalışan fəhlə və qulluqçular içərisində qadınların sayı 354 min nəfər 
artmışdı. 
Qeyd olunan dövrdə Azərbaycan SSR-də işləyən əhali arasında ali və orta (tam və natamam) təhsilli 
qadınların sayı kişilərə nisbətən yüksək olmuşdur. 1970-ci ildə 1959-cu ilə nisbətən ali və orta təhsilli 
kişilərin sayı 5,1 dəfə, qadınların sayı isə 7 dəfə artmışdı. Bu, qadınların nəinki ictimai istehsalda işləməsinə, 
hətta onların yaradıcılıq və ictimai-siyasi fəaliyyətinin inkişafına geniş imkanlar açmışdı. 
Səhiyyənin inkişafı prosesi respublikada aparılmış ümumi işlərlə sıx əlaqə kontekstində nəzərdən 
keçirilmiş və bu proses Heydər Əliyev tərəfindən hazırlanmış inkişaf xəttinin başlıca tərkib hissəsinə 
çеvrilmişdi. Məhz dahi öndərin səyi nəticəsində sə-hiyyənin təşkili və fəaliyyəti sahəsində, həmçinin tibbi 
kadrların yerləşdirilməsində olan nöqsanlar aradan qaldırılmış, həkimlərin 62 faizi qadınlardan ibarət 
olmuşdu.1993-cü ildə Hеydər Əliyevin ölkə rəhbərliyinə qаyıdışındаn sonrа ölkədə yaranan sosial və iqtisadi 
stabillik qadınların sosial inkişafına təkan verdi. 
Ölkə prezidentinin qadınların ictimai-siyasi həyatda fəaliyyətinin artırılması ilə bağlı və 
Konstitusiyanın verdiyi hüquqları müdafiə edən fərman və sərəncamları qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin ləğv 
olunması üçün irəliyə doğru atılmış addım oldu. Qadınların işlərində canlanma əmələ gəldi, respublikada 
qeyri-hökumət qadın cəmiyyətləri və təşkilatları yaranmağa başladı. O zamanlar respublikada qadın 
problemi ilə məşğul olan dövlət qurumu olmadığından 1994-cü il, sentyabrın 19-da Heydər Əliyev 
“Qadınların IV Ümumdünya Konfransına hazırlıqla əlaqədar Azərbaycan qadınlarının Milli Komitəsinin 
yaradılması haqqında” Fərman imzaladı. 
1995-ci ilin sentyabr ayında Pekində keçirilən IV Ümumdünya Qadın Konfransında Azərbaycan 
qadınlarından ibarət yüz nəfərlik nümayəndə heyəti iştirak etdi. Konfransda qadınların vəziyyətinin 
yaxşılaşdırılması sahəsində 12 strateji istiqamət müəyyən edildi. Pekin Konfransından sonra respublikamızda 
qadınların fəallığı artdı və onların problemlərinə digər ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da diqqət və 
maraq çoxaldı. Bu, eyni zamanda parlament seçkilərində (qadın deputatların sayı 2 dəfə artdı), qadınların 
rəhbər vəzifələrdə irəli çəkilməsində özünü göstərməyə başladı. 
Azərbaycan Respublikası 1979-cu ildə BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmiş 
«Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi» haqqında Konvensiyanı (CEDAW) 1995-
ci il iyunun 30-da ratifikasiya etdi. «CEDAW» Konvensiyasına qoşulması ilə əlaqədar 1996-cı ildə 
Azərbaycan hökuməti BMT-yə ilkin məruzə təqdim etdi.Həyatın bütün sahələrində aydın hiss olunan 
canlanma Azərbaycan qadınlarının fəaliyyətində də müşahidə olunmağa başlamışdı. Xalq təsərrüfatının, elm 
və incəsənət sahələrinin bütün qabaqcıl qadınları Heydər Əliyevin diqqət və qayğısı ilə əhatələnirdi. Artıq 
1997-ci ildə sənayedə çalışan qadınlar 41,9 faiz, kənd təsərrüfatında 29.1 faiz, səhiyyə, idman və sosial 
müdafiə sahəsində 70, 2 faiz, təhsil, mədəniyyət, incəsənət sahəsində 67.9 faiz, elm və elmi xidmətdə 45,4 
faiz, dövlət idarəetmə orqanlarında 32,9 faiz təşkil edirdilər. 
Heydər Əliyev 14 yanvar 1998-ci il tarixdə «Azərbaycan qadınlarının rolunun artırılması haqqında» 
Sərəncam imzaladı. Sərəncamda dövlət strukturları tərəfindən daha çox diqqət tələb edən qabaqcıl sahələr 
müəyyənləşdirildi. Heydər Əliyevin 14 yanvar 1998-ci il tarixli digər fərmanı ilə ölkədə qadın siyasətini 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
481
həyata keçirmək məqsədi ilə Qadın Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradıl 
Nazirlər Kabinetinə ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni həyatında qadınların rolunu artırmaq 
məqsədi ilə müvafiq təkliflər hazırlamaq tapşırıldı. Tibb elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan 
Oftalmoloqlar Cəmiyyətinin sədri, professor Zəhra Quliyeva bu Komitənin sədri təyin edildi. Belə bir 
komitənin fəaliyyətə başlaması ölkədəki qadın təşkilatlarının mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunmasına 
zəmin yaradırdı. Bununla da ulu öndərimiz ailə, qadın və uşaq problemlərinin həlli sahəsində fəaliyyətin bü-
növrəsini qoymuşdu. 
1998-ci ilin 14-15 sentyabrında müstəqil Azərbaycan qadınlarının qurultayı keçirildi. Qurultayda 
respublikanın bütün şəhər və rayonlarından 2101 nəfər nümayəndə iştirak edirdi. Qurultay qadınların fəallığı 
və onların həll edilməmiş problemlərinin təhlili baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Kişilər və qadınlar 
arasında bərabərliyin, xüsusilə onların dövlət idarəçiliyinin müəyyən səviyyələrində təmsil olunmasının 
təmin edilməsi məqsədilə 6 mart 2000-ci il tarixdə “Azərbaycan Respublikasında dövlət qadın siyasətinin 
həyata keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən fərman imzalandı. 
Bu fərman gender bərabərliyi və qadınların imkanlarının genişləndirilməsi sahəsində dövlət 
strategiyasının yaradılmasının əsasını qoymuşdur. Fərman, kişilərlə yanaşı qadınların da bütün dövlət 
strukturlarında bərabər səviyyədə təmsil olunmasını, həmçinin qanunvericiliyin gender ekspertizasının 
keçirilməsini nəzərdə tutmuşdur.Həmin dövrdə ölkə həyatının bütün sahələrində qadınlar fəal surətdə 
idarəçilikdə təmsil olunmağa başladılar. Müstəqil Azərbaycan qadınlarının 2003-cü ildə keçirilmiş II 
qurultayı ölkədə qadın hərəkatının fəallaşmasının təsdiqi olmаqlа, еyni zаmаndа Hеydər Əliyev qаdın 
siyаsətinin təntənəsini təcəssüm еtdirirdi. 
Əlаmətdаr hаldır ki, ulu öndər Hеydər Əliyev tərəfindən müəyyən olunmuş dövlət qаdın siyаsəti bu 
gün möhtərəm prеzidеntimiz İlhаm Əliyev cənаblаrı tərəfindən uğurlа dаvаm еtdirilir. Bеlə ki, 2006-cı il 
fеvrаlın 6-dа hörmətli prеzidеnt İlhаm Əliyev cənаblаrının fərmаnı ilə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə 
Dövlət Komitəsinin formаlаşdırılmаsı bu sаhədə mövcud olаn məsələlərin komplеks şəkildə həlli üçün 
zəmin yаrаtmışdır. 
Bu gün Аzərbаycаn qаdınlаrı müstəqil dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsində хüsusi rol 
oynаyırlаr. 2006-cı ildə qəbul edilmiş “Gender bərabərliyi haqqında” Qanuna əsasən dövlət kişi və 
qadınların dövlətin idarə olunmasında və qərar qəbul edilməsində bərabər təmsilçiliyinə, ayrı-seçkiliyin 
bütün formalarının aradan qaldırılmasına təminat verir. Bu bахımdаn bizim üçün хüsusilə sevindirici haldır 
ki, Аzərbаycаnın Birinci Хаnımı, Hеydər Əliyev Fondunun Prеzidеnti, UNЕSKO-nun və İSЕSKO-nun 
Хoşmərаmlı Səfiri, millət vəkili Mеhribаn хаnım Əliyevа qаdınlаrın problеmlərinə, onlаrın ictimаi həyаtdа 
аktiv rolunun təmin еdilməsinə böyük qаyğı ilə yаnаşır. 
Müаsir dövrdə Аzərbаycаn qаdın hərəkаtının lidеri olаn Mеhribаn хаnım Əliyevаnın bu sаhədə 
mövcud olаn аktuаl problеmlərə diqqəti bütün cəmiyyət üçün nümunədir.Kişi və qadınların siyasətdə və 
ictimai həyatda bərabər iştirakı insan hüquqlarının ayrılmaz hissəsidir. Еyni zаmаndа, bu, demokratik 
cəmiyyətin daha səmərəli fəaliyyəti üçün vacib şərtlərdən biridir. 
Bizim əsas məqsədlərimizdən biri də Azərbaycan qadınlarının ictimai fəaliyyətini aktivləşdirməkdən 
ibarətdir. Bu bахımdаn müstəqil Аzərbаycаn qаdınlаrının üçüncü qurultаyı ölkəmizdə qаdın hərəkаtının 
inkişаfındа yеni mərhələ olаcаqdır. Biz əminik ki, qаrşıdаn gələn prеzidеnt sеçkilərində qаdınlаrımız 
özlərinin sеçmək hüququndаn fəаl surətdə istifаdə еdəcək və yеkdilliklə ulu öndərin lаyiqli dаvаmçısı olаn 
möhtərəm prеzidеntimiz İlhаm Əliyev cənаblаrınа səs vеrəcəklər 
Ədəbiyyat 
1.”Sovet Azərbaycanı son 50 ildə”.Moskva.1970 il. 
2.Möhkəm ideyalı,hərtərəfli inkişaf etmiş insan tərbiyəl etməli.Bakı.1970. 
3.Под знаком повышение ответственностии требовательности М.1972 
4.Советская программа мира в действенности. Баку, 1972 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
482
İSAYEV ORXAN 
Bakı Slavyan Universiteti 
MƏŞRUTƏ İNQİLABINDA “ƏNCÜMƏN” QƏZETİNİN ROLU 
Açar sözlər: 
mətbuat, inqilab, qəzet, senzura, qanun
In Mashruta revalution the role of “Ancumans” newspaper 
The press played a special role in the Mashruta revalution in Iran. The promulgation of the democratic 
ideas was the main duty. Some newspapers are published exactly write this ideas. 
“Anguman” is considered the first free newspaper be published in Iran. In this article was explored to 
play role of “Anguman” newspaper in Mashruta revolution. 
Key words: 
press, revolution, newspaper, censorship, law
1906-1911-ci illərdə İranda baş verən Məşrutə inqilabı bir çox sahələr kimi mətbuata da təsirsiz 
ötüşmədi. XX əsrin əvvəllərində ölkədə nəşr edilən qəzetlərin əsas mövzusu məhz inqilab idi. İnqilabın ilk 
illərinə qədər mətbuat dövlətin ciddi nəzarəti altında saxlanılırdı. İranda Etimadüssəltənətinin rəhbərlik etdiyi 
“Senzura idarəsi” fəaliyyət göstərirdi. Bütün mətbu orqanlar bu idarədə yoxlanıldıqdan sonra nəşr edilirdi. 
Əgər hər hansı bir yazı dövlət siyasəti ilə uyğunlaşmırdısa, o zaman onun nəşrinə icazə verilmirdi və çox 
keçmədən həmin mətbu orqanın fəaliyyəti dayandırılırdı. “Senzura idarəsi” bu cür sərt qanunlar tətbiq 
etməklə mətbuatın azad fəaliyyətinə ciddi maneələr yaradırdı. Bu maneələr birbaşa xalqın ölkədə baş verən 
ictimai-siyasi proseslərdən bixəbər qalması ilə nəticələnirdi. İranda inqilabın baş verməsi ilə mətbuat da 
demokratikləşmək yolunu tutdu. İran vətəndaşları ölkədə baş verən hadisələrdən məhz qəzetlər vasitəsi ilə 
xəbər tutmağa başladılar. “Bu dövrdə hərbi müdaxiləyə qarşı xalq hərəkatının təşkilinə kömək mətbuatın 
əsas mübarizə hədəfini təşkil edirdi” (1, s.44).
Nəhayət 1908-ci ildə mətbuat üzərindən senzura nəzarəti götürüldü. 86 məclis nümayəndəsinin iştirak 
etdiyi toplantıda 76 faiz səs çoxluğu ilə yeni mətbuat qanunu qəbul edildi. “Mətbuat qanunu özündə 52 
maddəni ehtiva edən 6 bölmədən ibarət idi” (1, s.41). Qanunun müqəddiməsində qeyd edilirdi: 
“Konstitusiyanın 20-ci bəndinə müvafiq olaraq yanlış və dinə qarşı zərər törədə biləcək kitab və yazılardan 
başqa bütövlükdə mətbuata senzura tətbiq etmək qadağandır. Lakin onlarda mətbuat qanununa zidd bir şey 
olarsa, nəşriyyatçı və ya qələm sahibi həmin qanunlar çərçivəsində cəzalandırılır. Yazıçı məşhur İran 
əhlindən olduqda isə nəşriyyatçı cəzadan azaddır. Qərar alınır ki, cəmiyyətin hüquqlarının qorunması, 
habelə, qələm sahiblərinin və mətbuatın basqılarını zərərsizləşdirmək məqsədi ilə qanunlar çərçivəsində 
kitab, qəzet, elan və müxtəlif layihələrin nəşri azaddır. Bu kimi işlər və mətbuatın satışı ilə məşğul olmaq 
arzusunda olan şəxslər əvvəlcədən maarif nazirliyi yanında şəri öhdəçiliklərlə mükəməfiyyətləndirilməlidir” 
(1, s.42). 
Mətbuat qanunu qəbul edildikdən sonra qəzetlərlə bağlı vəziyyət müsbət mənada xeyli dəyişdi. Bu 
haqda Əhməd Kəsrəvi özünün “İranın məşrutə inqilabının tarixi” əsərində yazırdı: “...doğrudur, bu dövrdə 
ölkədə bir sıra qəzetlər nəşr edilirdi. Lakin onların çoxu yersiz dualar, məddahlıq, qaranı ağ göstərmək və s. 
kimi yazılarla dolu idi. Ölkədə aparılan işlər və baş verən proseslərin tənqidindən söhbət gedə bilməzdi. 
Sanki buradakı məmurlar bütün işlərdən uzaq idi. Zəkaülmülk (Məhəmməd Hüseyn) “Tərbiyət” adlı bir 
qəzetdə bəzən fransızcadan etdiyi tərcüməsində çarəsizlikdən “qanun” sözünün əvəzinə “qayda” kəlməsini 
işlətmişdir” (3, s.308). 
İranda senzura 1908-ci ildə ləğv edilsə də, ilk azad qəzet ondan 2 il əvvəl 1906-cı il oktyabr ayının 19-
da Təbrizdə nəşr olunurdu. Məşrutə qanunu elan edildikdən sonra işıq üzü görən “Ruznameyi-milli” qəzeti 
Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamışdır. Qəzet bir müddət sonra adını dəyişərək “Cərideyi-
milli” adı ilə çıxmağa başladı. 38-ci sayından sonra “Azərbaycan əyalət əncüməni”nin rəsmi mətbu orqanı 
kimi fəaliyyət göstərərək “Əncümən” adı ilə yayıldı. İranda azad mətbuatın ilk qaranquşu hesab edilən 
“Əncümən” qəzeti Mirzə Əli Əkbər xan Vəkilinin redaktorluğu ilə nəşr olunurdu. İşıq üzü gördüyü ilk 
illərdə həftədə 2 dəfə nəşr olunan qəzet, daha sonra təlabatın çoxluğunu nəzərə alaraq həftədə 3 dəfə nəşr 
olunmağa başladı. Qəzetin həftədə 3 dəfə nəşr olunması Mahmud Qənizadənin redaktor olduğu illərə təsadüf 
etmişdir.
“Əncümən” qəzeti Məşrutə inqilabında xüsusi rola malik idi. Xalq kütlələri istər Tehranda, istərsə də 
İranın digər yerlərində baş verən mühüm hadisələrdən bu qəzet vasitəsi ilə xəbər tuturdu. Qəzetdə daha çox 
Əncümənin və Milli Məclisin müdafiə etdiyi müzakirə və qərarlar, o cümlədən konstitusiyanın həyata 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
483
keçirilməsi ilə bağlı xalqın tələbləri mütəmadi çap edilirdi. Qəzetin daha bir üstün cəhəti ondan ibarət idi ki, 
sadə insanlar da bu qəzetə məktub şəkilində müraciət edə bilirdilər. Məmurlar tərəfindən incidilənlərin, 
hüquqları tapdananların, konstitusiyanın qaydalarını kobudcasına pozan ünsürlərin əməllərindən xəbərdar 
olanların etiraz məktubları tez-tez qəzet səhifələrində dərc olunurdu. 
“Əncümən” qəzeti İranda antiimperialist mövqeyi ilə də tanınırdı. Çar Rusiyasının və İngiltərə 
hökumətinin İrana qarşı hərbi-müdaxilə planları qəzetdə çox kəskin şəkildə tənqid olunurdu. 1907-ci ildə 
ingilis-rus sazişi ilə bağlı “Əncümən” qəzetində belə bir siyasi şərh dərc edilmişdir:
“İngiltərə və Rusiya dövlətinin bu müahidəni bağlamaqdan ... əsl məqsədlərini işğalçılıq, 
müstəmləkəçilik, özlərinin siyasi, eyni zamanda iqtisadi-ticarət mənafeilərini təmin etməkdədir” (4, s.246). 
Qəzetdə dərc edilmiş bu sitat bir daha sübut edir ki, “Əncümən”də çalışanlar təkcə gündəlik xəbərlər 
verməklə kifayətlənmir, həm də siyasi-analitik şərhlərlə ictimai rəyin formalaşmasında da vacib rol 
oynayırdılar. Məhz bu tipli yazılar İranda insanlar arasında antiimperialist qüvvələrin sayının artmasına rəvac 
verirdi.
Qəzetin adının altında bu sözlər yazılmışdır: “Xalqın və tacirlərin istəyi üzərində bu qəzet çox sadə 
dildə yazılmışdır”. (1, s.52). Bu sözlər “Əncümən” qəzetinin dili haqda fikir yürütməyə imkan verir. Bundan 
əlavə Əhməd Kəsrəvi özünün “İranın Məşrutə inqilabı tarixi” əsərində qəzetin dili barədə belə yazırdı:
“O, (“Əncümən” qəzeti) sadə dildə yazılmış daş üzərində çap olunurdu. Faydalı qəzetlərdən biri idi” 
(3, s.319). Qəzet daha çox fars dilində nəşr olunsa da, bəzi nömrələrində türkcə yazılara da rast gəlinirdi. 
“Əncümən” qəzetində əsas dilin fars dili olması, çox güman ki, oxucu auditoriyasının daha çox savadlı 
insanlardan ibarət olması ilə əlaqədar idi. Bura Əncümən üzvlərinin seçilməsi ilə bağlı şərtləri də əlavə 
etmək olar. Belə ki, Əncümən üzvləri xalqın səsi ilə seçilməli, seçicilər İran təbəəsi olmaqla bərabər, yaşı 21-
dən yuxarı olmalı idi. Seçkidə qadınlar iştirak edə bilməzdilər. Namizədlər isə ən azı 30 yaşında olub, mütləq 
fars dilində bilməli, yazıb oxumağı bacarmalı idilər. Məşrutə qanununda rəsmi dildən heç bir söz 
açılmamasına baxmayaraq fars dili demək olar ki, rəsmi səviyyədə idi. Farsca bilməyənlərin Əncümənə üzv 
seçilə bilməməsi də bütün bunlara sübutdur. Türk dili isə o dövrdə daha çox məişət səviyyəsində istifadə 
edilirdi. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alsaq “Əncümən” qəzetinin niyə məhz fars dilinə üstünlük verdiyi 
aydınlaşmış olur. Qəzetdə işıq üzü görən yazıların böyük əksəriyyəti fars dilində olsa da, ara-sıra türkcə 
yazılara da rast gəlinirdi. Türk dilində olan yazılar daha çox maariflə bağlı olurdu. Məmmədrza Heyət 
qəzetdə Azərbaycan türkcəsinin durumu ilə bağlı yazırdı:
“Qəzetin bəzi saylarında çıxan bir neçə şeir istisna olmaqla tamamilə farsca nəşr olunurdu. Amma 
qəzetə verilən elan və xəbərləri nəzərə alsaq bəzi hallarda türkcə olurdu” (5, 1384, № 138-139). 
“Əncümən” qəzetinin 9-cu sayında dərc edilmiş elan böyük maraq doğurur. Elanda Təbrizin 
“Ədəbiyyə” məktəbində heç vaxt məktəbə getməmiş 7 yaşlı uşaqlara 4 ay içində fars, türk və ərəb dilində 
yazıb-oxumağı öyrətmək təklifi irəli sürülürdü. Qəzetin 32-ci sayında yenə “Ədəbiyyə” məktəb şagirdlərinin, 
müəllimlər ilə birlikdə Təbriz Əncüməninə gedib türkcə şeir oxuduqları, Əncümənin məktəbə 25 tümən 
yardım etdiyi və qəzetin hər həftə 60 nüsxə öyrəncilərə pulsuz göndərilməyi xəbəri dərc edilmişdir. 
Tanınmış tədqiqatçı M.Heyət “Əncümən” qəzetinin saylarını araşdıraraq bu haqda xüsusi məqalə dərc 
etmişdir. Həmin məqalədə müəllif “Əncümən” qəzetinin Təbrizin müxtəlif məktəblərində oxuyan şagirdlər 
üçün təşkil etdiyi tədbirlərdən oxunan şeirləri də olduğu kimi təqdim edir:
Məktəbdir ənbiyadə nəbilik əlaməti, 
Məktəbdir ovliyadə vəlilik səadəti. 
Məktəbdir aləmdə yetirən hər hidayəti, 
Məktəbdir orgədən bizə əmri-şəriəti. 
Məmmədrza Heyətin yazmış olduğu məqalə ilə tanış olduq da məlum olur ki, “Əncümən” qəzeti 
Şimali Azərbaycanda nəşr olunan qəzetlərlə də əlaqələr qurur və bu qəzetlərdə dərc edilən yazıları yaxından 
izləyirdi. Dediklərimizə sübut olaraq “Əncümən” qəzetinin 1907-ci ildə nəşr edilmiş 1-ci sayını misal 
göstərə bilərik. Qəzet bu sayında “Füyuzat”da dərc edilmiş böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami 
Gəncəvinin “Oğlum Məhəmmədə nəsihət” yazısını vermişdir. Həmin il qəzetin 10-cu sayının 1-ci 
səhifəsində isə Parisdən “Osman və iqtisadi tərəqqi cəmiyyəti” tərəfindən Təbriz milli əncuməninə 
göndərilən bir məktub və ikinci səhifədə əncümən tərəfindən verilən cavab yayınlanmışdır (1, s.54). 
“Əncümən” qəzeti Təbriz məktəbləri haqda yazılarla təhsilin daim diqqət mərkəzində saxlanılmalı 
olduğunu göstərirdi. Qəzetin müxtəlif nömrələrində “Nübar”, “Səadət”, “Pərsəriş”, “Ədəbiyyə”, “Rüşdiyyə” 
və digər məktəblər barədə yazılar işıq üzü görürüdü. Bu tipli xəbərlər daha çox türk dilində yazılırdı. 
“Əncümən” qəzetinin 116-cı sayının sonluğu, 3-cü səhifənin isə yarısı türk dilində dərc edilmişdir. 
“Əncümən” qəzetinin fəaliyyəti yuxarı dairələrdə o qədər də isti qarşılanmırdı. Məşrutə inqilabının 
əsas təbliğat vasitəsi, “Azərbaycan əyalət əncüməni”nin mətbu orqanı olan bu qəzet şah hökumətində qıcıq 
yaradırdı. Təsadüfi deyil ki, başda müctəhidlər olmaqla bir sıra dövlət və hökumət adamları “Əncümən” 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
484
qəzetinin fəaliyyətinə kölgə salmaq üçün müəyyən addımlar atmağa başladılar. Azərbaycan nümayəndə 
heyəti Məşrutədən qayıdarkən baş verən Qaraçəmən hadisəsini məhz “Əncümən” qəzetinin əli ilə ört-basdır 
etmək istəyirdilər. Bu işdə qəzetin redaktoru, mütərəqqi fikirli Mirzə Əlin Əkbər xan Vəkilidən istifadə 
etmək qərara alındı. Ona Qaraçəmən hadisəsini araşdırmaq və bu işi ört-basdır etmək əmri verildi. Redaktor, 
əlacsız qalaraq onların əmrini yerinə yetirdi, lakin başqa tərəfdən öz etirazını gizlətməyərək “Əncümən” 
qəzetinin nömrələrinin birində aşağıdakı başlıqda məqalə yazdı: 
“Ey qələm, nə vaxtadək zəncirlər və boyunduruqlar altında qalacaqsan? Haçanadək mübarək dilini 
zülmkarların möhrünə bağlayacaqsan?!” (3, s.315) 
Bu yazı bir daha sübut edir ki, İranda senzura ləğv edilsə də, hələ də mətbuata təzyiqlər davam edirdi. 
Bəzi mətbu orqanlar “zəncir” və “boyunduruq” altında saxlanılırdı. “Əncümən” və digər bu kimi qəzetlərin 
azad və demokratik fikirləri təbliğ etmələri onlara qarşı təzyiqləri daha da artırırdı. 
“Əncümən” qəzeti İran mətbuat tarixində özünəməxsus dəsti-xətti olan qəzetlərdən biri idi. Bir çox 
tarixçilər bu qəzeti Məşrutə inqilabının danışan dili adlandırırdılar. Qəzet bütün çətinliklərə sinə gərərək 
Mətbuat Nazirliyinin icazəsi olmadan nəşrə başlamaqla cəsarətli addım atmış oldu. “Əncümən” qəzetinin 
əməkdaşları sonuncu saya qədər tutduqları demokratiya yoluna sadiq qalaraq şah hökumətinin bütün 
təzyiqlərinə tab gətirməyə müvəffəq oldular. “Əncümən”dən sonra istər Təbrizdə, istərsə də İranın digər 
şəhərlərində bu tipli qəzetlərin sayı sürətlə artmağa başladı. Təbii ki, bura senzuranın ləğv edilməsi və 
mətbuat haqqında qanunun qəbul edilməsi də öz təsirini göstərmiş oldu. 1911-ci ilin axırlarında inqilabı 
yatırmaq üçün İrana, o cümlədən Azərbaycana xarici dövlətlərin yeni hərbi hissələrinin yerləşdirilməsindən 
sonra ölkənin irticaçı qüvvələri məclisi buraxdılar və əncümənləri, ilk növbədə ən nüfuzlu “Azərbaycan 
əyalət əncüməni”ni qadağan etdilər. Beləliklə, şah xarici qüvvələrin köməyi ilə inqilabı yatırmağa müvəffəq 
oldu. “İnqilab məğlub olduqdan sonra ölkənin hər yerində olduğu kimi, Cənubi Azərbaycanda da bütün 
demokratik təşkilatlar qadağan edildi, demokratik qəzetlər bağlandı, onların leqal fəaliyyəti yenidən 
dayandırıldı” (4, s.47). 
Məşrutə inqilabının yatırılması ilə “Azərbaycan əyalət əncüməni” də fəaliyyətini dayandırmağa 
məcbur oldu. Bu hadisə “Əncümən” qəzetinə də təsirsiz ötüşmədi və bir müddət sonra qəzetin də 
fəaliyyətinə xitam verildi. 
Ədəbiyyat 
1.Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan mətbuat tarixi. Bakı: 2009, 230 s. 
2.Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan Milli Şüur. Bakı: 1998, 160 s. 
3.Kəsrəvi Ə. İranın məşrutə inqilabının tarixi (tərcümə edən A.H.Cavanşir) Bakı: 2003, 564 s. 
4.Cənubi Azərbaycan tarixinin oçerki. Bakı: 1985, 215 s. 
5.”Vətən yolunda” qəzeti. Təbriz: № 138-139 
MƏMMƏDOVA GÜLTƏKIN 
Bakı Slavyan Universiteti 
UŞAQ HÜQUQLARI MEDİADA 
Açar sözlər:
uşaq, yeniyetmə,hüquq, media,jurnalist
Children's rights in the media 
The impact of media on the society is an undeniable fact.Children and adolescents are also influenced 
by this.Mass media influences children's character,behavior and nurture as much as their parents. Sometimes 
this ratio changes in favor of mass media. The scientific article discusses these impacts. 
Keywords:
child, adolescent, law, media, journalist 
Cəmiyyətdə baş verən, sosial dəyəri olan informasiyanı axtarmaq, əldə etmək, yaymaq jurnalistikanın 
əsasını təşkil edir . Jurnalistikada informasiya müxtəlif formalarda (mətn, audio, vizual , audio-vizual) 
yayımlanır. Yayımcılıq formasından asılı olmayaraq vahid sistem - Kütləvi İnformasiya Vasitələri (KİV) adı 
altında birləşirlər. Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin (Qəzet, televiziya, radio və.s ) fəaliyyəti Azərbaycan 
Respublikasının Konstitusiyası əsasında qəbul olunmuş, Kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunla, 
Azərbaycan Respublikasının həmin Qanuna uyğun qəbul edilmiş digər qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.
KİV-də araşdırma mövzusu olan hər hansı problem yaxud sahə jurnalistdən yüksək peşəkarlıq istəyir. 
Buna əsaslanaraq KİV mütəxəsisləri jurnalistikada ixtisaslaşmanın vacib olduğunu bildirirlər. Lakin elə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
485
sahələr var ki, öz idarəetmə platformasında belə yenidir. Özünü tənzimləmə, idarəetmə sistemi tam 
formalaşmayıb. Azərbaycan Resbublikası "gənc dövlət" olduğuna görə belə sahələr bizim dövlət üçün daha 
xarakterikdir. Bu sahələrdən biri də Yuvenal Ədliyyə sistemidir. 
"Yuvenal" sözü yetkinlik yaşına çatmayan şəxs mənasını verir.Yuvenal ədliyyə ifadəsi isə daha geniş 
məhfum kimi istifadə edilərək, özündə yetkinlik yaşına çatmayanlarla bağlı cinayət, mülki, boşanma və 
övladlığa götürmə kimi bütün prosesləri ehtiva edir. Yuvenal Ədliyyənin əsasını təşkil edən bu bölgülər 
jurnalistin araşdırma mövzusu olduğu zaman uşaq hüquqları və psixologiyası önə çəkilməlidir. 
Yuvenal Ədliyyə jurnalistlərdən daha çox araşdırma tələb edir. Çünki sistem Azərbaycan cəmiyyəti 
üçün yeni sahədir. Tam tətbiqi həyata keçrilməyib. Azərbaycanda Yuvenal Ədliyyənin tətbiqi hansı 
dəyişikliklərə səbəb olacağı, nəticələri jurnalistlər araşdırılmalı və ictimayyətin diqqətinə çatdırmalıdırlar. 
Beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmalı ,müsbət və mənfi tərəfləri göstərilməlidir. 
Uşaq və yeniyetmələrlə bağlı mövzular mediadan, ən az bu sahənin mütəxəsisləri qədər bilik istəyir . 
Mövzu uşaqlar və yeniyətmələr olduqda KİV-dən xüsusi həssaslıqla yanaşması tələb olunduğu halda, bu 
həssaslığı ala bilmirik. Bunun bir neçə səbəbi var. Əsas səbəblərdən biri Yuvenal ədliyyənin Azərbaycan 
Qanunvericiliyində tətbiq edilməməsidir. İxtisaslaşma yalnız polis sistemindədir. İxtisaslaşmış məhkəmə, 
hakim, prokuror, vəkillər yoxdur. Yuvenal ədliyyənin qəbul edilməməsinə əsas arqument kimi milli -mənəvi 
dəyərlər göstərirlər, digər tərəfdən isə maddi baxımdan daha çox vəsait tələb olunduğu bildirilir. Mövzulara 
dominant (hakim)olmayan jurnalist nə qədər keyfiyyətli araşdırma aparması şübhə altındadır. 
Azərbaycan qanunvericiliyinə görə kimlər uşaq hesab edilir və onların hüquqları nədən ibarətdir? 18 
yaşına çatmayan və tam fəaliyyət qabiliyyəti əldə etməyən şəxslər uşaq hesab olunurlar. Hər kəsin 
doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır. Uşaqların təhsil, fiziki, 
psixoloji və ya cinsi istismara qarşı qorunma kimi təməl hüquqlarının tamına uşaq hüquqları adı 
verilməkdədir. BMT-nin "Uşaqların hüquqları və jurnalistika praktikası-hüquqlara əsaslanan perspektiv" 
proqramında bildirilirki, «UŞAQLARIN HÜQUQLARI» dedikdə 18 yaşından aşağı uşaqların və 
yeniyetmələr üzrə insan hüquqları başa düşülür. Uşaqlığın bizim həyatımızda xüsusi dövr olduğu barədə 
faktın qəbul edilməsi ilə uşaqlar və gənclər üçün ayrıca hüquqlar toplusu yaradılmışdır. Bu, bizim ən çox 
böyüdüyümüz və öyrəndimiz; qayğımıza qalması və təhlükəsizliyimiz üçün digərlərinin köməyinə daha çox 
ehtiyac duyduğumuz; şənlənməyimiz üçün bir dövrdür.1989-cu ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı uşaqların 
məxsusi konvensiyaya ehtiyacı olduğu razılığa gəldi. Uşaqlar və gənclər üçün bu hüquqlar toplusu Birləşmiş 
Millətlər Təşkilatının Uşaq Hüquqları haqqında Konvensiyası adlanır. Bu, onu göstərir ki, 18 yaşından aşağı 
uşaqlar hər hansı irqi, dini və bacarıqları, hər hansı düşündükləri və ya dedikləri və hər hansı təmsil etdikləri 
ailə növünü əhatə etdiyi kimi bütün hüquqlara malikdirlər. "(1,s. 9) 
Uşaq hüquqları ilkin olaraq Konstitusiya, Azərbaycan Respublikasının Uşaq hüquqları haqqında qanun 
və Azərbaycan Respublikasının digər normativ hüquqi aktları ilə tənzimlənir. 1992-ci ildə Azərbaycan 
BMT-in 1989-cu il tarixli Uşaq Hüquqları Konvensiyasına qoşuldu. Konvensiyanın icrasına nəzarət etmək 
məqsədilə Uşaq Hüquqları Komitəsi təsis edildi. Konvensiyaya qoşulmuş dövlətlər periodik olaraq uşaq 
hüquqlarının vəziyyəti ilə bağlı Komitəyə hesabat verirlər. Azərbaycan da digər dövlətlər kimi bu hesabatı 
verir. Sonuncu dəfə Komitəyə 2012-ci ildə hesabat verib. Növbəti hesabatı isə 2018-ci ildə verəcək. 
Konvensiyaya Əlavə Protokolla Komitəyə uşaq hüquqlarının pozuntusu ilə bağlı fərdi şikayətlərin verilməsi 
institutu da yaradılıb. Lakin Azərbaycan hələ ki, Uşaq Hüquqları Konvensiyasının pozuntusu ilə bağlı fərdi 
şikayətlərin verilməsi mexanizmini qəbul etməyib. Buna görə də Komitəyə Azərbaycanda fərdi şikayətlər 
vermək olmur. Konstitusiyanın 12-ci maddəsinin II hissəsinə əsasən bu Konstitusiyada sadalanan insan və 
vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə 
uyğun tətbiq edilir. Bu hüquq normasına uyğun olaraq Azərbaycan uşaq hüquqlarını qoşulduğu Uşaq 
Hüquqları Konvensiyasına uyğun yerinə yetirməlidir. 
Uşaq hüquqları həmçinin daha geniş ailə məsələlərini tənzimləyən Ailə Məcəlləsinin bir sıra 
müddəaları ilə də tənzimlənir. Həmin Məcəllənin 11-ci fəsli ayrıca olaraq uşaq hüquqlarını ehtiva edir. 
Burada uşağın ailədə tərbiyə olunmaq, müdafiə, ünsiyyət, ad kimi hüquqları müəyyən edilir. 
Göstərilənlərdən əlavə bir sıra digər qanunvericilik aktları (məsələn, Məişət zorakılığının qarşısının 
alınması haqqında Qanun həmçinin uşaq hüquqları ilə əlaqəlidir) və icra hakimiyyəti orqanlarının 
tənzimləyici aktları (məsələn, Nazirlər Kabinetinin vətəndaşlıq vəziyyəti aktları ilə əlaqədar təlimatı uşaq 
hüquqlarına sıx toxunur) ilə uşaq hüquqlarına dair məsələləri tənzimləyir.
Medianın cəmiyyətə təsiri 
danılmaz faktdır. Uşaqlar və yeniyetmələr də bu təsirdən öz paylarını alırlar. KİV uşaqların xarakterinə, 
rəftarına, tərbiyəsinə, arzu və maraqlarına ən az valideynlər və cəmiyyət qədər təsir edir. Bəzən bu nisbət 
KİV-in xeyrinə də dəyişə bilir. Bütün hallarda bunun müsbət və mənfi təsirləri var. Öz məsulliyətini dərk 
edən har hansı KİV orqanı yaxud KİV nümayəndəsi uşaqlarla bağlı hazırladığı materillarda yalnız hal-
hazırkı sütuasiyanı nəzərə alaraq işıqlandırmamalıdır. Gələcəkdə uşağın ala biləcəyi psixoloji təsirləri, 
travmada nəzərə alınmalıdır. 
Jurnalistlər hansı hallarda uşaq hüquqlarının pozulmasında kobud səhvliklərə yol verir? Bu məqamı 
diqqətlə dəyərləndirdikdə məlum olur ki, KİV nümayəndələri müsahibə zamanı uşaq psixologiyasını nəzərə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
486
almadan onlara, sualları ünvanlayır. Öz reportajları daha maraqlı alınması üçün daha həssas məqama dönə-
dönə toxunurlar, uşaqların üz görüntüləri açıq şəkildə yayımlanır, onlarla bağlı daha dəqiq məlumatlar 
ötrülür. BMT Uşaq Fondunun Uşaqlarla Müsahibə Aparılmasına dair Təlimatında deyilir ki:"Hər hansı uşağa 
heç bir zərər vurmayın; uşağı təhlükədə qoymaqla və ya uşağın alçaldılmasını göstərməklə və yaxud 
travmatik hallar nəticəsində uşağın ağrısını və dərdini təzələməklə mədəni dəyərlərə subyektiv, qeyri-həssas 
olan suallara, münasibətlərə və ya şərhlərə yol verməyin. Müsahibə aparılması üçün uşaqların seçilməsində 
cinsinə, irqinə, yaşına, dininə, statusuna, təhsil səviyyəsinə və ya fiziki bacarıqlarına görə ayrı-seçkilik 
etməyin. Uydurmaya yol verilməməsi: uşaqların keçmişinin tərkib hissəsi olmayan əhvalatı danışmasını və 
ya hərəkətə yol verməsini onlardan xahiş etməyin". BMT-nin bu təlimatı zaman -zaman Azərbaycan 
mediasında kobud formada pozulur. Qubada on yaşlı Nurayın qəyyumluq məsələsi ilə bağlı məhkəmə 
qərarından sonra icraçılarının qanuna zidd hərəkətlərinin mediada işıqlandırılması məsələsini örnək göstərək. 
Məhkəmə prosesində qanun pozuntusu baş vermişdi . Telefonla çəkilən proses qısa müddətdə sosial 
şəbəkələrdə sürətlə yayıldı . Demək olar ki, bütün media qurumları çalışırdı ki, məsələ ilə bağlı daha çox 
informasiya yaysın. İP toplamaq üçün aralarında güclü rəqabət gedirdi. "Qafqazİnfo"-nun müxbiri Nuraya
ünvanladığı suallar böyüklərin belə kifaəyət qədər çətinliklə cavablandıracağı suallar idi. Müxbir soruşur: 
"Nuray sən atandan qorxduğun üçün onunla qalmaq istəmirsən ?" Sanki atasından qorxduğunu şüuraltı 
uşağın beyninə yeridir. Nurayın üz görüntüsü bütün KİV orqanları tərəfindən yayımlanmışdı. Məktəbdə 
yaxud gələcək həyatında hansı situasiyaların baş verə bilməsi nəzərə alınmamışdı. Xaladan atanın əleyhinə 
uşağın yanında müsahibə alınması və s. amillər jurnalist etikasına zidd idi. Ola bilərdi ki, mövcud 
sütuasiyada münaqişəli tərəflər bir-birlərini kəskin şəkildə ittiham etsinlər. Lakin belə məqamları 
işıqlandıran jurnalist uşaq kontekstini unutmamalıdır. 
BJF-nin rəyinə əsasən, bütün jurnalistlər və media peşəkarları nəinki yüksək etika və peşə normalarına 
riayət etməli, eləcə də müstəqil jurnalistikanın həyata keçirilməsi üçün fəaliyyət sahəsi daxilində Uşaq 
Hüquqları haqqında Konvensiya və onun müddəaları barədə məlumatların mümkün dərəcədə geniş şəkildə 
yayılmasını dəstəkləməlidirlər. 
BJF-nin qənaətinə görə, media təşkilatları uşaqların hüquqlarının pozulmasını və uşaqların texniki 
təhlükəsizliyi, şəxsi həyatının toxunulmazlığı, fiziki təhlükəsizliyi, təhsili, sağlamlığı və sosial rifahı ilə 
əlaqədar məsələləri və bütün istismar formalarını araşdırmalar və ictimai müzakirə üzrə mühüm məsələlər 
kimi hesab etməlidirlər. 
Bununla yanaşı, media nəinki uşaqların vəziyyətini yalnız hadisə kimi nəzərdən keçirməli və bu 
baxımdan xəbər hazırlamalı, eləcə də «həmin hadisələrin baş verməsinə səbəb ola bilən və ya səbəb olan 
proses haqda davamlı surətdə xəbər verməlidirlər (1, s. 37). 
Ədəbiyyat 
1. Uşaqların hüquqları və jurnalistika praktikası- hüquqlara əsaslanan perspektiv: BMT Uşaq Fondu - Dublin 
Texnologiya İnstitutu 2007 , 84s 
2. Azərbaycan Respublikasın Konstitusiyası 2017 , 47s 
VƏLİ JALƏ 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Şşərqşünaslıq İnstitutu 
ERKƏN ƏRƏB TARİXŞÜNASLIĞINDA SÜNNİ-ŞİƏ TARİXİ ƏNƏNƏSİNİN AYRILMAMASI 
Açar sözlər:
ərəb tarixşünaslığı, sünni-şiə ənənəsi, vahid müsəlman ümməti, ideoloji, dini, siyasi 
baxışlar, siyasi proseslər, tarixi ədəbiyyatın təsnifatı 
About not separation of the Sunni- shiite historical traditionin an early Arab historiography 
The article has devoted to a question of not dissociation sunni-shiite historical traditions. There the 
review of formation of Islam as religions is given hire. It is told about the events which have led to split in
Muslim Ummah. Special attention is paid to classification of Shiite historical tradition. In article it is told 
about creativity of the Arab scientists who have made a contribution to development of the Arab historical 
literature. 
Keywords:
Arab historiography, sunni-shiite tradition, unit Muslim Ummah, ideological, 
religiousviews, politicalprocesses, classification of histoticalliterature 
Tarixçi araşdırmaçıların payına çoxlu kiçik və böyük kəşflər düşür. Külli miqdarda hələ işlənməmiş 
materialla bağlı olan azsaylı orta əsrlər tarixini tədqiq edən tarixçilərdə bu kəşflərin ehtimalı daha artıqdır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
487
Yaxın Şərq tədqiqatçıları üçün orta əsrlər tarixi daha çox maraq doğurur. Neçə minilliklər bizdən uzaq olan
orta əsrlər tarixini öyrənərkən, buhadisə və faktlarınşaxəli dünyasına daxil olaraq tədqiqatçının önündə
cəmiyyət fəaliyyətinin yeni, hələ kəşf olunmayan şaxələri açılır. Bu şaxələrin uzunmüddətli, çox səy və 
zəhmət tələb edən tədqiqi alimləri növbəti araşdırmalara sövq edir. İş prosesi zamanı daha ciddi və obyektiv 
təhlil tələb edənproblemlər ortaya çıxır. Bu cür problemlərdən biri erkən Abbasi dövrü müəlliflərinin
yaradıcılığında sünni-şiə tarixi ənənələrinin ayrılmamasıdır. 
Problemin məğzini dərk etmək üçün islamın din kimi formalaşma dövrünə, vahid ümmətin 
parçalanmasına və iki sünni və şiə cərəyanlarının əmələ gəlməsinə gətirən hadisələrə nəzər yetirmək 
lazımdır. 
Əksər mənbələrin şahidliyinə görə Məhəmməd peyğəmbər özündən sonra varis qoymamışdır, buna 
görə onun vəfatından sonra vahid müsəlman ümmətində qızğın mübahisələr başlamış, dünyəvi və ruhani 
hakimiyyət məsələsi barəsində peyğəmbərin fəaliyyəti dövründə fikir ayrılığı yaranmışdır (1, s. 16; 2, s. 10). 
Qeyd etmək lazımdır ki, Məhəmməd peyğəmbərin fəaliyyəti dövründə hakimiyyət məsələsi müzakirə 
obyekti olmamışdır. Hakimiyyət tamamilə Allaha məxsus idi. Dünyəvi hakimiyyət rəiyyətin Quran və 
sünnət qaydaları ilə yaşaması üçün Allah tərəfindən insanlara göndərilən bir ənam idi. Dünyada baş verən 
bütün hadisələr onların əhəmiyyətindən asılı olmayaraq ruhani dairəsinə aid idi. Hakimiyyət dünyəvi və 
ruhani cəhətdən ayrılmırdı. Bununla belə, hakimiyyət xüsusi sakral səciyyə daşıyırdı. Məhəmməd 
peyğəmbər nəinki Allah-təalanın qərarlarını yerinə yetirir, həmçinin Onunla insanlar arasında vasitəçi idi. 
Buna görə peyğəmbərin əməlləri və söylədikləri müqəddəs hesab edilir, onun şəxsiyyəti isə bütün müsəlman 
ümməti üçün təqlid nümunəsi idi. Lakin peyğəmbərin ölümündən sonra ilahi vəhvlərin olmadığı halda 
hakimiyyət məsələsi son dərəcə kəskinləşdi. Hakimiyyət uğrunda inadlı mübarizə rəqabət aparan tərəflərin 
dini-siyasi düşüncələrini inkişaf etdirən kəskin mübahisələrlə qüvvətlənirdi. Bu dini-siyasi düşüncələrin öz 
növbəsində formalaşan ərəb tarixşünaslığında öz əksini tapırdı 
Hakimiyyətə cəhd öz əvvəlki imtiyazları uğrunda mübarizə aparan qəbilə əyanlarının qruplaşmasının, 
islam uğrunda xidmətlərinə görə dövlətdə hakim mövqeləri tutmağa çalışan, yeni formalaşan müsəlman
yuxarı təbəqəsinin sayəsində hərbi nailiyyətlər və sərvətlərbir neçə qruplaşmanın maraqlarını toqquşdurdu 
(1, s. 18).
Müsəlman icmasında hələdə hakimiyyətin onun cəngavər, şücaəti ilə seçilən layiqli nüfuzlu 
nümayəndəsinə (mürəvva), dini imtiyazları olan və peyğəmbərə ruhən yaxın olan şəxsə qəbilə prinsipinə
əsasən keçməsi saxlanılırdı. Bununla belə, müsəlman ümmətinin bu və ya digər nümayəndəsinin xeyrinə 
dəlillər nəzərə alınırdı. 
Bundan başqa, hakimiyyətin qan qohumluğuna, yəni sülalə varisliyinə əsasən keçməsi mövcud idi. 
Hakimiyyətin sülalə varisliyinə ötürülməsi ideyasını ilk dəfə Osmanın hakimiyyəti zamanı islamı qəbul 
edən Yəmən yəhudisiAbdallahbinSaba (İbn as-Sauda) Töratata istinad edərək o hər bir peyğəmbərin dini 
varisi (vasi)olduğunu bildirir. Onun fikrincə, Əli Məhəmməd peyğəmbərin vəsiyyətinə görə onun varisi idi. 
“Məhəmməd peyğəmbərlərin ən yaxşısı olduğuna görə Əli də varislərdən ən yaxşısı idi (3, s. 207-208; 5, s. 
8). Qəbilə sisteminin dağılması zamanı mübarizə daha kəskin və qərəzli xarakter alır. Bu mübarizə 565-cı 
ildə xəlifə Osmanın vəfatından sonra güclənir. Bu hadisə köhnə qəbilə əyanları və yeni formalaşan 
müsəlman yuxarı təbəqəsinin arasında çoxdan qızışan münaqişəni ortaya çıxartdı.Bu mübarizənin 
dəlillərindən biri kimi Əməvilər sülaləsinin nümayəndəsi ƏbuSüfyanMüaviyənin başçılığı ilə qəbilə 
zadəganları Osmanın qanıqisasını irəlisürmüşdü.O, xəlifənin ölümündə Əlini əlbir olmasında günahlandırdı. 
Beləliklə, hakimiyyət uğrunda mübarizə zamanı Məhəmməd peyğəmbərin yaxın qohumu Əlinin 
tərəfdarlarının gələcəkdə xüsusi siyasi cərəyan olan şiəliyin yaranmasına gətirən siyasi qruplaşma 
formalaşmağa başladı. Bu qruplaşmanı Əlinin xilafətə olan hüquqları daha layiqli olduğunu hesab edən 
qohumları, ev adamları və yaxınları təşkil edirdi. 
Möminlərin qalan hissəsi özünü Quranın və peyğəmbər sünnəsinin və onun silahdaşlarının 
tərəfdarları elan etdi. Öz imanlarının həqiqiliyinin sübutu kimi onlar Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından 
sonra müsəlman ümmətinin 79 icmaya bölünməsi və onlardan yalnız birinin cənnətə düşməsi haqqında olan 
peyğəmbər hədisini göstərirdi. Bu yeganə icma “əhl əs-sunnava-l cəmaə-dir” (sünnə və həmrəylik əhli) (8, s. 
13; 5, s. 29-30). 
Deməli, Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından 30 il sonra müsəlman ümmətinin daxilində sülalə 
çərçivəsindən çıxan və müsəlman aləminin gələcək taleyinə böyük təsir edən parçalanma baş verdi. 
Ərəb cəmiyyətində baş ve,rən proseslər təbii ki, onun proqressiv, açıqfikirli nümayəndələrinin
ideoloji, dini və elmi düşüncələrini formalaşdıraraq onlara təsir edirdi. Hər bir siyasi proses, hadisə, fakt
ərəb tarixçisi üçün maraq doğurur, onun qiymətinə məruz qalır. Belə ki, siyasi, elmi, dini fikirlərin 
formalaşması zamanı tədricən ərəb tarixşünaslığı təkmilləşir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
488
Ərəb tarixşünaslığının yaranması və inkişafına dair müasir elmi ədəbiyyatda iki əks meyl (ziddiyyətli 
tendensiya) mövcuddur. Belə ki, tanınmış rus alimi S.P.Prozorov öz "Арабская историческая литература 
в Ираке, Иране и Средней Азии в VП -середине X века"əsərində ərəb tarixşünaslığının yaranmasını VIII 
əsrin birinci rübünə,yəni yazılı mənbələrin təsbit edilməsi zamanına aid edir. Onun fikrincə, bu dövrdə 
ümumi ərəb tarixşünaslığınınnəzdində şiə tarixşünaslığı formalaşmağa başladı (8, s. 10). 
Alimlər ərəb tarixşünaslığının yaranmasını XIX əsrin əvvəlinə, yəni, əvvəlki dövrün yunan, Suriya və 
fars mənbələrinə bənzəri olmayan tarixi ədəbiyyatın yeni xüsusi “Fəthlər kitabı”janrının yaranması dövrünə 
aid edir (6, ds. 154-155; 7, s. 224; 4, s. 241). Bu tarixi istiqamətin nümunəsi kimi əl-Mədaininin, əl-
Bəlazurinin, əl-Kufinin “Fəthlər kitabı”nın adını çəkmək olar. Burada müəlliflər ərəb fəthlərinə xüsusi diqqət 
yetirərək ərəb xilafətinin tarixindən bəhs edirlər. Xilafət tarixinə müraciət Ərəb xilafətinin XIX əsrdə 
parçalanmasının başlanması ilə bağlı idi. Ərəb cəmiyyəti qarşısında xilafətin sarsılmış ideoloji 
əsaslarınınmöhkəmləndirilməsi və xalqın tarixi keçmişinin dərk edilməsi kimi birinci dərəcəli məsələ 
dururdu. Dövlətin şanlı keçmişinə, yüksəliş və çiçəklənmə dövrünə olan maraq hazırki siyasi proseslərin ötən 
dövrün hadisələr prizmasından qiymətləndirilmə vacibliyi ilə bağlı idi. IX əsrin ayrı-ayrı mənbələrinin 
öyrənilməsi ötən dövrdə (VII-VIII əsrin ortası) ərəb alimləri tərəfindən çoxlu əsərlərin yaradılması haqqında 
nəticəyə gəlməyə imkan verir. Bu əsərlər erkən ərəb tarixşünaslığının əsasını yaradan zəngin tarixi materialı 
təşkil edirdi. IX əsrdə öz əsərlərini yaradan tarixçilər bu mənbələrdən olan məlumatları bu və ya digər tarixi 
hadisə və faktla bağlı öz mülahizə və baxışları ilə tamamlayırdılar. Beləliklə, məhz bu dövrə- IX əsrin 
əvvəlinə ərəb tarixşünaslığının tam şəkildə inkişafı, yəni onun bütöv, vahid elmə çevrilməsi baş verir. 
Ərəb tarixşünaslığının formalaşması haqqında daha dolğun təsəvvür yaratmaq üçün S.M. Prozorovun
yuxarıda adı çəkilən əsərində yer alan şiə tarixşünaslığının bəzi aspektlərinə toxunmaq lazımdır. Ümumərəb 
tarixşünaslığının nəzdində şiə tarixşünaslığından danışarkən S.M. Prozorov şiə tarixi ədəbiyyatını 3 
mərhələyə bölür: 
1. VII-X əsrin ortaları – şiə hərəkətinin başlanğıc dövrü;
2. X əsrin ortaları-X əsrin sonu - şiə ədəbiyyatının işlənməsi və kodlaşdırılması;
3. XI əsrin əvvəlindən şiəliyin dövlət şəklində formalaşması və onun dövlət ideologiyasına çevrilməsi
(10, s. 11). 
Erkən şiə tarixşünaslığının başlanğıc mərhələsi Əlinin və onun səhabələrinin və tərəfdarlarının 
fəaliyyəti, rəvayətlərin toplanması və həmçinin şiələrə xeyirxahlıqla yanaşan qəbilələrin genealogiyasının 
tərtibi ilə bağlı idi. Hədislərin yazılı tərtibatı bir neçə mərhələdən keçmişdir: ilk əvvəl onları sadəcə olaraq 
yazıya köçürür, sonra isə onları ilkin mənbəyə çatana qədər mühadislərin adı ilə qruplaşdırırdılar. 
Hədislərin yazılmasının son mərhələsi onların mövzular üzrə təsnifatı ilə bağlı idi. Birinci mərhələdən yalnız 
ayrı-ayrı sitatlar, ikincidən isə – malaki məzhəbinin banisi Malik ibn Ənəs əl-Müvəttanın (713-795) “əl-
Müvətta” toplusu qalmışdır. İki redaktədə saxlanılan bu toplumda müxtəlif hüquqi mövzular üzrə 
qruplaşmış 1700 hədis var (4, s. 236; 6, s. 156). Hədislərin başqa nümunəsi kimi Hənbəli dini-siyası 
hərəkatının və hüquq məktəbinin başçısı Əhməd ibn Hənbəlin (780-855) məşhur “əl-Müsnad”-ın (30 000-
dən artıq hədis) adını çəkmək olar (4, s. 30-31). Bundan başqa, Məhəmmədin yaxın səhabəsiƏbuHüreyrada 
(693-cü ildə vəfat etmiş) saxlanılanpeyğəmbərin sözlərinə əsasən yazılmış hədislərdən ibarət 
dəftərmövcuddur. Həmin yazılar Əli ibn Əbu Talibin sözlərinə görə onun oğlu Həsənə verilmişdir ( 10, s. 
10).
Erkən orta əsr alimlərinin əsərlərinin tədqiqatı zamanı bu əsərlərinxüsusi keyfiyyəti onların 
universallığı üzə çıxır. Əsrin ortalarında çox güman ki, müsəlman dini bilikləri özünü göstərir, VIII əsrin 
sonundan etibarən müxtəlif fənlərin müsəlman elmindən ayrılması prosesi başlayır. İslam elminin ayrılması 
elmin müxtəlif sahələrində fitri biliklərə sahib olan çoxsaylı alimləri bu sahələrdən birini: dini, tarixi və ya 
hüquq elmini daha dərindən öyrənməyə gətirib çıxartdı. 
VIII əsrin ortalarında müsəlman cəmiyyətinin nüfuzlu nümayəndələrinin evlərində müxtəlif disput və 
elmi müzakirələr keçirilirdi. İslam elminin belə tanınmış lider və avtoritetlərinə ilk növbədə 6-ci imamiyyə 
məzhəbinin altıncı imamı və cəfəri hüquqi cərəyanın başçısı Cəfər as-Sadiqini (700-750 –ciillər) aid etmək 
olar. 
Ədəbiyyat 
1. Aн-Наубахти Ал-Хасан бин Муса. Шиитские секты. -М., 1973
2. Аш-Шахрастани Мухаммад ибн Абд, ал-Карим. Книга о религиях и сектах / Пер. с араб.,введ. и
коммент. С. М. Прозорова. М.: Наука, Главная редакция восточной литературы, 1984. Ч. 1. Ислам.
3. Большаков О.Г. История халифата. ч. II, М., 1993
4. Большаков О
.Г. 
Очерки истории арабской культуры V-XV вв
.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
489
5.
Всемирная история и Восток. Сборник статей. М.,1989, 224s
6. Ислам: Энциклопедический Словарь. M., 1991, 315 s.
7. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. Т. 1,М., 1951
8. Новосельцев А.П. Некоторые аспекты развития мусульманской историографии средних веков.
Всемирная история и Восток. Сборник статей. М.,1989
9. Прозоров С. М. К вопросу о «правоверии» в исламе: понятие ахл ас-сунна (сунниты) / Проблемы
арабской культуры. М., 1987, 213—218.
10.
Прозоров С. М
. Арабская историческая литература в Ираке, Иране и Средней Азии (VII —
середине X в.). — М.: 1980.
YUSİFOVA PÜSTƏXANIM 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI ÜNSİYYƏTDƏ NƏZAKƏTLİLİK VƏ MÜRACİƏT FORMALARI 
SOSİAL-MƏDƏNİ FAKTORLAR KİMİ 
Açar sözlər: 
mədəniyyət, ünsiyyət, nəzakətlilik, müraciət formaları, faktorlar 
Politeness and address forms as socio-cultural factors in cross-cultural communication 
In the globalized and integrated world we enter into communication with people belonging to various 
cultures. That is why it is crucial to learn factors that influence cross-cultural communication. This article 
covers politeness and address forms as socio-cultural factors of cross-cultural communication. 
Communication begins with forms of address and politeness is an essential part of communication in order to 
achieve pragmatic goal. The article deals with socio-cultural factors such as politeness and address forms in 
various cultures including Azerbaijani and English cultures. The approaches of different scientists have been 
also been taken into consideration throughout the article. 
Keywords: 
culture, communication, politeness, address forms, factors 
Mədəniyyətlərarası ünsiyyətə mədəniyyətlərarası əlaqələr, onların reallaşma şərtləri, bu proses zamanı 
yarana biləcək çətinliklər və mədəniyyətlərarası ünsiyyət zamanı baş verə biləcək uğursuzluqlar daxildir. 
Mədəniyyətlərarası ünsiyyət müxtəlif mədəniyyət daşıyıcılarının birgə fəaliyyətidir. Müxtəlif 
mədəniyyətlərin daşıyıcıları olan insanlar bir-biri ilə əlaqə yaratdığı zaman onlar nəinki fərqli 
mədəniyyətlərlə, həmçinin fərqli dil, mətbəx, geyim, davranış qaydaları, dünyaya baxış forması ilə 
qarşılaşırlar. Bu cür müxtəlifliklər ucbatından fərqli mədənyyətlərə sahib insanların əlaqələri çətin, bəzən isə 
qeyri-mümkün olur. Bu zaman insanlar yad mədəniyyəti özününkü ilə uyğunlaşdırmağa çalışır ki, bu da 
mədəniyyətlərarası əlaqələrə maneə ola bilər. Mədəniyyətlərarası əlaqələrin uğurlu alınması üçün 
mədəniyyətlərarası ünsiyyəti öyrənmək lazımdır. 
Mədəniyyətlərarası ünsiyyətə bir çox faktorlar təsir edə bilər ki, bunlardan biri də 
sosial-mədəni 
faktorlardır.
Sosial-mədəni səviyyədə ünsiyyətə müxtəlif fakrolar təsir göstərir ki, nəzakətlilik və müraciət 
formaları bunlardandır. 
Nəzakətlilik. 
Mədəniyyətlərdən asılı olaraq nəzakatlilik qaydaları müxtəlif cür ifadə edilir. 
Başqalarına qarşı nəzakətli olmaq onlarla yaxşı əlaqələr qurmağa, anlaşılmazlıqdan uzaq durmağa, 
münasibətləri qaydasına salmağa və s. imkan verir. Biz, nəzakətli olmaq üçün cəmiyyətin sosial dəyərlərini 
başa düşməliyik (3, s. 296-297) .
İngilis və Azərbaycan dillərində nəzakətlilik müxtəlif vasitələrlə ifadə edilir. Məsələn, 
excuse me, 
sorry, please, thank you, bağışlayın, buyurun, zəhmət olmasa, alqış və s. 
kimi qəbul edilmiş ifadələrdən 
istifadə edilir. 
A:
Excuse me, what time is it?
B:
Zəhmət olmasa qapını örtün. 
Ünsiyyət zamanı nəzakətliliyin əsasında 
sima (face)
konsepti mərkəzi yer tutur. Sima dedikdə insanın 
ictimai siması nəzərdə tutulur ki, bu da hər bir şəxsin malik olduğu emosional və sosial halıdır. Bu 
baxımdan nəzakətli olmaq ünsiyyətə daxil olan hər bir şəxsin simasının tanınmasıdır. Gündəlik ünsiyyətdə 
insanlar bir-birilərinin ictimai simalarının tanınmasını və ona hörmətlə yanaşılmasını istəyirlər. Bəzən, 
danışan şəxs tərəfmüqabilinin simasını hədələyən ifadələr (kobud ifadələr) işlədə bilər ki, bu da 
simanı 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
490
hədələyən
aktlar (face threatening act) 
adlanır. Əgər danışan dinləyənin simasını hədələyə biləcək 
söyləmləri azatmağa çalışırsa, bu 
simanı xilas aktı
(face saving act) adlanır: 
Bura gəl (come here) – bura 
gələ bilərsiz? (could you come here?).
Bu nümunədə birbaşa əmr formasını işlətmək yerinə sual formasını 
işlədərək simanı hədələyə biləcək səbəblərdən qaçılmışdır (5, s. 61). 
Ceffri Liç 
müsbət və mənfi nəzakətliliyi
fərqləndirir. O, mənfi nəzakətliliyə daha çox önəm verir. 
Çünki, bu inciklik törədə biləcək səbəbləri azaltamağa və yumşaltmağa yönəlmişdir. Məsələn, 
I am sorry to interrupt you but could you come here? (sizi narahat etdiyim üçün üzr istəyirəm, amma 
bura gələ bilərsiz?) və s. 
Dəvət, təklif, iltifat, təbrik və s. zamanı istifadə edilən söyləmlər müsbət nəzakətliliyə nümunədir. 
Həm müsbət, həm də mənfi nəzakətlilik xaraktercə dərəcələnəndir. Məsələn, 
thanks-thanks a lot-
thank you very much; sağ olun-çox sağ olun
-
təşəkkür edirəm
və s. (4, s. 11-13): 
C.Liç nəzakətliliyin səkkiz xüsusiyyətindən bəhs edir (4, s. 4-9): 
1) Nəzakətlilik məcburi deyil.
İnsanlar daha çox məcbur qaldıqlarında nəzakətli olmağa çalışırlar.
Müxtəlif mədəniyyətlərdə bilərəkdən nəzakətsiz davranışlara da rast gəlmək mümkündür. Məsələn, 
maraqsız keçən konsert, oyun, tamaşa zamanı zal çıxış edənləri fitə basa və ya alqış tələb edilən zaman 
sükutla narazılıqlarını bildirə bilərlər ki, bu da nəzakətlilikdən uzaqdır. 
2) Nəzakətliliyin ikinci xüsusiyyəti onun
dərəcəyə malik olmasıdır.
Məsələn, bir çox
mədəniyyətlərdə ifaçılar və ya aktyorlar səhnədə çıxışlarını başa vurduqdan sonra tamaşaçılar qarşısında 
baş əyirlər. Fiziki olaraq insan nə qədər çox əyilərsə, bir o qədər nəzakət göstərmiş olur. Eynilə də 
tamaşıçıların uzun çəkən alqışı tamaşanı, oyunu, konserti və s. bəyəndiklərinin nəzakətlə ifadəsidir. 
Bir çox Asiya ölkələrində xüsusilə də Çin, Koreya və Yaponiya mədəniyyətlərində sosial əlaqələr və 
ünsiyyət zamanı baş əymək qəbul edilmişdir. Bu zaman insanların nə qədər əyildikləri onların nə qədər 
səmimi və nəzakətli olduqlarnı bildirir. Bu zaman baş əymək situasiyadan asılı olaraq salamlamaq, üzr 
istəmək, xahiş etmək, təşəkkür etmək və s. kimi mənalar ifadə edə bilər. 
3) Nəzakətliliyin cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmuş normaları vardır.
Məsələn, konsert
bitdikdən sonra ifaçının alqışlarla yenidən səhnəyə qayıtması nəzakətliliyin yüksək həddi kimi başa 
düşülür. Əgər ifaçı səhnəni tərk etməzdən əvvəl alqışlar qısa müddət ərzində bitirsə, onda bu yalançı 
nəzakətlilik kimi qəbul edilir. İngilis dilində bu situasiyanı izah edən bir məsəl vardır: “damning with faint 
praise.”
4) Nəzakətliliyin ifadə edilib-edilməməsi situasiyadan asılıdır.
Məsələn, oyun zamanı (futbol,
voleybol, tennis və s.) hər hansı bir oyunçu hesabı açırsa, bu alqışa səbəb ola bilər. Eyni zamanda, həmin 
oyunçunun hər hansı bir səhvi tamaşaçıların narazılıq səsləri, fiti və ya kobud ifadələri ilə müşayiət oluna 
bilər. 
5) Ünsiyyət zamanı tərəflər arasında nəzakətliliyin qarşılıqlı assimmetriyası mövcud olur.
Yəni,
özünə qarşı az nəzakətli olub başqalarına qarşı daha nəzakətli olmaq qəbul ediləndir, əksi isə yox. 
6) Nəzakətlilik az və ya çox dərəcədə qəbul ediləndir:
I mərhələ:
A B-ni dəvət edir --------- A B-nin təklifini rədd edir. 
II mərhələ:
A B-ni yenidən dəvət edir---------B yenidən rədd edir. 
III mərhələ:
A B-ni yenidən dəvət edir-------B nəhayət qəbul edir. 
Bu cür vəziyyəti restoranda hesabı ödəmək zamanı da müşahidə etmək mümkündür: 
A:
Hesabı mən ödəyəcəm.
B:
Xeyir, mən.
A:
Xahiş edirəm izin verəsiniz mən ödəyim
və s. 
7) Nəzakətliliyin digər aspekti danışan və dinləyənlər arasında dəyərlərin ötürülməsidir.
Məsələn, danışan dinləyənə nəyisə təklif edir, dəvət edir, təşəkkürünü bildirir və s. Həmçinin, danışan 
həmsöhbətinə üzrxahlıq, baş sağlığı, iltifat, təbrik, təklif, məsləhət və s. bildirdikdə II tərəf I tərəfə əksər 
hallarda nəzakətlə cavab verir. İngilis dilində 
thank you
ifadəsinə cavab daha çox inkarda verilir: 
not at all, 
no problem, it is nothing, don’t mention it
və s. Azərbaycan dilində isə bu bir qədər fərqli şəkildə ifadə 
edilir: 
dəyməz, buyurun, xoşdur, heç bir problem yoxdur
və s. 
8) Nəzakətliliyin sonuncu xüsusiyyəti tərəflər arasında dəyərlər balansını saxlamaqdan
ibarətdir. 
Bu daha çox təşəkkür və üzrxahlıq zamanı özünü büruzə verir. Bu zaman sanki tərəflər bir-
birilərinə olan “borcu” ödəmiş olurlar. Məsələn,
A1:
Təşəkkür edirəm (thank you).
B1:
Buyurun (not at all).
A2:
Üzr istəyirəm (I am awfully sorry)
B2:
Eybi yoxdur (Never mind, that is all right).

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
491
tərəfindən də tədqiq edilmişdir. O, nəzakətliliyin iki prinsipini ayırd edir: 
a)
Aydın ol (be clear)!; Nəzakətli ol (be polite)!
b)
Ünsiyyət zamanı tərəflər xaotik deyil, əksinə, məntiqi ardıcıllıqla söyləmlərini ifadə edirlər ki, bu
da incikliyin baş verməsinin qarşısı alır. Bu zaman R.Leykoff P.Qraysın “
Ünsiyyət maksimaları
”nı əsas 
götürür. 
Kəmiyyət
– lazım olandan artıq danışma; 
keyfiyyət 
– doğru olduğuna inandığın şeyi de; 
relevantlıq
– 
relevant ol; 
tərz
– aydın ol, ikimənalılıqdan, anlaşılmazlıqdan uzaq qaç.
R.Leykoff 
Nəzakətli ol
prinsipinə üç müddəa əlavə etmişdir: 
məcbur etmə; fikirlərini bildir; 
dostcasına yanaş 
(2, s. 90).
Müraciət formaları. 
Bizim başqalarına müraciətimiz insanlarla sosial əlaqələrin yaradılmasında və 
qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynayır. Ünsiyyət zamanı müraciət formalarından biri 
şəxs 
deyksisləridir
. İngilis dilində həm formal, həm də qeyri-formal ünsiyyətdə 
you 
şəxs əvəzliyindən istifadə 
edildiyi halda, Azərbaycan və fransız dillərində qeyri-formal müraciət forması kimi 
sən, tu; 
formal müraciət 
forması kimi isə 
siz, vous 
əvəzliklərindən istifadə edilir. Eləcə də, danışanda yaşca və statusca böyük 
şəxslərə 
siz 
və 
vous
ilə müraciət edilir. Lakin, müasir fransız dilində 
vous 
əvəzliyini işlətməkdən yayınma 
hallarına rast gəlinir ki, bu da dilə sadəlik gətirmək və anlaşılmazlıqdan qaçmaq üçün bir vasitədir. 
“Mən” məkan və zaman çərçivəsində fəaliyyət göstərir. “Mən–indi-burada” 
origo 
adlanır
(mənşə, 
başlanğıc adlandırılmışdır) (1, s. 48). 
Bəzən 
biz
və 
we
əvəzlikləri I şəxsə müraciət zamanı deyil, digərlərinə müraciət zamanı istifadə edilə 
bilər ki, dinləyənin əvəzliklərdən bu cür istifadəni anlması üçün o, dil və istifadə edilmiş kontekst barədə 
müəyyən məlumata malik olmalıdır. Məsələn, 
We could have overcome it (biz bunun öhdəsindən gələ 
bilərdik).
Corc Yul 
inkluziv
və 
ekskluziv “we”
fərqləndirir. O, 
ekskluziv “we”
dedikdə dinləyən istisna olmaqla 
danışan və onun ətrafındakı şəxslərə müraciəti, 
inkluziv “we”
dedikdə isə danışan və dinləyənə müraciəti 
nəzərdə tutur (5, s. 11). 
A1:
Biz sabah ezamiyyətə yollanırıq!
A1:
We are going on a buisness trip tomorrow
(dinləyən istisna olmaqla danışan və onun həmkarları 
–
ekskuliziv “we”
).
B1:
Əminəm ki, biz imtahandan uğurla keçəcəyik.
B1:
I am sure that we will pass the examination with success
(danışan və dinləyən birlikdə - 
inkluziv 
“we”
). 
Müxtəlif mədəniyyətlərdə qohumluq əlaqələrini ifadə edən sözlərlə də müraciət mümkündür. 
Məsələn, ingilis dilində 
uncle, aunt, sister, brother
; Azərbaycan 
dilində əmi, xala, dayı, bacı, qardaş
və s. 
İngilis dilində bu cür müraciət formaları şəxs adlarından qabaq, Azərbaycan dilində isə şəxs 
adlarından sonra işlədilir və həm ailə üzvü, həm də ailə üzvü olmayan, lakin yaşca danışandan böyük olan 
şəxslərə müraciət zamanı istifadə edilir. Məsələn, 
uncle Tom, aunt Mary, Ləman xala, Kənan dayı
və s. 
Lakin, ingilis dilində danışanın tanımadığı şəxslərə bu cür müraciəti qəbul edilməz sayılır. Bu zaman
sir, 
madam, mr., mrs.,
və ya 
miss 
müraciət formalarından istifdə edilir.
Azərbaycan dilində və mədəniyyətində 
isə gənc nəslin tanımadığı, özündən yaşca böyük insanlara bu cür müraciəti qəbul ediləndir. 
İngilis dilində həkimə müraciət zamanı 
doctor
sözündən sonra həkimin soyadı işlədilir. Yazıda isə bu 
öz əksini 
Dr. Brown
şəklində tapır. Həkimlər öz həmkarlarına qeyri-formal situasiyalarda 
doc
kimi 
müraciət edirlər. Azərbaycan dilində isə həkimin adından sonra “
həkim” 
sözü işlədilir: 
Tural həkim. 
İngilis dilində müəllimə müraciət Azərbaycan dilində olduğundan bir qədər fərqlidir. Bu zaman ailə 
vəziyyətindən asılı olaraq 
Miss, Mrs, Ms (neytral), Mr
sözlərindən sonra müəllimin soy adı istifadə edilir. 
Bunla yanaşı, 
professor 
və
doctor
(fəlsəfə doktorlarına)
kimi də müraciət edilir. Azərbaycan dilində isə kişi 
cinsinə 
müəllim,
qadın cinsinə isə
müəllimə
kimi müraciət edilir. Son zamanlarda ali məktəb tələbələri 
qadın müəllimlərinə 
ad + xanım
şəklində müraciət edirlər. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Azərbaycan dilində 
müəllim sözü həm də müəllim peşəsinə malik olmayan şəxslərə müraciət zamanı da hörmət əlaməti olaraq 
istifadə edilir. 
Koreya, Yaponiya, Çin və s. kimi bir çox Asiya ölkələrində müraciət sistemi daha qəlizdir. Koreya 
mədəniyyətində ailə üzvlərinə müraciət zamanı hörmət əlaməti olaraq sözlərin sonuna -
nim 
suffiksi artırılır. 
Məsələn, 
halmeoni-halmeonim (nənə), eomoeni-eomeonim (ata) və s. 
Əgər danışan və dinləyən eynihüquqlu insanlardırsa və bir-birilərini tanıyırlarsa onda adların sonuna 
–ssi
suffiksi artırılır. Məsələn, 
Cheoul-ssi.
Lakin, soyadların sonuna 
–ssi 
suffiksini artırmaq kobudluq
əlaməti hesab edilir: 
Kim-ssi.
-nim
suffiksi isə daha çox qabiliyyətə, intellektə və biliyə sahib şəxslərə müraciət zamanı istifadə 
edilir: 
seonsang-nim. 
Bundan başqa 
ya/a
uşaqlara müraciət zamanı; 
Seonbae
özündən böyük həmkarlara, -
hubae 
isə özündən kiçik həmkarlara müraciət zamanı;
-gun 
formal mərasimlərdə, xüsusilə də toylarda bəyə,
Praqmatik faktor kimi müxt
ə
lif m
ə
d
ə
niyy
ə
tl
ə
rd
ə
n
ə
zak
ə
tliliyn ifad
ə
edilm
ə
si Robin Leykoff
-yang 
isə gəlinə müraciət zamanı işlədilir (6). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
492
Son olaraq qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşan dünyada mədəniyyətlərarası ünsiyyətə təsir edən 
faktorları və bu faktorlardan istifadə qaydasını bilmək zərurətə çevrilmişdir. Ünsiyyət müraciətdən başlayır. 
Müraciət isə birbaşa olaraq nəzakətlilik ilə bağlıdır. 
Ədəbiyyat 
1. Əbdülrəhimov E. Linqvistik praqmatika. Bakı: Elm və Təhsil, 2014, 210 s.
2. Fauziati E. Linguistic Politeness Theory // Kesantunan Berbahasa Dalam Berbagai Perspektif,
Universitas Muhammadiyah Surakarta, 2013, 88-108 pp.
3. Holmes J. AnIntroduction to Sociolinguistic. London and New York: Longman, 1992. 412 pp.
4. Leech G. The Pragmatics of Politeness. Oxford: Oxford University Press, 2014, 343 pp.
5. Yule G. Pragmatics. Oxford: Oxford University Press, 1996, 138 pp.
6.
https://en.wikipedia.org/wiki/Korean_honorifics
YUSİFLİ QABİL, VƏLİYEV QƏRİB, ƏLİZADƏ FİKRƏT 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
MUSİQİ TARİXİMİZ VƏ YENİ ARAŞDIRMALAR 
Açar sözlər:
musiqi mədəniyyəti, musiqi tarixi, Şərqdə ilk opera, xalq musiqisi, Qərb musiqisi, 
inteqrasiya, yüksək peşəkarlıq
This article examines the history of Azerbaijani musical culture by Uzeyir Hajibeyli, a genius 
composer, and notes that Azerbaijan is located in a geographical position in the east and west, the integration 
of Azerbaijani and Western cultures is a natural phenomenon. It is a natural process that is inevitable, so it is 
necessary to maximize the preservation of the peculiarities of national music, as well as Uzeyir bey 
Hajibeyli. Look at opera music is a western-oriented music that has been integrated into Azerbaijan with the 
initiative and authorship of Uzeyir bey Hajibeyli in the beginning of the last century. On January 12, 1908 
(in 25 new ways), he founded the opera "Leyli and Majnun" in Baku, in the theater of Haji Zeynalabdin 
Taghiyev, not only in Azerbaijan, but also in the entire Muslim east. 
Dünya tarixində elə şəxsiyyətlər olub ki, onlar yaşadığı dövrə, mənsub olduğu xalqa deyil, bütün 
bəşəriyyətə və zamanlara aid edilirlər. Onların insanlığa xidmətdə bulunan həyatı və gördükləri işlər mövcud 
çərçivəyə sığışmır və fəaliyyət dairələri müəyyən bir dövrü təşkil etsə də, yaratdıqları əsərlər zamanları 
aşaraq, bəşər övladının sərvətinə çevrilir, nəticədə, bu sənətkarlar, onların sənət əsərləri əbədiyaşar olur.
Belə sənətkarlardan biri də Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi (1935), SSRİ Xalq artisti (1938), 
Stalin Mükafatı laureatı (1941), "Lenin Ordeni" və "Qırmızı Əmək Bayrağı" ordeni laureatı, Azərbaycan 
Dövlət Konservatoriyasının rektoru (1928-1929,1939-1948), professor (1940), Azərbaycan Bəstəkarlar 
İttifaqının sədri (1938-1948), Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü (1945), Azərbaycan EA 
İncəsənət İnstitutunun direktoru (1945-1948), müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası və Azərbaycan 
SSR himnlərinin bəstəkarı, ilk müsəlman opera bəstəkarı Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəylidir. O, 
yaratdığı inciləri ilə dünya musiqi mədəniyyəti tarixində özünə əbədi və şərəfli bir səhifə yazmışdır.
Bakı Musiqi Akademiyasının yetirməsi olan türkiyəli musiqişünas, musiqi tarixinin mahir araşdırıcısı 
Dərya Ağca Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin tarixini araşdırmaqla məşğuldur. O özünün bu işinə dahi 
sənətkarımız, böyük bəstəkar, publisist, dramaturq, pedaqoq, ictimai xadim və müasir Azərbaycan peşəkar 
musiqi sənətinin və Azərbaycan milli operasının banisi, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcılığını tədqiq 
etməklə başlamağa üstünlük vermişdir. Ümumiyyətlə, bütün dünya musiqi mədəniyyəti tarixinin peşəkar 
araşdırıcısı və mahir bilicisi olan Dərya Ağca uzun illərdir ki, bu sahədə çalışır. Bu zamana qədər Qərbi 
Avropa musiqi mədəniyyətinin tarixini araşdıran Dərya Ağca çox maraqlı faktlarla rastlaşıb. O, Avropa 
opera musiqisində türk-osmanlı hərbi marşlarının fraqmentlərini aşkara çıxarıb. Avropa müəlliflərinin 120-
dən çox operasını tədqiq edən alim bu operalarda 680-dən çox türkmənşəli musiqi fraqmentlərini üzə 
çıxarmışdır. Dərya xanım Lulli, Skarlatti, Vivaldi, Motsart, Hendel, Haydn, Qlük, Bethoven və bir sıra başqa 
Avropa bəstəkarllarının əsərlərində türk motivlərinin olduğunu artıq Avropa musiqişünaslığına çoxdan sübut 
etmişdir.
İndi isə Dərya Ağca Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixini araşdırmaq qərarına gəlmişdir. O, 
Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti tarixinə dair bir sıra sanballı əsərlərin müəllifidir. Alimin dediyinə görə, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
493
Böyük Türk Dünyasının özəl bir parçası olan Azərbaycanın musiqi mədəniyyəti və tarixi onu çoxdan özünə 
cəzb etmişdir. Min ildən artıq yaşı olan türk müsiqi mədəniyyəti tarixində Azərbaycan musiqisi çox önəmli 
bir yer tutur, zira Azərbaycan musiqisində olan bu qədər məftunedicilik musiqi biliciləri ilə yanaşı, sadə 
insanları da heyran edir, heyrətə gətirir və onu dinlədikcə insan ofsunlanmış kimi elə bir sehrli aləmə düşür 
ki, oradan insanın qəlbinə işıq süzülür, ruhu qidalanır. İnsan bu aləmdən doya, ayrıla bilmir.
Dərya xanım Ağcanın sözlərinə görə, Azərbaycan musiqisi nə qədər cəzbedicirsə, bir o qədər də 
rəngarəng və çoxçalarlıdır. Bir baxın bir yanda minillikləri aşıb gələn xalq yaradıcılığı olan musiqi, mahnılar 
(nəğmələr, laylalar, yallılar, axıştalar, toy havaları və s.), bir yanda əsrlər yola salmış muğam musiqisi
(muğamlar, təsniflər, şikəstələr və s.) və başqa bir yanda isə sənət adamlarının yaratdığı incilər. Dünyanın bir 
çox ölkəsində olmuş və bir sıra xalqların musiqi tarixini araşdırmış Dərya xanımın fikrincə, əsasən 
qərbmənşəli hesab edilən və Azərbaycanda böyük uğurla tətbiq edilmiş opera musiqisi, estrada musiqisi və s. 
də nəzərə alınsa, Azərbaycan musiqisində olan bu qədər rəngarənglik yaşadığımız dunyanın heç bir xalqının 
musiqisində yoxdur. Qərb yönlü musiqi alətlərinin mili ansambllarda istifadə edilməsi, qərbsayağı 
melodiyarın yaradılması və s. – bütün bunlar bəlkə də Azərbaycanın tarixi-coğrafi şəraitindən irəli gələn bir 
özəllikdir. Azərbaycan Şərqlə Qərbin qovuşduğu bir coğrafi mövqedə yerləşdiyindən mədəniyyətlərin bu cür 
inteqrasiyası çox təbii bir haldır. Bu, qaçılmaz olan təbii bir prosesdir və ondan da Üzeyir bəy Hacıbəyli kimi 
milli musiqinin özəlliklərini qoruyub-saxlamaqla maksimum bəhrələnmək lazımdır. Opera musiqisi 
qərbyönlü bir musiqi növü olsada, Azərbaycana keçən əsrin əvvəllərində Üzeyir bəyin təşəbbüsü və 
müəllifliyi ilə inteqrasiya olunub. O, özünün 1908-ci il yanvarın 12-də (yeni təqvimə görə 25-də) Bakıda 
Hacı Zeynalabdin Tağıyevin teatrında göstərilən "Leyli və Məcnun" operası ilə təkcə Azərbaycanda deyil, 
bütün müsəlman Şərqində opera sənətinin əsası qoymuşdur. Dahi sənətkar operanın librettosunu Füzulinin 
eyniadlı poeması əsasında yazmışdır. İlk tamaşaya istedadlı aktyor və rejissor Hüseyn Ərəblinski quruluş 
vermişdir. Dirijor isə yazıçı-dramaturq Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev idi. Məcnun rolunda Hüseynqulu 
Sarabski, Leyli rolunda isə aşpaz şagirdi Əbdürrəhim Fərəcov çıxış etmişlər. Üzeyir bəyin fikrincə, Füzuli 
poemasının ruhu, lirikası, "Leyli və Məcnun" poemasının romantizmi məhz muğam kimi möhtəşəm bir 
musiqi ilə təcəssüm oluna bilərdi ki, bunun da öhdəsindən dahi sənətkar layiq olduğundan da artıq gələ 
bilmişdir. Operanın musiqisi əsasən muğam və təsniflər üzərində qurulmuşdur. "Leyli və Məcnun" ilə dünya 
musiqi tarixində operanın yeni növü – muğam operası meydana gəldi. Bu Üzeyir bəy Hacıbəyli dühasının 
məhsulu idi. O dahi bir sənətçi olaraq "Leyli və Məcnun" operası ilə kifayətlənmədi. Bu operadan sonra 
Üzeyir bəy 1909-1915-ci illərdə bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan" (1909), "Rüstəm və Söhrab" (1910), "Şah 
Abbas və Xurşudbanu" (1912), "Əsli və Kərəm" (1912), "Harun və Leyla" (1915) muğam operalarının 
librettosunu xalq dastanları və rəvayətlər, və eyni zamanda Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin motivləri 
əsasında yazmışdır.Xalq dastanı əsasında bəstələdiyi "Əsli və Kərəm" operasında müəllif muğamatla 
bərabər, aşıq musiqisindən də istifadə etmişdir. O, "Koroğlu" operasında simfonik orkestrin tərkibinə 
Azərbaycan xalq musiqi alətlərini daxil edərək, orkestrin rəngarəng səslənməsinə nail olmuşdur. Belə bir 
uzlaşma o zamana qədər heç bir bəstəçiyə nəsib olmamışdı. 
Üzeyir bəy Azərbaycan musiqisində köklü dönüş yaratmış dahi bəstəkardır. O, XIX əsrin 
əvvəllərinədək şifahi xalq musiqi sənəti şəklində mövcud olan Azərbaycan milli musiqisini Qərbi Avropa 
bəstəkarlıq məktəblərinin nailiyyətləri, forma və janrları ilə zənginləşdirmiş, Azərbaycan və ümumiyyətlə, 
Şərq musiqisinin gələcək inkişaf perspektivlərini, estetik prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir.
Dərya xanımın gəldiyi qənaət belədir ki, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaradıcılığı o qədər zəngin və o 
qədər çoxşaxəlidir ki, bir, iki, beş, on alimin araşdırması ilə başa gələn bir iş deyil, çünki onun yaradıcılığı 
elə bir dəryadır ki, oraya hər dəfə baş vurduqda yeni-yeni incilər tapır, yeni-yeni xəzinələr kəşf edirsən. O, 
sözün əsl mənasında, dahi və fenomen bir insan olub. Yaratdığı əsərlər nəinki Azərbaycanda, eləcə də bütün 
Şərq dünyasında indiyə qədər sevilir və bundan sonra da seviləcəkdir. İllər ötəcək, əsrlər dəyişəcək, qoca 
tarix Uzeyir bəyi və onun yaratdığı əsərləri yaşadacaqdır. Yer üzərində musiqi yaşadıqca Üzeyir bəy 
Hacıbəyli də yaşayacaqdır! 
Ədəbiyyat 
1. AbasovA. Üzeyir Hacıbəyov və xalq yaradıcılığı – Klassiklər həmişə müasirdir. Bakı, 2008
2. İbrahimov M. Tufanlara kömək edən bir qələm… Ədəbi qeydlər (məqalələr), Bakı, 1970.
3. Ordubadi M.S.. Böyük sənətkar barəsindəki xatıratım. – Bəstəkarın xatirəsi (məqalələr, xatirələr), Bakı,
1976.
4. Rza R. Sadə və böyük insan. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 18 sentyabr 1968, № 39.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
494
MÜNDƏRİCAT 
Elçin Məmmədov. Molla Pənah Vaqif .....................................................................................................................3 
M.P.VAQİF VƏ MÜASİRLİK 
Əliyeva İfrat. Molla Pənah Vaqif – həyatı və mühiti.................................................................................................6 
Əzizov Elbrus. M.P.Vaqifin dili haqqında................................................................................................................10 
Əbdülhəsənli Tofiq. Azərbaycan dilinin və ədəbi-bədii fikrinin inkişafında Molla Pənah Vaqif mərhələsi ...........14 
Xəlilov Nizami. Vaqif yaradıcılığında aşıq poeziyasının yeni mərhələsi və şairin aşıq yaradıcılığına təsiri ...........17 
Abasova Şəlalə. Heca vəznli-ana dili şeirimizin zirvəsi ............................................................................................22 
Abdullayeva Sevinc. Molla Pənah Vaqif şeirlərinin dil və vəzn xüsusiyyətlərinin orta məktəbdə tədrisi ................25 
Ağahüseynova Vüsalə.“Vaqifin şirin dili” – ana dili.................................................................................................27 
Aslanlı (Huntürk) Mobil. M.P.Vaqifin fiziki tərbiyə və hərbi görüşləri...................................................................29 
Babayeva Şəbnəm. Molla Pənah Vaqifin həyat və yaradıcılığı Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab”
əsərində......................................................................................................................................................................32 
Baxşəliyev Eynulla. Molla Pənah Vaqifin dövlətçilik fəaliyyəti haqqında ...............................................................34 
Baxşəliyev Fazil. M.P.Vaqifin ictimai - siyasi fəaliyyəti haqqında..........................................................................36 
Baxşəliyev Samir. Müdrik vəzir və ağıllı siyasətçi...................................................................................................38 
Cavadov Əhəd. Vaqif poeziyasinin tabeli mürəkkəb cümlə sistemi..........................................................................40 
Əliyeva Günel. Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında Qarabağ mühitinin tədrisi .........................................................43 
Həsənova Mətanət (Saraclı). Molla Pənah Vaqif yaradıcılığında ənənə və novatorluq.............................................45 
Xəlilova Təranə. Gözəllik və həqiqət şairi - Molla Pənah Vaqif...............................................................................47 
Qaffarlı Selcan. Vaqif poeziyasında kədər motivləri.................................................................................................49 
Qədimli Kamilə. M.P.Vaqif yaradıcılığının müdriklik zirvəsi .................................................................................52 
Quluyeva Minarə. XVIII əsr Azərbaycan ədəbi prosesində poetik təkamülün inkişaf perspektivləri .......................54 
Qurbanova Məhbubə. M.P.Vaqifin əsərlərində şəxs adları .......................................................................................58 
Mədətov Famil. Nizami Cəfərovun “Molla Pənah Vaqif” monoqrafiyası haqqında .................................................63 
Mikayılov Ülvi. Gözəllik şairi Molla Pənah Vaqifin gözəllərdən şikayəti................................................................65 
Muradova Telli. Vaqif yaradıcıliğında müxəmməslərin ideya-bədii xüsusiyyətləri..................................................68 
Nəbiyeva Almara. Molla Pənah Vaqif və Aşıq Valeh ..............................................................................................71 
Rəhmanova Suqra. Molla Pənah Vaqif dilinin qrammatik xüsusiyyətləri................................................................75 
Seyidova Sultan. Vaqif yaradıcılığında bədii təkrir poetizm yaradan vasitə kimi................................................78 
Yusifova Nailə. M.P.Vaqif və milli təfəkkür.............................................................................................................81 
Zamanov Nağdəli, Hüseynov Vahid. Azərbaycan estetik dünyagörüşünün formalaşmasında 
Molla Pənah Vaqif yaradıcılığının rolu ....................................................................................................................83 
ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ 
Abduləzizova Sədaqət. Fransız romantizminin əsas qolları ......................................................................................87 
Abdullayeva Şəlalə. Xalqına, vətəninə bağlı, vətənpərvərlik etalonu olan böyük yazıçı ........................................ 89 
Ахмедова Нигяр. Переводческая деятельность азербайджанских писателей и поэтов ....................................91 
Ağamaliyeva Təranə. S.Vurğunun yaradıcılığında bədii tərcümənin rolu ...............................................................95 
Allahverdiyev Vaqif. Məmməd Araz yaradıcılığının poetik xüsusiyyətləri.............................................................97 
Allahverdiyev Vaqif. R.Rza yaradıcılığında yeni fikir, forma və məzmun axtarışları .............................................99 
Almaz Əliqızı. Cənubi Azərbaycan memuar və uşaq ədəbiyyatı haqqında bəzi mülahizələr....................................102 
Bayramov Ramil. Şair Vəli Miskinlinin poeziyasında dodaqdəyməz şeir şəkli ........................................................106 
Əhmədova Şəfa. Uşaq nəsrində yeni mövzu axtarışları və sənətkarlıq xüsusiyyətləri .............................................. 108 
Əliyeva Sara. Türk dastanlarında boz qurd................................................................................................................111 
Əzimova Aida.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında millilik məsələsi ........................................................................113 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
495
Hüseynli Tural. Türk şeirində heca vəzninə bir nəzər ..............................................................................................115 
İmanquliyeva Arzu. Müasir nəsrdə qəhrəman tipi....................................................................................................117 
İmamverdiyeva Zöhrə. Hüseyn Cavidin yaradıcılığında Türkiyə mühitinin rolu..................................................119 
İslamzadə Kəmalə. “Övladlığa götürmə” ənənəvi motivinin mərasim kompleksində yeri ......................................121 
İsmayıllı Aytac. İsi Məlikzadənin “Küçələrə su səpmişəm’’ povestində ikili həyat fəlsəfəsi ...............................124 
İsmayılova Xəyalə. Valter Skottun yaradıcılıq metodunun xüsusiyyətləri.............................................................126 
Kazımova Könül. Roman janrı çağdaş nəzəri-estetik dəyərlər kontekstində.............................................................128 
Kazımova Sevinc. Azərbaycan lirik nəsrində ənənə və müasirlik.............................................................................130 
Qafarova Suğra. İnsanda qəhrəmanlığın təsdiqi (E.Heminqueyin “Qoca və dəniz” əsəri əsasında) .........................134 
Гарабаглы Гюльтекин. Обучение диалогической речи с учетом коммуникативных задач.............................136 
Герайзаде Лейла. Религиозные мотивы в творчестве Олжаса Сулейменова .....................................................139 
Quliyeva İlahə. Müstəqillik dövründə Böyük Britaniya – Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin xüsusiyyətləri ................142 
Мамедов Тофик. «Лицо своей души» (Восток в творчестве Л.В. Соловьёва) ..................................................145
Məmmədova Aynurə. Mirzə Ələkbər Sabirin “Ruhum” şeirində təsəvvüf görüşləri ............................................148 
Məmmədova Səidə. M.Ə.Rəsulzadənin “Stalinlə ixtilal xatirələri” memuarında ictimai-siyasi mühitin analizi ......150 
Məmmədova Şəfəq. Vodevil janrının xüsusiyyətləri................................................................................................152 
Məmmədova Şöhrət. Sənətkar fantaziyasının gücü...................................................................................................154 
Məmmədova Yeganə. Mikayıl Rzaquluzadə yaradıcılığında “Dədə Qorqud” motivləri...........................................157 
Mənəfova Seyidnisə. Cəfər Cabbarlı yaradıcılığında qadın və evlilik problemi .......................................................160 
Mirzəyeva Aytəkin. Abdulla Şaiq yaradıcılığı akademik Məmməd Arifin gözü ilə .................................................162
Muxtarov Əlimuxtar. Nizami Gəncəvi yubileyinin poeziydaki tərənnümünə təsiri (1930-40-ci illər əsasında) ......164 
Nəbiyeva Ülkər. Xalq oyunları sivil dəyərlərin etnoloji təzahürüdür.......................................................................168 
Nəsirov Natiq. Divan ədəbiyyatında dini simvolika (Seyid Əbülqasim Nəbati və Seyid
Nigarinin yaradıcılığı əsasında).................................................................................................................................170 
Nəsirova Fatimə. Nizami Gəncəvi humanist və mütəfəkkir şair kimi .......................................................................173 
Orucova Səhər. İrəvan şəhəri – toponim və etnonimi folklor materialı kimi............................................................175 
Pirəliyeva Elnurə. Əhmədi Təbrizi və onun “Şeyx Sənan” məsnəvisi .....................................................................178 
Rəhimova Gülnar. Sovet dövrü və müstəqillik dövrü dramaturgiyasında ailə-məişət mövzusu (C.Cabbarlı, 
İ.Əfəndiyev və Ə.Əmirlinin yaradıcılıq materialları əsasında).................................................................................181 
Rzabəyli Firuzə. Şeyx Nəsrullah obrazının islam dini kontekstində dəyərləndirilməsi.............................................185 
Səfərli Aynur. “Nurməhəmməd Qərib Əndəlibin yaradıcılığında islam konteksti- “Səğdi Vaqqas”
poeması əsasında .......................................................................................................................................................187 
Vəliyev Məhərrəm. XIII-XVI əsr anadilli epik əsərlərdə aşiq-qadın qəhrəmanları: hüquqsuzluq
və ya mentalitet..........................................................................................................................................................190 
Vəlizadə Aysel. Elçinin “Baş” romanında personajlar aləmi ..................................................................................192 
DİLÇİLİK 
Abadova Səfa. Funksional sintaksis problemləri.......................................................................................................194 
Abbasova Yeganə. Qədim ingilis dilinin lüğət tərkibində baş verən semantik transformasiya və dil əlaqələri ........196 
Abdullayeva Xatirə. Azərbaycan türkcəsinin cənub qolunda ənənədən novatorluğa keçid 
(Feili frazeoloji birləşmələr əsasında)........................................................................................................................198 
Abdullayeva Məlahət. Nəqli və sual cümlələrinin fransız və Azərbaycan dillərində leksik-semantik və morfoloji 
xüsusiyyətləri.............................................................................................................................................................204 
Abdullayeva Ülkər. Koqnitiv dilçilikdə konseptin məzmun və strukturu ilə bağlı müxtəlif yanaşmalar ................206 
Ağayeva Nətavan. Alman dilinin leksik sistemində türk mənşəli sözlərin işlənməsinə dair....................................209 
Ağayeva Sevinc. Müstəqillik illərində Azərbaycan «təhsil» konseptosferində yeni konseptlər məsələsinə dair ......211 
Ataşlı Təhminə. I Türkoloji qurultayda terminologiya məsələsi ..............................................................................214 
Bagirova Sevindj. Passive constructions in modern english......................................................................................216 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
496
Бахри Наиля. К проблеме изучения лексико-грамматического материала на занятиях рки .......................219 
Бунятова Нина, Ахундова Ляман. Некоторые особенности научно-технического перевода
английского языка ...................................................................................................................................................222 
Cavadova Hökümə. Mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentləri arasında semantik əlaqə tipləri.........................225 
Джафаров Микаил, Гусейнова Флора. Изучение синтаксических трансформаций на занятиях рки (на 
материале словосочетаний) ....................................................................................................................................227 
Eyvazli Gunel. The parameters in texts .....................................................................................................................229 
Əhmədova Ramilə. Deyksis, onun növləri və ifadə vasitələri ..................................................................................231 
Əliyeva Asifə. Ünsiyyət mədəniyyəti: danışıq etikası və nitq etiketləri...................................................................234 
Əliyeva İlahə. Frazeologizm tabeli mürəkkəb cümlələr ............................................................................................237 
Əsədli Samirə. Şifahi nitq vərdişlərinin inkişafında bədii oxunun rolu.....................................................................240 
Əsədova Məleykə, Bədəlova İradə. Azərbaycan və ingilis dillərində sabit söz birləşmələrinin
müxtəlif növləri, fərqli və oxşar xüsusiyyətləri .........................................................................................................242 
Əsgərova Böyükxanım. Onomastika problemlərinə dair...........................................................................................244 
Hacıyeva Ellada.İngilis dilinin müasir dünyada və ölkəmizdə əhəmiyyəti və dilin öyrənmə yolları .......................246 
Hacıyeva Xavər. Xarici dil üzrə terminoloji leksikasının öyrədilməsinin əsas prinsipləri .......................................249 
Hacıyeva Nigar, Mirzəyeva Aytəkin.“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dilində müraciət formaları....................251 
Haqverdiyeva Aysel. Müasir Azərbaycan dilindəki qoşa sözlər arasında tabesizlik əlaqəsinə dair ..........................255 
Həsənova Nigar, Məmmədova Könül. İngilis dilində elmi-texniki tərcümənin leksik və
qrammatik problemləri ..............................................................................................................................................259 
Həsənova Türkanə. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında infinitivin nominativ xüsusiyyətləri...........................262 
Hümbətəliyeva Sevinc. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində
Qərbi Avropa mənşəli alınmaların rolu və əhəmiyyəti..............................................................................................264 
Hüseynova Lalə. Müasir ingilis dilində frazeoloji transformasiya prosesində spesifik anamaliya və
frzeologizmlərin somatik xüsusiyyətləri...................................................................................................................267 
Hüseynova Həcər. Mir Cəlalın əsərlərində sintaktik bütövlər ..................................................................................269 
Hüseynova Rəna. Azərbaycan dilində ingilis mənşəli sözlərdə baş verən leksik və semantik dəyişikliklər .............273 
Hüseynova Sevinc. Onomastikanin ingilis və Azərbaycan dillərində yaranması, inkişafı və ifadə vasitələri...........275 
Hüseynova-Qəhrəmanlı Aytən. Beynəlmiləl derivativ termin elementlər.................................................................277 
Xanəliyeva Aysel. Azərbaycan dilində frazeoloji sinonim cərgələr..........................................................................279 
Xəlilova Sevil, Nəsirova Zibahət. Alman və Azərbaycan dillərində feilin imperativ formasının
kommunikativ-praqmatik aspektlərinin leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri............................................... 282 
Xəlilzadə Könül. Yenisey abidələrində rəng bildirən sözlərin işlənmə xüsusiyyətləri..............................................284 
Гасанова Ирада. К проблеме субстантивации прилагательных в русском языке..............................................287 
Qasımova Emiliya. İngilis dili mənşəli siyasi-iqtisadi,elmi-texniki terminlərin Azərbaycan dilində
leksik-semantik xüsusiyyətləri...................................................................................................................................289 
Qədimova Nailə. İngilis dilinin söz yaradıcılığında köməkçi nitq hissələrinin rolu və əhəmiyyəti haqqında.........292 
Qənbərova Qüdsiyyə. Bir və iki hecalı numerativlərin diaxronik-dialektoloji aspektləri..........................................294 
Qəribli Aysel.“Azərbaycan dili” anlayışı: Azərbaycanın şimalında və cənubunda.................................................297 
Məmmədəli Qıpçaq.Türk dillərində nitq hissələri problemi.....................................................................................301 
Quluzadə Fərqanə. Azərbaycan, türk və rus dillərində frazeoloji vahidlərin oxşar və fərqli cəhətləri .....................303 
Quliyeva Nüşabə. Fransız dilində yönəltmə,istiqamət və yer məfhumu bildirən sözönülərinin 
leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri..............................................................................................................305 
Quliyeva Rəhilə, Məmmədova Səidə. Rus dili leksikasında türk mənşəli sözlər .....................................................308 
Гулиева Самира. Роль информационно-коммуникационных технологий в процессе обучения
русскому языку специалиста технического профиля.........................................................................................311 
Qurbanova Yeganə, Məhərrəmova Şəfəq. Qədim və orta əsrlərdə ingilis dilinin lüğət tərkibinə keçmiş
Şərq və Qərb mənşəli alınmaların leksik-semantik və morfoloji xüsusiyyətləri......................................................313 
Гусейнова Ульвия. Проблема вербализации концептов в древнетюркском языковом сознании ....................316 
Qocayeva Mətanət. Sintaktik omonimliyin omonimlər sistemində yeri....................................................................319 
İbrahimova Könül. Dillərin tipoloji bölgüsü və analitizm.........................................................................................321 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
497
İbrahimova Leyla, Məmmədli Sürəyya. İngilis dili mənşəli sözlərin alman dilində leksik-semantik və
qrammatik xüsusiyyətləri...........................................................................................................................................324 
İsayeva Rəvanə. Azərbaycan dilinin müasir terminologiyasında terminlərin spesifik xüsusiyyətləri ......................326 
İsmayılov Rauf, Cəfərov Radiq. Müasir Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində işlənən Avropa mənşəli beynəlmiləl 
terminlər haqqında.....................................................................................................................................................328 
Kerimova İrade. Azerbaycan yer isimleri..................................................................................................................331 
Гарабаглы Гюльтекин. Системы упражнений для развития диалогической речи в
национальной аудитории ........................................................................................................................................333 
Quliyeva Mehriban. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan aşıqlarının dil və üslubu .....................................335 
Quliyeva Şəbnəm. Azərbaycan dilində qeyri-onluq say sistemləri............................................................................338 
Mahmudova Mehriban. Sifətin substantivləşməsi.....................................................................................................341 
Магеррамова Рена. Использование мультимедийных средств в обучении английскому языку......................343 
Маммадова Светлана. Сравнительно-сопоставительное исследование разносистемных языков в процессе 
преподавания русского языка как иностранного..................................................................................................346 
Manafova Aynurə. İngilis və Azərbaycan dillərində zoometaforizmlərin leksik və semantik xüsusiyyətləri..........349 
Mehtiyeva Səidə. Müasir ingilis dilində leksik-qrammatik və kalka üsulu ilə söz yaradıcılığı.................................351 
Mehdixanlı Kəmalə. Azərbaycan dilinin sintaksisində cümlədə söz sırası və inversiya hadisəsinin 
struktur xüsusiyyətləri ...............................................................................................................................................353 
Məhərrəmova Aysel. Polipredikativ mürəkkəb cümlələrin formalaşmasında bağlayıcıların və bağlayıcı
sözlərin rolu ...............................................................................................................................................................356 
Məhərrəmova Günay. Müasir ingilis dilində participle-in leksik və semantik xüsusiyyətləri və onun
Azərbaycan dilində ifadəsi .......................................................................................................................................357 
Мамедова Сона. Из практики обучения профессиональной лексике на занятиях рки ..............................360 
Məmmədova Elmira. Frazeoloji vahidlər və onların sərhədləri................................................................................363 
Məmmədova Nailə. İdarə əlaqəsinin işlənmə sferası.................................................................................................365 
Məmmədova Tamara. Dilçilikdə müasir informasiya texnologiyaları .....................................................................368 
Məmmədzadə Pakizə. İngilis dilində gender kateqoriyasının nitq hissələri sistemində-isimlərdə və əvəzliklərdə 
işlənməsi və Azərbaycan ilə müqayisəli xarakteristikası...........................................................................................370
Мирбабаева Наиля. Взаимосвязь семантических и сочетаемостных свойств лексических единиц.............373 
Musayeva Rübabə. Ön sözlü frazeologimlərin ingilis dilində leksik-semantik xüsusiyyətləri və
onların Azərbaycan dilində ekvivalentlikləri............................................................................................................376 
Mürşüdova Röya. Müasir Azərbaycan və alman romalarında sosial-siyasi dəyişikliklər
kontekstində şəxsiyyətin mənəvi azadlıq konsepsiyası.............................................................................................378 
Mursaliyeva Səfiyyə. Müxtəlifsistemli dillərdə lokalizasiyanın “x-də/x-in daxilində” 
qrammeminin realizasiyası ........................................................................................................................................382 
Musayeva Kəmalə. Küveyt ləhcəsində köməkçi nitq hissələri..................................................................................384 
Müseyibova Umxanım. XXI əsrin əvvəlində Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı .........................................................386 
Назирова Гюлар. Сферы употребления лексики современного русского языка ...............................................389 
Nemətli Aysel . M.Füzulinin nəzm əsərlərində hərəkətin icra istiqamətini bildirən feili birləşmələrin
işlənmə tezliyi............................................................................................................................................................391 
Nəbiyeva Zöhrə. Şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi yolları üzrə görülən işlərin
məzmunu və istiqamətləri.........................................................................................................................................393 
Nəsirova Afətxanım. Müasir ingilis dilində feilin məsdər formasında işlənən modal feillərin Azərbaycan
dilində işlənmə xüsusiyyətləri və bəzi qeyri-adekvat amillər haqqında ....................................................................396 
Niyazova İlahə. Q
ədim türk yazılı abidələrinin dilində sintaktik xüsusiyyətlər .......................................... 399
Orucova Samirə. İkinci tərəfin ifadə vasitəsinə görə feli birləşmələrin tədrisi..........................................................401 
Piriyeva Ofelya. Azərbaycan dilində sinonimlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri..................................................404 
Rəhimov Pərvin. Müasir dövr Azərbaycan dilçiliyində nitq hissələri və onların təsnifi prinsipləri məsələsi ...........408 
Pənahova Firəngiz. İstiqamət, yer, məkan bildirən söz və ifadələrin leksik-semantik və morfoloji
xüsusiyyətləri.............................................................................................................................................................410 
Rəhimova Nazilə. Azerbeycan türkcesinde ve ingilizcede yabancı sözler ................................................................412 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
498
Rzayeva Sevda. Azərbaycan dili üzrə fəal-interaktiv dərsin mərhələləri ..................................................................415 
Səlimova Çimnaz, Hacıyeva Nailə. İngilis dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sabit söz 
birləşmələrinin və frazemlərin rolu............................................................................................................................418 
Sənani Lalə. Müasir inglis dilində məsdər tərkibli felin növləri və onun Azərbaycan dilində ekvivalentləri ...........421 
Süleymanova Röya. Uşaq dilinin inkişaf mərhələləri................................................................................................424 
Şəfizadə İradə. Azərbaycan dilində ingilis dili mənşəli alınma sözlərdə leksik və semantik transformasiya
və onun dilçi alimlər tərəfindən tədqiqatı ..................................................................................................................426 
Suleymanli Yusif. Logical appointment and function of the terms in the interference process.................................428 
Şabanova Aysel. İngilis və Azərbaycan dilçiliyində paremiologiya..........................................................................430 
Tağıyeva Elnarə. Müasir Azərbaycan dilində “bir” sayının iştirakı ilə yaranmış sözlərdə çoxmənalılıq...............433 
Tağıyeva Şövkət. İngilis dilindən Azərbaycan dilinə və əks tərcümə prosesində leksik-semantik uzlaşmalar .........435 
Teymurova Rasimə. İngilis dilinin ABŞ variantında yadelementli frazemlərin leksik-semantik xüsusiyyətləri..438 
Vəliyev İslam. M.Zəririn “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin dilində qrammatik arxaizmlər....................................440 
Vəliyev İslam. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində ədat .....................................................................................444 
Vəliyeva İradə. İngilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubunun səciyyəvi xüsusiyyətləri və müxtəlif
rəsmi müraciət formaları............................................................................................................................................449 
Yusibova Züleyxa. Xalqların mədəniyyətlərarası əlaqələrində ekstralinqvistik amillərin rolu ...............................452 
Челебиева Хадиджа. Методика обучения русскому языку в национальных вуз-ах республики...................454 
Ян Дзинь. Об особенностях антропонимикона Ф.М. Достоевского...................................................................457 
İCTİMAİ ELMLƏR 
Abbasova Səma. Müstəqillik illərində Azərbaycanda təhsilin inkişaf tarixinə qısa baxış....................................... 461 
Алиев Низамеддин. Возможности пользование электронными словарями с помощью переводчиков .........464 
Əlizadə Nüşabə. Xosrov Şahaninin jurnalistlik fəaliyyəti ......................................................................................466 
Əskərova Zeynəb. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin dövlət statusu................................................................469 
Həmzəyeva Elmira. Üzeyir Hacibəyov və milli təhsil ..............................................................................................471 
Həmzəyeva Elmira. M.Abdullayeva. “Klassik poeziya: ezoterik xəzinə”................................................................473 
Hesenova Sureyya. Günümüzde kişiliğin formalaştirilmasının güncel sorunları .....................................................475 
Hüseynova Röya. Qloballaşma dövründə ictimai diplomatiyanın əhəmiyyəti və prespektivləri.......................477 
İmanova Sonaxanim. Heydər Əliyev və Аzərbаycаndа qadın siyаsəti......................................................................479 
İsayev Orxan. Məşrutə inqilabında “Əncümən” qəzetinin rolu ................................................................................482 
Məmmədova Gültəkin. Uşaq hüquqları mediada ......................................................................................................484 
Vəli Jalə. Erkən ərəb tarixşünaslığında sünni-şiə tarixi ənənəsinin ayrilmaması ....................................................486 
Yusifova Püstəxanım. Mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə nəzakətlilik və müraciət formaları sosial-mədəni 
faktorlar kimi .............................................................................................................................................................489 
Yusifli Qabil, Vəliyev Qərib, Əlizadə Fikrət. Musiqi tariximiz və yeni araşdırmalar............................................492 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
499
Böyük Azərbaycan şairi
Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyinə həsr olunmuş
«M.P.VAQİF VƏ MÜASİRLİK»
mövzusunda Respublika
elmi-praktik konfransının
MATERİALLARI 
7 dekabr 2017-ci il 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
500
«Elm vÿ òÿùñèë»
няшриййатынын
äèðåêòîðó:
ïðîôåññîð
Íàäèð ÌßÌÌßÄËÈ 
×àïà èìçàëàíìûø 
02.12.2017.
Øÿðòè ÷àï âÿðÿãè 48
Ñèôàðèø 
¹ 15.
Êàüûç ôîðìàòû 
70х100 
1/16.
Òèðàæ 
300
.
Êèòàá 
“Elm və təhsil” 
íÿøðèééàò-ïîëèãðàôèéà ìöÿññèñÿñèíäÿ 
ùàçûð äèàïîçèòèâëÿðäÿí ÷àï îëóíìóøäóð. 
E-mail: [e-mail] 
Òåë: 497-16-32; 050-311-41-89 
Öíâàí: Áàêû, È÷ÿðèøÿùÿð, 3-úö Ìàãîìàéåâ äþíýÿñè 8/4.