Microsoft Word Vaqif kitab son son ?sas 1 doc

parts of speech, Turkish languages, morphological sign, lexical-semantic criterion
Türk dilləri morfologiyasının əsas problemlərindən biri də nitq hissələri problemidir. Türkoloji 
dilçilikdə bu problemə həsr olunmuş yüzlərlə əsər olsa da, türk dilləri qrammatikalarında dilçiliyin bu 
mübahisəli məsələsinin həll olunduğunu söyləmək olmaz. Qeyd eləmək lazımdır ki, nitq hissələri ümumi dil 
hadisəsidir. Məhz buna görə bir çox dilçilər nitq hissələrini dil universalisi hesab edir. Nitq hissələrində bu 
və ya digər dərəcədə təfəkkür kateqoriyaları əks olunduğuna görə dünya dillərində bu baxımdan tipoloji 
uyğunluq var. Dilçilik elminin gəldiyi qənaət belədir ki, müxtəlif quruluşlu dillərin kateqorial məna sistemi, 
əsasən, eyni olduğuna görə, morfoloji əlamətlərində və sintaktik xüsusiyyətlərində dərin fərqlərə 
baxmayaraq, dünya dillərində nitq hissələrinin tərkibi bir-birinə uyğun və oxşardır. Ona görə də nitq hissələri 
nəinki bütün dillərə aiddir, həm də ümumi sxem təşkil edir. 
Qeyd edək ki, türkoloji dilçilikdə nitq hissələrinin fərqləndirilməsi, eləcə də bu dillərdə nitq 
hissələrinin təsnifini şərtləndirən meyarlara münasibət müxtəlif olduğundan bu problem hələ də öz 
aktuallığını saxlayır. Görkəmli türkoloq F.Zeynalov yazır ki, türk dillərində nitq hissələrinin təsnifində özünü 
göstərən mübahisələr çeşidli səbəblərlə bağlıdır. Bir tərəfdən türk dillərində hər bir kateqoriyaya xas 
morfoloji əlamətlərin (məsələn, hind-avropa dillərində olduğu kimi) çox az olması eyni bir sözün zahirən 
həm isim, həm sifət və həm də zərf kimi işlənə bilməsini iddia etməyə gətirib çıxarır. Digər tərəfdən isə bu 
kateqoriyaları şərtləndirən leksik-semantik, morfoloji və sintaktik meyarlar vahid bir sistemə 
uyğunlaşdırılmadan istənilən kimi izah və tətbiq olunur. Nəticədə bir nitq hissəsi şərh edilərkən leksik-
semantik əlamətlər, digərləri bölünərkən isə gah morfoloji, gah da sintaktik əlamətlər (əsasən, sözün cümlədə 
oynadığı vəzifə) ön plana çəkilir. Əslində isə bu üç meyarın (leksik-semantik, morfoloji və sintaktik meyar) 
hamısı bir küll halında götürülməli, bütün nitq hissələrinə şamil edilməlidir. Bu zaman meyarlardan birinə 
müəyyən üstünlük də verilə bilər.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
302
Leksik-semantik meyar ilk növbədə əsas və köməkçi nitq hissələrini bir-birindən ayırmağa xidmət 
edir. Yəni leksik mənaya malik sözləri əsas nitq hissələri qrupuna, leksik mənası olmayıb, yalnız qrammatik 
mənası olan sözləri isə köməkçi nitq hissəsi qrupuna aid edirik. Morfoloji meyar türk dillərindəki bütün 
sözdüzəltmə və sözdəyişmə prosesini əhatə edir. Bu meyarı tətbiq etməklə hər bir nitq hissəsinə xas olan 
morfoloji əlamətlər müəyyənləşdirilir. Sintaktik meyar isə sözlərin bir-biri ilə əlaqəyə girib-girməməsi 
qabiliyyətini və sintaktik yolla yeni söz yaratmanı – mürəkkəb sözlərin yaranma prosesini əhatə edir. 
Məsələn, leksik prinsipə görə əşyanın adını bildirən sözlər isim hesab edilir. İsimlərin əsas morfoloji əlaməti 
onların cəmlik, hal və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul etməsidir. Bundan əlavə, müxtəlif nitq hissələrindən 
isim düzəldən şəkilçilər də (-
çı
4
, -lıq
4
, -aq
2
, -qa
2
, -daş
və s.) ismin morfoloji əlaməti hesab edilir. Sintaktik 
meyar isimlərin söz birləşməsi və cümlədə digər sözlərlə əlaqəyə girib-girməməsini, eləcə də mürəkkəb söz 
yaratmada isimlərin rolunu müəyyənləşdirir.
Qeyd eləmək lazımdır ki, türkoloji dilçilikdə “sintaktik meyar” anlayışını tədqiqatçılar fərqli şəkildə 
başa düşür və tətbiq edirlər. Belə ki, bəzi tədqiqatçılar sintaktik meyarı sözün cümlədəki funksiyası 
mənasında başa düşürlər. Bu səbəbdən də onlar təyin funksiyasında işlənən sözləri sifət, zərflik 
funksiyasında işlənən sözləri isə zərf hesab edirlər. Yaxud eyni bir söz isimdən əvvəl işlənərsə sifət, feildən 
əvvəl işlənərsə, zərf hesab olunur. Bu, sintaktik meyarın düzgün tətbiq olunmamasının nəticəsidir. Məhz 
buna görə Azərbaycan dilçiliyində 
yaxşı, pis
həm sifət, həm də zərf, 
səhər, axşam
, 
gecə
həm isim, həm də 
zərf, 
az, çox, xeyli
həm say, həm də zərf, 
ora, bura
həm əvəzlik, həm də zərf hesab olunur. Əslində isə 
yaxşı, 
pis
sözləri sifət, 
səhər, axşam
, 
gecə 
sözləri isim, 
az, çox, xeyli
sözləri say,
ora, bura
sözləri əvəzlikdir. 
Bəzən isə eyni sözü həm əsas, həm də köməkçi nitq hissəsinə aid edirlər. Məsələn, 
başqa, özgə
sözləri həm 
sifət, həm də qoşma, 
əvvəl, sonra
sözləri həm zərf, həm də qoşma, 
demək, deməli
sözləri həm feil, həm də 
modal söz hesab olunur.
Təkcə Azərbaycan dilinə deyil, eləcə də digər türk dillərinə aid yazılmış əsərlərdə də uyğun vəziyyətlə 
qarşılaşırıq. Məsələn, tatar dilçisi F.Qəniyev atributiv isimlərin isim qabağında işlənməsini onların isim 
xüsusiyyətlərini itirərək konversiya yolu ilə sifətə çevrilməsi, sifətlərin feildən əvvəl işlənməsini sifətlərin 
konversiya yolu ilə zərfə çevrilməsi hesab edir. Onun fikrincə, isimlər birinci növ təyini söz birləşməsinin 
birinci komponenti kimi isimdən əvvəl işləndikdə (müq. et: başqırdca 
kömöş kaşık
“gümüş qaşıq”, 
timir 
tarak
“dəmir daraq” və s.) öz isimlik xüsusiyyətlərini itirirlər. O bu tip birləşmələrdə komponentlər arasına 
tam mənalı digər sözlərin girə bilməməsini, eləcə də birləşmənin birinci komponenti olan isimin bu mövqedə 
kəmiyyət, hal və mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul etməməsini həmin sözlərin artıq sifət olması ilə 
əlaqələndirir. F.Qəniyev də feildən əvvəl işlənən sifəti zərf hesab edir. Vaxtilə görkəmli türkoloq 
N.K.Dmitriyev başqırd dilindəki 
Yaxşı bala yaxşı oxiy
“Yaxşı uşaq yaxşı oxuyur” cümləsindəki 
yaxşı
sözü 
ilə əlaqədar yazırdı: “Birinci 
yaxşı
sözünü sifət, ikinci 
yaxşı 
sözünü zərf hesab etmək üçün heç bir əsas 
yoxdur. Hansı sintaktik funksiyada çıxış etməsindən asılı olmayaraq, başqırd dilində 
yaxşı
sözü sifətdir və 
sifət olaraq qalır”.
Eyni bir sözün iki nitq hissəsinə aid edilməsi nitq hissələri ilə cümlə üzvlərinin eyniləşdirilməsi 
deməkdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, sözün cümlədəki funksiyasına əsaslanıb nitq hissələrini 
müəyyənləşdirmək düzgün deyil. Belə ki, hər hansı bir nitq hissəsi cümlənin müxtəlif üzvləri rolunda çıxış 
edə bilər. Bu zaman onlar yeni nitq hissəsinə çevrilmir. Məsələn, isimlər cümlənin bütün üzvləri rolunda 
çıxış edə bilirlər, lakin bu zaman onlar isimlikdən çıxmırlar.
Leksik-semantik, morfoloji və sintaktik meyarları küll halında tətbiq etməklə türk dilləri leksikasını 
aşağıdakı nitq hissələrinə ayırmaq olar:
1. Əsas nitq hissələri. Əsas nitq hissələri özləri də iki qrupa – adlar və feillər – ayrılır. Adlar qrupuna 
isim, sifət, say, əvəzlik və zərflər aid olunur. Feil qrupuna isə yalnız feillər daxildir. Bəzi türk dillərinə aid 
yazılmış qrammatika kitablarında nida və təqlidi sözləri (mimemləri) də əsas nitq hissələrinə aid edirlər. 
Lakin bu özünü doğrultmur. Çünki nida və təqlidi sözlərin leksik mənası yoxdur.
2. Köməkçi nitq hissələri. Türk dillərində köməkçi nitq hissələrinə qoşma, bağlayıcı, ədat və modal 
sözlər aid olunur. Ayrı-ayrı qrammatika kitablarında bu nitq hissələrindən əlavə buraya nidaları, təqlidi 
sözləri, köməkçi adları, bağlamaları da əlavə edirlər. Məlumdur ki, nida və təqlidi sözlər köməkçi deyil, 
xüsusi nitq hissəsidir və köməkçi nitq hissələrindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Köməkçi adlar əsas nitq hissələri 
ilə qoşmalar arasında keçid vəziyyətində olan söz qrupudur. Azərbaycan dilçiliyində bu qəbildən olan sözləri 
ya qoşmalara (
haqqında, barəsində, sayəsində 
və s.), ya da adlara (
alt, üst, yan
və s.) aid edirlər. Köməkçi 
adlar dildə qoşmaların yerinə yetirdiyi sintaktik funksiyanı ifadə edirlər. Bağlamalar isə yarımçıq feillərdir 
və onları köməkçi nitq hissəsi hesab etmək özünü doğrultmur.
3. Xüsusi nitq hissələri. Buraya nida və təqlidi sözlər daxildir. 
Türk dillərindəki nitq hissələri özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərə malikdir ki, bunun vasitəsi ilə 
dünyanın digər dillərindəki uyğun nitq hissələrindən fərqlənirlər. Məsələn, dünya dillərində işlənmə yerinə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
303
görə qoşmaların iki tipi fərqləndirilir: a) önqoşmalar, yəni sözdən əvvəl işlənən qoşmalar; b) sonqoşmalar, 
yəni sözdən sonra işlənən qoşmalar. Müasir fars dilində həm önqoşmalar (
əz
“çıxışlıq hal şəkilçisi olan 
-dan, 
–dən
morfeminin mənası”, 
dər
“yerlik hal şəkilçisi olan 
-da, -də
morfeminin mənası”), həm də sonqoşmalar 
(
ra
“təsirlik hal şəkilçisi olan 
–ı, –i, -u, -ü
morfeminin mənası”) fəal şəkildə işlənir. Türk dillərində isə yalnız 
sonqoşmalar müşahidə edilir.
Türk dillərində ədatlar müxtəlif modal (təsdiq, inkar, sual, arzu və s.) və qeyri-modal 
(məhdudlaşdırma və s.) mənaları ifadə edir. Dünya dillərində ədatların formadüzəldici növü də mövcuddur. 
Məsələn, ingilis dilində feilin məsdər forması 
to
ədatının köməyi ilə yaranır: 
to play
“oynamaq” (
a// the play
“oyun”), 
to work
“işləmək” (
a//the work
“iş”) və s. Türk dillərindəki ədatlar bu funksiyanı yerinə yetirə 
bilmir. 
Dünyanın bəzi dillərində (ərəb, alman, ingilis, fransız və s.) işlənən artikllər türk dillərində müşahidə 
olunmur. Məsələn, ingilis dilində əşyanın müəyyənliyi və ya qeyri-müəyyənliyi 
a
və 
the
artiklləri ilə 
bildirilir: 
a book ~ the book, a tree ~ the tree
və s. Ərəb dilində də 
əl-
artikli müəyyənlik ifadə etməyə xidmət 
edir. Türk dillərində müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik anlayışı başqa üsullarla (yiyəlik və təsirlik hal 
şəkilçiləri, mənsubiyyət şəkilçiləri və s.) ifadə olunur ki, bunun da nəticəsində artikllərə heç bir ehtiyac 
duyulmur. Alman və fransız dillərində isə artikllər cins və kəmiyyət mənaları bildirməyə xidmət edir. Bu 
anlayışlar da türk dillərində başqa vasitələrlə ifadə olunur.
Ədəbiyyat
1. Seyidov Y.M. Azərbaycan dilinin qrammatikası.Morfologiya (nəzəri kurs), Bakı, 2000.
2. Zeynalov F. Müasir türk dillərində köməkçi nitq hissələri, Bakı, 1971.
3. Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası (Fonetika, leksika, morfologiya), Bakı, 2008. 
4. Aksan D. Her Yönüyle Dil. Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995. 
5. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка, М.-Л., 1948.
6. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков, М., 1962.
7. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология, М., 1988.
8. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (имя), Л., 1977.
9. Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глаголь), Л., 1981. 
QULUZADƏ FƏRQANƏ
Baki Slavyan Universiteti 
AZƏRBAYCAN, TÜRK VƏ RUS DİLLƏRİNDƏ FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN OXŞAR VƏ 
FƏRQLİ CƏHƏTLƏRİ 
Açar sözlər:
frazeologiya, koqnitiv, dilçilik, tipologiya, geneoloji 
Similar and different characteristics of phraseological units in Azerbaijani,
Turkish and Russian languages 
Now in linguistics science the main part is taken by cognitive linguistics and in this period it will be 
more accurate to approach to phraseme in this way. Because, people approach to this conception in different 
way. The formed thought unit of knowledge in mental level throughout the history is called the conception in 
modern linguistics. It would be more interesting process if the dictionaries were made according to 
psychology of every nation. 
Keywords:
phraseology, cognitive, linguistics, typology, genetic 
Frazeologiya hər hansı bir dildəki sabit söz birləşmələrini öyrənən dilçilik terminidir. Sərbəst 
birləşmələrdən fərqli olaraq, sabit birləşmələr (frazeologizmlər) öz mənasına görə dildə xüsusi bir qrup təşkil 
edir və həmin qrupa daxil olan sözlər tək-tək sözlərdən fərqlənir, birləşmə daxilindəvahid (bütöv) bir məna 
ifadə edir. Frazeoloji birləşmələrdə olan vahid məna və qrammatik vəzifə sözlərlə yaxınlıq təş-kil edir. Məhz 
buna görə də dildə işlədilən frazeoloji tərkiblərlə leksik tərkiblər arasındaümumi cəhətlər çoxdur, çünki 
frazeoloji birləşmələr də sözlər kimi insanınfəaliyyəti ilə bağlı olan xüsusiyyətləri ifadə edirlər. Frazeoloji 
birləşmələrin ifadə etdiyi mənalar bütöv haldadır. Frazeolojibirləşmələr sabit birləşmələrdir, yəni belə 
birləşmələrdə sözlərin sırası dəyişməzdir,buna görə də onlar qrammatik cəhətdən ayrı-ayrılıqda təhlil 
olunmur. ( s. 4-67 ) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
304
Hər hansı xalqın frazeologizmlərini öyrənməklə, biz həmin xalqın mədəniyyəti, tarixi, həyat və yaşayış 
tərzi ilə yaxından tanış oluruq. (s. 32-36 ) 
Azərbaycan dili geneoloji bölgüyə əsasən türk dillərinə mənsubdur. Başqa dil qruplarında olduğu kimi, 
bu qrupa daxil edilən dillər də bir-birinə leksik, morfoloji və sintaktik cəhətdən çox yaxındır. Dialektlər bir-
birindən fonetik xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Azərbaycan dili Türk dilləri ailəsinin oğuz dilləri 
qrupunun Oğuz-Səlcuq yarımqrupuna daxildir. Bildiyimiz kimi, türk dili də bu yarımqrupa aiddir. Buna görə 
də hər iki dildə oxşarlıqlar çoxdur. Bununla yanaşı türk və Azərbaycan dilinin frazeoloji sistemində də 
oxşarlıqlar və fərqliliklər özünü göstərir. 
Bunlara hər iki dildə frazeoloji birləşmələrə nəzər salaq: 
1. Adı batmaq – türk dilində izahı -adı unudulmaq yada düşməmək. Azərbaycan dilində izahı – pis bir 
iş görərək adını batırmaq. 
2. Feilce uğramak – türk dilində izahı – yeriyə bilməmək, hərəkətsiz halda olmaq. Azərbaycan dilində 
isə bu həqiqi mənada iflic olmaq mənasında işlənir. 
3. Dört gözle beklemek – türk dilində mənası – səbirsizliklə gözləmək. Azərbaycan dilində dörd gözlə 
gözləmək elə eyni mənanı ifadə edir. 
4. Çarşamba pazarı – türk dilində mənası – hər şeyin ortalıqda dağınıq bir halda olması. Azərbaycan 
dilində bu ifadə yoxdur. 
5. Can evindən vurmak – türk dilində, yəni bir insana ən həssas bir yerdən hücum etmək, onu yaşaya 
bilməyəcəyi bir hala gətirmək. Azərbaycan dilində ürəyindən vurmaq. Bizim dildə bu ifadə həm məcazi, həm 
həqiqi mənada işlənir. 
6. Halden anlamak – türk dilində mənası bir insanın halından hərşeyi anlayıb yardım əlini uzatmaq. 
Azərbaycan dilində isə halından başa düşmək kimi işlənir. 
7. Kabir azabı – türk dilində mənası sıxıntılı bir həyat. Azərbaycan dilində də bu ifadə qəbir əzabı kimi 
işlənir. 
8. Kaşık düşmanı – türk dilində qadın, həyat yoldaşına aid edilir. Bu ifadə daha çox zarafat kimi qəbul 
olunur. Azərbaycan dilində qarşılığı yoxdur. 
9. Örümcek kafalı – türk dilində bu ifadə heç bir yeniliyi qəbul etməyən insana şamil olunur. Keçmişə 
bağlı olan insan. Azərbaycan dilində isə daş dövründə qalmış ifadəsi işlənir. Bu ifadə də keçmişə bağlı 
olanlar haqqında deyilir. 
10. İğne ile kuyu kazmak – türk dilində bu ifadə böyük bir sıxıntı içində hər hansı bir işi tamamlamaq. 
Azərbaycan dilində isə iynə ilə gor qazmaq. Hər iki dildə eyni mənanı bildirir. ( s. 5 – 46 ) 
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan və türk dilləri tipoloji cəhətdən eyni qrupa daxil olan dillərdir. Buna görə 
də bu dillərin frazeologiyasını təhlil etmək nisbətən asan gəlir. Lakin müxtəlifsistemli dillərdə frazeoloji 
vahidləri təhlil etmək çox çətindir. Bunlarda bəzi oxşarlıqlar özünü göstərsə də, fərqliliklərə də rast gəlmək 
mümkündür. 
Azərbaycan dili tipoloji cəhətdən iltisaqi (aqqlütinativ) dillərə aiddir. Rus dili isə flektiv dillərə aiddir. 
Bu dillərə aid olan frazeoloji vahidlərə nəzər salaq. 
1.
Делать из мухи слона – Hərfi tərcümə baxımından bu ifadə belə tərcümə olunur “Milçəkdən fil 
düzəltmək”. Lakin Azərbaycan dilində bu ifadə belədir: Qarışqadan fil düzəltmək. Məna etibarilə isə hər iki 
dildə bir hadisəni həddindən artıq şişirtmək, böyütmək.
2.
Яблоку негде упасть – Rus dilində mənası : Alma atsan yere düşməz yəni çox adam olan zaman 
işlədilir. Azərbaycan dilində qarşılıq olaraq :İynə atsan yerə düşməz. Hər iki dildə bu ifadəyə nəzər salsaq 
görürük ki, bu ifadə Azərbaycan dilində rus dilinə nisbətən daha çox şişirdilib. 
3.
Садиться не в свои сани – Bu frazeologizmin mənası rus dilində başqasının işinə qarışmaq, 
dalaşmaq.Hərfi mənada tərcümə etsək başqasının xizəyində oturub onunla dava etmək. Azərbaycan dilində 
də buna uyğun ifadə mövcuddur: Gəmidə oturub gəmiçi ilə dava etmək. Gördüyümüz kimi, bundan əvvəki 
ifadədə alma və iynə, indi isə xizək və gəmi ifadələrinə nəzər salanda görünür ki, bizim dildə hadisəni daha 
da böyütmək önə çəkilir. Koqnitiv dilçilik baxımından buna yanaşsaq, bunu xalqların psixologiyası ilə izah 
etmək daha düzgün olardı.
4.
Палец о палец не ударить – Rus dilində bu frazeologizmin mənası yəni heç bir işə kömək 
etməmək, barmağını tərpətməmək. Azərbaycan dilində buna qarşılıq olan ifadə “Əlini ağdan qaraya 
vurmamaq”.Hər iki dildə mənası eyni olsa da, Azərbaycan dilində bu ifadəyə daha rəngarənglik verilmişdir. 
5.
Медвежья услуга – Lazımsız kömək. Azərbaycan dilində isə bu frazeologizm “Qaş düzəltdiyin 
yerdə vurub göz çıxartmaq” mənasındadır. Məna etibarilə hər iki dildə eynidir lakin, bu ifadəni rus dilində 
“ayının xidməti” yəni heyvana yönəldilmiş kimi qəbul olunur. Bir insan bir işi düzgün şəkildə yerinə 
yetirmirsə, bunun heyvanla bağlanması məcazi məna ifadə etsə də, bu tam olaraq frazeologizmin mənasını 
dolğunlaşdırmır.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
305
6.
За двумя зайцами погнаться – Rus dilində bu ifadə “Eyni vaxtda iki dovşanı tutmağa çalışmaq” 
mənasındadır. Azərbaycan dilində buna qarşılıq olaraq “Bir əldə iki qarpız tutmaq” frazeologizmi işlədilir. 
Hər iki dildə məna eyni səslənir yəni, eyni vaxtda iki işlə məşğul olsan mütləq birində səhv edəcəksən. 
7.
Два сапога пара – Azərbaycan dilində bu ifadənin mənası “Bir almadır yarı bölünüb” mənasında 
işlənir. Hər iki dildə demək olar ki, eynidir. 
8.
Бросать камень в огород – Rus və Azərbaycan dilində mənası eynidir. Azərbaycan dilində 
“Başqasının bostanına daş atmaq” mənasındadır. 
9.
Одна нога здесь, другая там – Rus dilində bu frazeologizmin mənası “Bir ayağı burda, bir ayağı 
orda” yəni, hər hansı bir işi çox sürətli edəndə deyilir. Azərbaycan dilində isə bu ifadə belə işlənir: “Bir ayağı 
burda, bir ayağı gorda”. Yəni bir insan yaşlı vaxtında hər hansı bir işi görməyə çalışarkən onun haqqında 
deyilir. Göründüyü kimi, bunların mənasında biraz fərq nəzərə çarpır. 
10.
Витать и облаках - Rus dilində mənası xoşbəxtlikdən buludlarda uçmaqdır. Azərbaycan dilində 
isə bu ifadəyə qarşılıq olaraq “Göyün yeddinci qatında olmaq” frazeologizmi işlədilir. 
Nəticə olaraq, həm Azərbaycan, həm türk, həm də rus dillərində həm oxşar, həm də fərqli cəhətlərə 
rast gəlirik. Kiçik detalları nəzərə alaraq fərqlilikləri üzə çıxarda bilərik. Bu fərqləri isə mentalitet
fərqlərində daha çox nəzərə çarpır. Burada daha çox xalqların psixologiyasını da nəzərə almaq lazımdır. Hal 
-hazırda dilçilik elmində koqnitiv dilçiliyin əsas yer tutduğu dövrdə frazeologizmlərəbu cəhətdən yanaşmaq 
daha doğru olardı. Çünki, hər üç dildə lüğətlərdə eyni mənanı bildirən sözlər əslində fərqli yanaşmalarla 
özünü göstərir. Məsələn “qonaq” sözünü götürək. Bu məna həm türk, həm azərbaycan, həm də rus dillərində 
eyni mənanı ifadə etsə də konseptual mənası tamamilə fərqlidir. Çünki xalqların bu məfhuma yanaşma tərzi 
tamamilə fərqlidir. Müasir linqvistikada konsept-biliklərin mental səviyyədə tarixən formalaşmış təfəkkür 
vahidinə deyilir. Hər bir xalqın psixologiyasını nəzərə alaraq fərqli lüğətlər tərtib olunarsa bu daha maraqlı 
proses olardı. Hər bir xalqın psixologiyasını bilmək üçün onların içərisində yaşayıb bu cür tədqiqat işləri 
aparmaq daha maraqlı olardı. 
Ədəbiyyat 
1 . Bayramov H. Azərbaycan dilinin frazeologiyasının əsasları. Bakı 1978. S.4-67. 
2 . Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı 1954. Səh 32-36. 
3 . Babayev A. Dilçiliyə giriş. Bakı 1992. səh 262. 
4 . Ülkü Kuşçu və Hüseyn Kuşçu. “Ata sözleri ve deyimler”. İstanbul 2015. Səh 5 – 46. 
QULİYEVA NÜŞABƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
FRANSIZ DİLİNDƏ YÖNƏLTMƏ, İSTİQAMƏT VƏ YER MƏFHUMU BİLDİRƏN
SÖZÖNÜLƏRİNİN LEKSİK-SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
vasitəçi tamamlıqlar, sözönüləri, feillər, feili sifətlər, isimlər
Less satisfactory and morphological features of from the language, feedback and local membership 
in French language 
The which French language belongs to analytical languages the preposition are theone of the main 
areas for learning language.They are different for the function. Accordingto their using ties the prepositions 
are divided into some groups: time,place, space,price,value, mediation, measure, object. Using of
preposition which have main functions insentence structure is connected with the gender and functions in
sentence structure isconnected with the gender and quantity of noun. This area is investigated by 
linguists.The prepositions are difficult topics , so the place of using prepositions are sometimes 
debatable. That`s why it is important to apply to prepositions. 
Keywords: 
direct objects, prepositions, verbs, participls, nouns
Dilin mühüm sahələrindən olan sözönülər fransız dilində də xüsusi rol oynayır və bir neçə növə 
bölünür.Onlardan biri də obyekt sözönüləridir.Obyekt sözönüləri obyektlərin müxtəlif növlərinə işarəyə 
xidmət edirlər: 
Fiziki və ya psixi təsir obyektinə; Düşünmə fəaliyyəti obyektinə; Nitq obyektinə. 
Bu növlərin hər birinə işarə edildikdə,müvafiq sözönü toplumu istifadə olunur: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
306
Təsir obyekti ifadə edən vasitəçi tamamlıq a, apres, contre, dans, de və sur sözönülərilə daxil edilir. 
Müxtəlif sözönülərlə tamamlıq aşağıdakı feillərlə işlənə bilər. 
1)
Fraper və jeter kimi feillər sözönülərin köməyilə: 
-.... on jeta des pierres a la voiture de m.Polignac. 
-....des enfants jeterent des pierres contre l`auto 
- İls criaient,jetaient des pierres dans les glaces. 
- Des inconnus jetaient sur les trolleybus des bouteilles d`essence enflammee. 
2) S`acharner,aboyer,crier,gueuler feilləri ilə a,apres,contre və sur sözönülərinin köməyilə: 
-İls s`acharner, a ses taches quotidiennes ... 
-Asthme,catarre,bronchite,s`acharnaient apres lui. 
... Qui avait-elle fait pour que la providence s`acharnat ainsi contre elle? 
-....Une malchance bizarre semblait s`acharner sur eux. 
3) Travailler feili ilə a,sur sözönülərinin köməyilə və ya sözönüsüz: 
Je vais travailler a mon roman ce n`etait pas sur un roman que je travaillais. 
-
Je travaille mon roman. 
4) goidre (allier,marier,meler) kimi feillərlə a və ya avec sözönülərinin köməyilə: 
- J`ai marie ta soeur a`un avocat. 
-İl voulait marier son fils avec sa niece. 
5) 
Abriter
(defendre,garantir,garder,gurer,preserver,proteger) kimi feillərlə 
contre
və ya 
de
sözönülərinin köməyilə: Ses lapins n`ont jamais protege contre la pluie. Un parapluie fiche en terre la protege 
de la pluie. 
O hallarda ki,təsir obyekti ifadə edən tamamlıq yalnız bir sözönü ilə daxil edilə bilər, bəzi feil və 
sözönülər 
a 
ilə , digərləri 
de
ilə,üçüncüləri isə 
sur
ilə daxil edilə bilər: 
1)
<<
A>>
sözönüsü ilə s`attaquer, attenter, nuire, toucher kimi feillər, apporter des changements, faire 
du bien, mettre le feu kimi birləşmələr və attemite, empechement, insulte kimi isimlər daxil edilir: 
La`je m`attaquais a`un probleme plus rude. 
-Lair faisait du bien a l`evade modele. 
-Cette insulte a`la religion et deux moeurs allai etre lavee a` grande eau. 
2) İkinci obyekt ifadə edən bəzi feillər tamamlıq qarşısında 
de
tələb edir.(decompter deduire , 
etre).Digər feillər 
sur 
sözönüsü tələb edir. 
3)
<>>sözönüsü ilə tamamlıq daxil edilir. a) agir,influer kimi feillərlə: exercer une pression,faire 
pression kimi feili birləşmələrlə, action, influence kimi isim lərlə;essayer,etonner,verifier kimi 
feillərlə,assouvir sa rage(sur qn),passer sa colere (surqn) kimi feili birləşmələrlə. 
Ce mot fit impression sur le Conseiller. 
İls vont ... essayer sur leurs adversaires les recettes de leurs calcus. 
...les domestiques se dechargeaient sur elle de mille petites besognes. 
Semantik və maddi cəhətdən feillərə uyğun glən əksər isimlərin obyekt tamamlığı 
de 
ilə daxil 
edilir.Müqayisə edək: assasiner N; -assasiant de N;-transformert N;-transformation de N; occuper N; 
occupation de N və s. 
Bu qəbildən olan isimlərə aşağıdakıları aid etmək olar: atteinte,defi, empechement, insulte, menace, 
obstacle. 
-a sözönüsü ilə daxil edilirlər:crime,revanche,vengeance contre və ya sur sözönülərilə daxil edilirlər: 
attaque ismin obyekt tamamlığı a` ,contre, de və sur sözönülərilə daxil edilir:
... ces chromes sont aussi une offense au peuple. 
-C`est un crime , et non seulement sur la personne d`un homme plein de merites mais contre nos droits 
les plus sacres. 
-
Jamais encore,il n`avait subi ... une sirude attaque a` sa puissance. ... 
-
Paul monte a` l`attaque du Louvre. ... – les gendarmes , croyant a` une attaque 
Sur le voreux galopaient. 
Avec və contre sözönülərilə daxil edilən obyekt tamamlıqlarının bir xüsusiyyətini qeyd etmək 
lazımdır ki, onlar təkcə özləri təsirə məruz qalmır, həmçinin özlərindən sonra obyekti təsirə məruz 
qoyurlar: Nous venons de nous battre avec les Allemands. 
-Dans le fallacieux combat entre,l`ordre et la justice Michel-Carles s`est dept range du cote de l`ordre. 
Proses kimi düşüncə obyekti ifadə edən tamamlıq müxtəlif üsulla qurulur.Bu onun feilə və ya ismə 
aid olmasından asılıdır . Düşüncəni ifadə edən feillə ( mediten penser,reflechir,rever,songer)obyekt 
tamamlıq a`, nadir hallarda sur istisna mediten feilidir ki,bu feil heç vaxt a` aözönüsü ilə işlənmir və ya 
sözönüsüz daxil edilir: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
307
-A quoi pensait-elle en soupirant? 
-İl pensait sur elle , sur lui.-la dame .... parlait d`amour et pensait mariage. 
Düşüncə ifadə edən isimlə (idee,meditation,pensee,reflaxion,reverie, songer) obyekt tamamlıq 
sur,nadir hallarda a` propos de sözönüsü ilə daxil edilir: 
-Au retour , sa meditation sur Française devint plus sombre. 
-Toutes ces reflexions a propos d`un autre le ramenaient en verite a lui-mersi. 
-De nouveau , la pensee de la guerre civile occupa integralement sa consience. 
Xəbərdar olma , bilmə və s. mənalar feillərlə(s`apercevoir,se douter,etre countre, courant , se rendre 
comte , savoir ) ,isimlərlə (competence , connaissance , consience , entendement , erudition , experience , 
idee , intelligence , notion , science ) və sifətlərlə ( averti , avise , cole , consient , convaincu , familier , terre 
, ignorant, instruit) olunur . Bunların obyekt tamamlığı çox vaxt de , sur, nadir hallarda pour , quant 
a,relativement a,en ce qui concerne,en ce qui touche sözönü və birləşmələrlə daxil edilir: Tu sais tout de moi. 
– Tu sais tout sur moi. –Ce type sait ,dit-il pour moi et toi ... il faut d`abord que vous avouez tout ce que 
vous savez relativement aux relations de votre femme avec Mme de Chevreux . Fonseque affichait ...
une competence hautaine et nebuleuse des questions sexuelles. 
-les clochemerlins ,quant aux tournures classiques ,manquaient de competence. 
-... Ce sont la des questions sur lesquelles je n`ai pas une competence veritable. 
İntellektual dəyərləndirmə , qiymətləndirmə obyektini ifadə edən tamamlıq isim, feil və ya sifətdən
asılı ola bilər.İsmə aid olan tamamlığın qarşısında sözönülərin iş- lənmə seçimi ismin mənasından asılıdır . 
Neytral məna ifadə edən isimlə ( avis , conseption , idee , jugement , opinion , point , de vue , vu ) tamamlıq 
de , sur və ya az hallarda a l`endroit de ,au sujet de ,quant a ,relativement a sözönülərilə daxil edilir: J`avais
de terribles idees de cette maison. – İl a des idees terribles sur le bien et le mal. – On se fait bien des idees 
fausses , au sujet de la vocation. – İl lui demanda, s`il avait une idee quant a l`avenir. 
Conjecture , hypothese ,prejuge ,illusion ,desillusion , kimi isimlərlə tamamlıq sur ilə daxil edilir: 
C`est ainsi que je m`abaissai jusqu`a avoir des prejuges sur les situations sociales. 
Et ne te fais pas trop d`illusions sur ma science. Crainte , inquietude , souci kimi isim-lərlə tamamlıq a
l`egard de , a l`endroit de , au sujet de, concernant, pour, quant a , relativement a , sur sözönülərilə daxil 
edilir: ... il en conçut de nouvelles inquietudes a l`egard de son portefeuille.– Je n`etais donc pas sans 
inquietude a l`endroit de mon patron . – Vouz n`avez jamais eu d`inquietude au sujet de votre fils ?
- ... il n`avait aucune inquietude pour ses morceaux. ...- elle parlait de ses craintes quant a leur avenir.– 
Toutes les craintes de madame de Bargeton relativement a Lucien furent augmentees. – N`ayez point a in-
quietude sur votre souper. 
İntellektual qiymətləndirmə mənasında işlənən feil və sifətlər gəldikdə isə, onlarda sözönülərin 
işlənməsi hər birinə görə fərqlidir.Müqayisə edək: juger , prejuger de ,se tromper , du sujet de , sur; hesiter , 
quant a , sur ; s`inquieter de , pour, sur, craindre pour ; se soucier de, inquiet a l`endroit de, au sujet de , de , 
pour quant a, sur , sur le comte de ; insouciant , soucieux de və s. 
Maraq obyekti və diqqət ifadə edən tamamlığın qarşısında sözönülərin işlənməsi bəzilərində sərbəst , 
bəzilərində isə qeyri-sərbəst şəkildə olur.Məsələn, sərbəst şəkil-də curiosite, indifference kimi isimlərlə , 
curieux, indifferent kimi sifətlərlə olur.Onlar a l`egard de , a l`endroit de, envers, quant a, vis-a-vis de 
sözönülərilə daxil edilir: “ j`avoue une certaine curiosite a l`egard de cette experince ... “ 
Morvezeu se crut autorise a piquer sans pudeur la curiosite populaire a l`endroit des sours-muets 
routiers -...qui sait meme si elle n`eprouvait pas un peu de curiosite envers ce nouvel avenir?-...la curiosite 
que d`abord j`avais pu avoir quant aux occu-pations de mes hotes etait competement retombee . Et 
pourtant , sa curiosite est grande vis-a-vis de la France. 
Kontaktız sözönülər obyekt oriyentin arasında olmadığına , obyektlə oriyentin ara-sında olan müəyyən 
məsafəyə işarə edən sözönülər: 
A – Dinamik kontaktsız sözönülər: 
1.
Obyektin hərəkətsiz oriyentilə məkan əlaqələrini müəyyən edən sözönülər;çı-xış nöqtəsinə işarə 
edən sözönülər: 
a)
a partir de, de , depuis, en provenance de, retour de ; 
b)
a bas de, au bas de, en bas de 
c)
de chez, de dedans, de drriere, de dessous, de dessus, de devant, d`ente , de 
2) aralıq məkanı ifadə edən sözönülər: a travers, au travers de, par. 
3) obyektin oriyentə doğru, ona nə yaxınlaşıb , nə də hərəkətinə işarə edir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
308
QULİYEVA RƏHİLƏ
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
MƏMMƏDOVA SƏİDƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti
RUS DİLİ LEKSİKASINDA TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏR 
Açar sözlər
: 
rus, türk, türkizm, mənşə, alınma 
Turkic origin words in Russian lexicon
The article deals with the features of process of penetration Turkic origin words in Russian. Here the 
special attention is given to studying of Turkic elements in Russian lexicon. Along with it is underlined, that 
penetration of Turkic words into Slavic languages was regular on all extent of history, and sometimes this 
process accepted intensive character, proceeding and during the modern period. 
Keywords: 
Russian, Turkic, Turkism, an origin, loans
Türk dili tarix boyunca bir çox dillərlə ardıcıl, möhkəm əlaqə və münasibətlərə malik olmuşdur. İstər 
coğrafi cəhətdən qonşuluqda yaşayan, istərsə də qonşu olmayan xalqlar arasında olan müxtəlif əlaqələr - 
ictimai, siyasi, iqtisadi, tarixi, elmi, mədəni əlaqələr və münasibətlər nəticəsində dillərin bir-birinə qarşılıqlı 
təsiri obyektiv, qanunauyğun və təbii bir prosesdir.
Türk sözlərinin rus dilinə keçməsi prosesinin isə maraqlı, özünəməxsus xüsusiyyətləri, diqqətçəkən 
məqamları, dövrlə, zamanla əlaqədar anları, tarixi münasibətləri əks etdirən cəhətləri bu prosesin dərindən 
izlənilməsini və öyrənilməsini zəruri edir. Türk və slavyan xalqlarının tarixi əlaqə və münasibətlərini 
şərtləndirən, bu əlaqələrin öyrənilməsi işinə təkan verən türk sözlərinin rus dilinə keçməsi məsələsi dünya, 
həmçinin rus və Azərbaycan türkoloqları tərəfindən lap çoxdan tədqiqat obyekti olmuş və kifayət qədər 
öyrənilmişdir. 
Rus dilinin leksikasında möcud olan türk elementlərinin öyrənilməsi tarixi ənənəyə malikdir. Bu 
məsələnin elmi cəhətdən sistemli şəkildə öyrənilməsinə XVII əsərdən başlanmışdır. Lakin bu problemin 
daha geniş tədqiq və şərh edilməsinə maraq XIX əsrdə daha çox olmuşdur. Bu dövrdə rus dilindəki şərq 
elementlərini öyrənən Mirzə Kazım bəy yazırdı: “Türk dili hələ qədim zamanlardan slavyan dillərinə yaxın 
coğrafi münasibətlərdə olmuşdur və ona görə bizim qədim rus və slavyan dillərində bunun və eyni zamanda 
digərinin ibtidasında ortaq olan sözlər tapa bilməməmiz təəccüblü deyildir, məsələn, slavyanlarda və qədim 
ruslarda vira (вира) -"vergi, cizə" mənasında və eyni zamanda türklərdə "xərac", sədəqə vermək" mənasında; 
bolyar, boyar (болар) - ruslarda bayar (varlı kişi, cənab) türklərdə də eyni mənadadır (5, s. 379). 
XX əsrin əvvəllərində rus dilində türk sözlərinin araşdırılması sistematik və ahəngdar xarakter aldı. 
P.İMelioranskinin monqollaraqədərki rus yazılı abidələrində, “İqor alayı haqqında dastan”ın dilində işlənən 
türkizmlərlə bağlı yazdığı məqalələr bu gün də öz dəyərini saxlayır. Tarixçi, eyni zamanda filoloq 
N.Baskakovun "Türk mənşəli rus soyadları", "İqor alayı haqqında dastanı"ın türk leksikası", Oljas 
Süleymanovun elmi, tarixi və poetik düşüncələrinin ifadəsi olan "Az-ya" və s. kimi tədqiqlərdə bu məsələ 
geniş vüsət aldı. XII əsr rus tarixi-ədəbi abidəsi olan "İqor alayı haqqında dastan"ında türk sözlərinin geniş 
şəkildə işləndiyini göstərərkən N.Baskakov türkcə yaxşı bildiyini, türk tarixinə, ədəbi-bədii irsinin 
zənginliklərinə bələd olduğunu bir daha sübut edir, hətta əsərin müəllifliyinə qıpçaq türklərinin ortaq 
olduğunu göstərir. 
İctimai-iqtisadi həyatın bütün sahələrini əhatə edən türk sözlərinin slavyan dillərinə nüfuz etməsi tarix 
boyunca mütəmadi olmuş, bu proses hər zaman intensiv hal almışdı. Hətta rus mənbələrinin köməyi ilə fəxr 
edə bilərik ki, bir çox slavyan xalqlarının etnik mənşəyi türklərlə, dilləri türk dili ilə bağlıdır və türklərin 
dünya sivilzasiyasında böyük tarixi xidmətləri vardır. 
Rus dilində türk leksik vahidlərinin elmi cəhətdən araşdırılmasına XVII əsrdən başlansa da, bu 
problemə güclü marağın nəticəsidir ki, hətta XIX əsrin əvvəlində bu problem ayrıca elmi-tədqiqat mövzusu 
olmuşdur. M.Təkləli "Rus dilində türk sözləri" kitabında yazır: Bu sahədə ilk dissertasiyanı türkoloq-alim 
X.D.Frenin tələbəsi Kazan Universitetinin məzunu Yanuari Osipoviç Yartsev 19 may 1816-cı ildə "О 
русских словах, происходяих из восточных языков" mövzusunda dissertasiya müdafiə etmişdi (6, s.128). 
XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq bu problem geniş tədqiqat obyektinə çevrildi. Son illərdə 
Azərbaycanda da bu sahəyə həsr olunmuş elmi tədqiqat işlərindən Ələkbərova Xumar Tofiq qızının 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
309
"Туркизмы в русско- язычной прессе Азербайджана" (Bakı, 1995), Ç.A.Əfəndiyevanın " Туркизмы в 
древнерусском языке"(Bakı, 1997) kimi namizədlik dissertasiyalarını problemin həllində müəyyən uğurlu 
addımlar kimi qiymətləndirmək olar (3, s.6).
Rus dilinə türk leksik elementlərinin daxil olması prosesi eramızın I-VIII əsrlərindən, hələ slavyan 
tayfa birlikləri ilə Kiyev-Rus dövləti yaranana qədərki dövrdən başlamış və bu günə qədər davam edir, 
ictiami-siyasi, iqtisadi, mədəni həyatın bütün sahələrinə aid türk sözləri rus dilinin leksikasına daxil olur.
1997-ci ildə çap olunan Murad Adcının "Qıpçaq çölünün yovşanı" adlı əsərində bir çox tarixi 
həqiqətlərdən - türk -qıpçaq Atillanın Altaydan Avropaya apardığı mədəniyyətin təşəkkülündən danışılır və 
türk sözlərinin rus dilində işlənməsi məsələsi fərqli prizmadan izah edilir. O torpaqlarda - indiki Rusiyanın 
geniş coğrafi ərazisində yaşayanların türklər olduğu maraqlı faktlarla göstərilir. Əlbəttə, bu məsələnin 
şərhini, rus dilində işlənən türk sözlərinin geniş siyahısının izahını kiçik bir məqalədə aydınlaşdırmaq imkan 
xaricindədir.
Qeyd etmək lazımdır ki, rus dilinə türk mənşəli sözlərin keçməsi prosesini bu iki xalqın tarixən bütün 
sahələrdə birləşmiş əlaqələri kontekstində araşdırmaq və türk sözlərinin yayılma arealını düzgün 
müəyyənləşdirmək həmişə aktual problemdir. 
N.A.Baskakov yazırdı: “Türk və slavyan dillərinin qarşılıqlı əlaqəsi lap qədim keçmişdə əmələ 
gəlmişdir. Odur ki, I minilliyin sonu II minilliyin əvvəllərində eyni ərazidə məskunlaşmış türk və slavyan 
tayfalarının qarşılıqlı əlaqəsi böyük maraq kəsb edir. 
Hər hansı bir dilin alınma sözlər hesabına zənginləşməsi prosesindən danışılarkən bu məsələyə bəzən 
səthi yanaşılır, xalqlar arasındakı əlaqə və münasibətlərə tam aydınlıq gətirilmir. Bu məsələdə M.Təkləlinin 
münasibət və fikirləri maraqlıdır. O göstərir ki, “...ədəbi dilin xarici imkanlar hesabına zənginləşməsindən 
danışılarkən bu məsələ çox vaxt birtərəfli, hətta qərəzli, yapma təmayüllərin təsiri ilə izah edilmiş, bu 
əlaqələrin qədim başlanğıcı unudulmuş, daha sonrakı əsrlərdə intensiv əlaqələrə göz yumularaq, təbii 
proseslərə qalmaqalçı xarakter verməyə çalışmışlar. Rus-türk münasibətləri də araşdırılarkən çox zaman 
ətrafdakı yaxın türk xalqları ilə olan müxtəlif əlaqələrindən yan keçərək türk xalqlarının ruslara qarşı basqın 
və talanları həddindən artıq şişirdilmiş şəkildə göstərilmiş və dinc mədəni, iqtisadi, təsərrüfat sahələrini əhatə 
edən münasibətlərə göz yumulmuşdur...Belə olduğu təqdirdə alınma söz məsələsi birtərəfli və yarımçıq təsir 
bağışlamaqla yanaşı, türk dillərinin nüfuz və yayılma arealının düzgün müəyyənləşdirilməsində də maneələr 
yaradır (3, s.7). 
Qeyd etmək lazımdır ki, rus ədəbi dilində türk mənşəli sözlər bu dilin leksikasında xüsusi qat təşkil 
edir. Bir məsələni də vurğulamaq lazımdır ki, dil təsiri məsələsi alınma sözlər problemi yalnız linqvistik fakt 
kimi götürülməməlidir. Bu məsələyə kompleks halında yanaşılmalı, tarixi-mədəni, siyasi, iqtisadi-sosioloji 
proseslərin tərkib hissəsi baxılmalıdır. Bu haqda N.K.Dmitriyevin fikri də maraqlıdır: “ Alınma sözlər 
prosesinin elmi izahı özünün bütün təzahürlərində (tarix, ümumi mədəniyyət, coğrafi mövqe və s. )bizim 
elmin təxirəsalınmaz məsələlərini özündə birləşdirir (4, s. 503). Bu problemlə əlaqədar tarixən bir çox 
tədqiqat əsərləri yaransa da, rus dilində türk mənşəli sözlərin geniş mövqe tutması, həmçinin Azərbaycan 
türkcəsinin də başqa dillərlə əlaqələri, Qafqaz xalqlarının dillərinin, həmçinin rus dilində yeri, müasir dövrdə 
dil əlaqələrinin fəlsəfi, psixoloji, sosial cəhətləri kimi problemlər ayrıca monoqrafik tədqiqat obyektinə 
çevrilməmişdi. Bu məsələrin izah edilməsi üçün üçün mövcud boşluğu M.Təkləlinin “Rus dilində türk 
sözləri” adlı monoqrafiyası doldurdu. Lakin bu mövzu o qədər geniş və dərindir ki, bu sahəyə aid nə qədər 
tədqiqat əsərləri, məqalələr yazılsa da, yenə də araşdırmalara ehtiyac yaranır. Hər hansı bədii əsəri 
oxuyarkən, yaxud canlı rus xalq danışıq dilini eşidərkən rast gəldiyimiz türk sözləri istər-istəməz maraq 
doğurur: görəsən, “bu söz, bu ifadə” rus sözüdür, türk dilinə keçib, yoxsa türk” sözüdür, rus dilinin 
leksikonuna daxil olub?” Elə bu maraq bizi də bu mövzuya müraciət etməyə səbəb olmuşdur. Araşdırmalar 
zamanı bu sualın cavabı aydınlaşır və bilinir ki, rus dilində türkizmlər hər sahədə çoxdur və türk sözlərinin 
rus dilinə keçməsi tarixi çox qədimdir. Bir çox həqiqətləri işıqlandırmağa imkan verən rus-türk əlaqələrinin 
qədimliyi dil elementləri vasitəsilə təsdiqlənir.Tədqiqatçıların çoxu göstərir ki, rus dilindəki türkizmlərə 
dünya dillərində baş verən söz alınması və ya mübadiləsi məsələsinin eyni kimi baxmaq düz deyil. Rus 
dilindəki digər mənşəli alınmalardan fərqli olaraq, türkizmlərə, əslində alınma yox, rus mühitində assimilə 
olunan türk xalqlarının dil faktları kimi yanaşmaq lazımdır.
Bir çox sıx əlaqələr, bəlkə də, müəyyən tarixi dövrdə türk mədəniyyətinin rus mədəniyyəti içərisində 
tam şəkildə mənimsənilməsi, assimilasiya edilməsi dövrüdür. Rus dilindəki türk mənşəli sözlər artıq bizə bu 
məlum olan tarixin faktı, sübutu təsiri bağışlamalıdır."Sonralar bədiiliyin tərkibinə çevrilmiş sözlər -geyim 
adları, silah adları, yemək, adət-ənənələrlə bağlı – tarixdir( 1, 7-8).
N.Baskakov "İqor polku haqqında dastan"ın dilində işlənən - 
bayan, boyar, teleqa
və s. kimi sözlərin 
qədim türk sözləri olduğunu göstərir, belə sözlərin yalnız poloves-qıpçaq dillərindən deyil, oğuz türklərinin 
dillərindən keçdiyini sübut edirdi. Hələ Kiyev Rus dövləti yaranana qədər şərqi slavyanlar türk tayfaları ilə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
310
sıx təmasda yaşayırdılar. I Pyotra qədər Rusiyanın ictimai-siyasi həyatının bir çox sahələri türk (tatar) 
xarakteri daşıyırdı. Elə rus hakimlərinin "knyaz" titulu, Xəzər hökmdarı titulu olan "xaqan" rütbəsi adı 
daşıması kimi faktlar münasibətlərdə türk dəsti-xəttini göstərirdi. Hətta ta qədimdən rusların eyni ərazidə 
yaşadıqları türklərlə qohumluq, ailə münasibətləri də güclü idi. M.Təkləli yazır ki, öz köklərində türk-tatar 
əslinin olduğunu görkəmli rus şəxsiyyətləri çəkinmədən etiraf etmişlər, məsələn, Bunin hər rusda bir tatar 
kökü görürdü. Kuprin ömrü boyu ana tərəfdən öz əslinin tatar əsilzadəsi Kulunkaçovlardan olduğunu qururla 
qeyd edirdi. Bu soyadının türkcə kulunçak (quluncaq -kursiv bizimdir: R.Quliyeva, S.Məmmədova) "balaca 
at" mənasında olduğunu da izah edirdi.
A.S.Puşkin rus dilində türk sözlərinin varlığını dananlara qarşı çıxır və alınmaların təbii proses 
olduğunu göstərirdi. O, öz əsərlərində rus dilinin lüğət tərkibində möhkəm yer tutan türk mənşəli sözlərdən 
bol-bol istifadə etmişdir: 
altun, surquç, sandal, ataman, tamqa, karavan, bayrak, bulat, karandaş, yarluq
, 
kimi sözlər, bundan başqa bəzi məişət sözləri: 
parça, başmak, kabluk, atlas, epança, çalma, serqa, başlık, 
tafta, bunçuk, kinjal
və s.
Ümumiyyətlə, ta qədimdən bu günə qədər hansı rus şair və yazıçılarının əsərlərinə müraciət etsək, bu 
əsərlərin dilində külli miqdarda türk sözlərinin işləndiyinin, hətta türk sözlərinin rus dilində ümumişlək 
leksikada geniş yer tutduğunun şahidi olacağıq.
Türk dillərinə məxsus sözlər istər dinc, istər müharibələr şəraitində rus dilinə keçərək, bu dilin zəruri 
leksik vahidlərinə çevrilmişdir. Düzdür, türk sözlərinin şəklini dəyişməsi hallarına da rast gəlirik ki, bu da 
təbii prosesdir. Alınma sözlərin əksəriyyəti daxil olduğu dilin fonetik, qrammatik xüsusiyyətlərini qəbul 
edərək dəyişir, lakin belə sözlərin mənşəyi asanlıqla təyin edilir. Hələ XIX əsrdə Mirzə Kazımbəy 
poluşka 
(pul); denqa -(tenqa); alıtın(altun)
kimi sözləri rus dilinin ruhuna uyğunlaşan sözlər hesab edirdi.
Bəzi tədqiqat əsərlərində formasını dəyişən bir sıra türk sözləri də diqqəti cəlb edir. Bunlara 
aşağıdakıları göstərmək olar: 
laçuqa- alaçıq, loşad (alaşa, at), kolenkop (qələmkar), altabas (altınbez) - 
qiymətli parça mənasında
. 
Hər kəsi maraqlandıran və diqqətçəkən bir məsələ də ondan ibarətdir ki, əksəriyyətimizin rus sözləri 
kimi qəbul etdiyimiz bir çox sözlər əslində rus dilinə keçən türk mənşəli sözlərdir, fars, ərəb sözləridir ki, 
bunlar da rus dilinə türk dili vasitəsilə keçmişdir. Belə sözlərə aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: 
yoqurt, 
kiosk, yarlık, şapka, çulan, çulok, barak, monet, bakaleya, şayka, çemodan, stakan, kobura, fitil, şal, kefir, 
taran, kabluk, lapşa, kolbasa, vişnya, fistaşka, kaban, sazan, tarakan, sarafan, şuba, qazel, xomut
və s.
M.Təkləli haqlı olaraq bu sözləri dilimizə qayıdış kimi qiymətləndirir və qeyd edir ki, əks təqdirdə bu 
proses geniş ictimaiyyət tərəfindən rus sözlərinin dilimizə axını kimi qəbul edilə bilər. Belə sözlərin rus 
sözləri kimi başa düşülməsi dilimizin özündə çoxdan passiv fonda keçərək unudulması ilə bağlıdır. Rus 
dilinin leksik laylarını nəzərdən keçirsək, bir daha şahidi oluruq ki, bu dilin formalaşması hələ çox-çox 
əvvəlki dövrlərdən -qədim türk tayfa dillərindən keçən sözlərdən, hətta türk dillərinin qədim abidələrindən 
öz başlanğıcını götürərək bu günə gəlib çatmışdır.
Rus dilində türk sözlərinin çox maraqlı xüsusiyyətləri, aqibəti vardır. Bu sözlərin əksəriyyəti əsrlərdən 
bəri cilalansa da, qədim xüsusiyyətlərini saxlayaraq rus dilində kommunikativ vasitəyə çevrilmişdir. 
Türkizmlərin fonetik dəyişmələrə uğraması isə təbii haldır. Beləliklə, rus dilinin lüğət tərkibində kifayət 
qədər fonetik dəyişmə ilə fərqlənən sözlər var ki, bu sözlər indi də rus və türk dillərində müvazi şəkildə 
işlənir: ütü -утюг, zümrüd - изумруд, qumaş - кумач, qanovuz -капаус , yapıncı -епанча , sandıq - сундук , 
yasavul - есаул, al- алый , örkən - аркан, qarpız -арбуз , xəncər - кинжал, boran - буран, bəhil - бахил, 
çaqqal - шакал , porsuq - барсук, zəfəran - шафран, xəzinə - казна, karvan - караван, lülə - люлька , 
xəzinəçi - казначей və s. 
Siyasi, ictimai-iqtisadi sahələri əhatə edən türk mənşəli sözlərin, qədim və zəngin türk onomastikasının 
slavyan dillərinə dərindən təsir etməsi halları tarix boyunca mütəmadi duyulmuş, bu proses həmişə intensiv 
hal almışdı.Murad Adcı "Qıpçaq çölünün yovşanı" kitabında yazır: "Coğrafi xəritəyə nəzər salın, qaratorpaq 
Rusiyanın az qala bütün yer adları türk köklüdür: Oryol - yüksəyə gedən yol; Oka - axar çay(Oka - aka - 
ax(maq) feilindən; Tula - tolu (dolu); Saratov, Aydır, Buduluk və onlarla irili-xırdalı yer adları - keçmişin lal 
şahidləri" ( 2, s.184). 
N.A.Baskakov "Türk mənşəli rus familiyaları" kitabında Kurakin, Mansurov, Korobanov, Yusupov, 
Arakçeev, Babakov, Çerkesov, Aksakov, Beklenişev, Baranov, Laşkarev, Axmatov, Kutuzov, Laçinov, 
Almazov, Başmakov, Taptıkov və s. kimi 300 türk mənşəli rus familiyasının geniş izahını vermişdir. Kitab 
mütəxəssislər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Türk dillərində alınmalar, demək olar ki, rus dilində möhkəm mövqe qazanmış zəruri leksik vahidlər 
kimi işlənməkdədir. Bu proses daim davam edir.Rus dilinə türk xalqlarının dilindən keçən sözlər nə qədər 
geniş tədqiqat obyektinə çevrilsə də, bu problemin şərhinə hələ də ehtiyac vardır.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
311
Ədəbiyyat 
1. Hacıyev T. Qədim yazılı mənbələrdə bədiiliklə tarixiliyin vəhdəti. "Türk dillərinin yazılı abidələrinə dair 
tədqiqlər". Bakı: ADU nəşri, 1985. 
2. Murad Adcı.Qıpçaq çölünün yovşanı. Bakı, 1997. 
3. Minaxanım Təkləli.Rus dilində türk sözləri. Bak, Elm, 2001 
4. Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. М.: 1962. 
5.Кязым - Бек . M. Избранные произвэдения, Баку, Элм, 1985.
6.Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России (до октябрыский период), Л.: "Наука", 
1972. 
ГУЛИЕВА САМИРА
Азербайджанский технический университет 
РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ 
ТЕХНОЛОГИЙ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ 
РУССКОМУ ЯЗЫКУ СПЕЦИАЛИСТА ТЕХНИЧЕСКОГО ПРОФИЛЯ 
Keywords: 
Informational technology, medial support, arrangement of the video- lessons
The role of the informational tecnology at the teaching the specialists on the technical
blanches in the Russian language 
The aim of information technology application in education is to improve the level and quality of 
training. Teachers should first learn to create multimedia products, to teach through video conferencing, to 
create teaching sites on the Internet, to manage students in the learning process, using innovative tools, 
methods and technologies. In general these mean that teachers have to learn a new language, a new way of 
knowledge-communication. 
Açar sözlər: 
informasiya texnologiyaları,informasiya dəstəyi,video-dərslərin təhlili
В современном мире идет процесс быстрого развития и внедрения компьютерной техники во 
все сферы человеческой деятельности. Информационная грамотность является залогом успешной 
профессиональной деятельности человека. Чем раньше студенты узнают о возможностях ИКТ, тем 
быстрее они смогут воспользоваться новейшими методами получения информации и преобразования 
ее в знания.
Применение компьютерной техники позволяет быстро, умело и правильно получать, сохранять 
и передавать информацию, рационально её использовать. От выпускников технического и 
профессионального образования различных профилей современное общество требует не только 
фундаментальную базовую подготовку, которая им необходима на производстве, но и хорошую 
информационно-технологическую подготовленность.
В настоящее время информационно – коммуникационная технология (ИКТ) в процессе 
обучения имеет два направления.
Первое направление – это овладение компьютерной грамотностью для получения знаний и 
умений в определенной области учебных дисциплин.
Второе направление – это применение компьютерной технологии как мощное средство 
обучения, которое способно повысить его эффективность и качество знаний студентов.
Развитие творческих способностей студентов, активизирование познавательной деятельности, 
способствующей формированию активной жизненной позиции в современном обществе - такие 
возможности предоставляют уроки с применением информационной технологии.
В формировании профессионально-деловых качеств специалиста главными направлениями 
являются:
1)компьютеризация учебного процесса;
2) инновации в информационных технологиях обучения;
3) информационная культура как составная профессиональной культуры специалиста;
4) роль и место электронных учебников в самообразовании студентов;
5) организация самостоятельной работы студентов с использованием ПК;
6) опыт проведения компьютерного контроля знаний;

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
312
7) эффективность использования мультимедийных технологий в учебном процессе.
Для стимуляции изучения материала и выработки адекватного поведения, нужно создать 
реальные, настоящие жизненные ситуации. Эту задачу берут на себя новые технологии и, в 
частности, Интернет.
На всех этапах учебного процесса, особенно при изучении специальных дисциплин, могут 
использоваться такие элементы ИКТ, как электронные учебники, интерактивная доска, электронные 
энциклопедии, образовательные ресурсы Интернета, диски с фильмами и иллюстрациями, 
электронные пособия, презентации, демонстрируемые с помощью мультимедийного проектора.
Компьютеры и учебные программы можно назвать универсальными средствами обучения.
В зависимости от дидактических целей выделяют несколько видов компьютерных программ: 
учебные, тренажеры, контролирующие, демонстрационные, справочно-информационные, мультиме-
диа учебники. 
В процессе использования мультимедийных технологий при проведении лекционных занятий 
качество образовательного процесса выходит на принципиально другой уровень. Сочетание 
визуального и слухового восприятия информации позволяет лучше понимать изучаемый материал, а 
также способствует улучшению запоминания и воспроизведения информации. На смену 
аудиозаписям и видеопросмотрам приходят презентации, электронные учебники, обучающие 
программы, тренажеры, программные средства тестирования и контроля уровня знаний и т.д. 
При объяснении нового грамматического и лексического материала эффективно использование 
таких мультимедийных технологий, как презентации. Удобный и эффектный способ представления 
информации с помощью компьютерных программ – это мультимедийные презентации. Он сочетает в 
себе динамику, звук и изображение, т.е. те факторы, которые наиболее долго удерживают внимание. 
Гораздо большего эффекта позволяет достичь одновременное воздействие на два важнейших органа 
восприятия (слух и зрение).
Использование обучающих программ и программ-тренажеров является оптимальным на 
практических занятиях. Современные тренажеры могут сообщать об ошибках в ходе решения 
задания и его выполнении.
Мультимедийный (электронный) учебник – это представление учебного материала в 
электронном виде, с использованием следующих необходимых материалов: форматированного 
текста, графических изображений, анимации, аудио и видеозаписи. 
При использовании технических средств обучения для развития коммуникативной
деятельности очень важно выделять три аспекта: 
1)свободное общение студентов в режиме реального времени, использование электронной 
почты и информационных сетей, то есть, как аутентичный диалог в письменной форме между 
партнерами по коммуникации, при котором компьютер выполняет роль инструментального средства 
коммуникации, что особенно важно при изучении иностранных языков, в частности, русского;
2)интерактивное диалоговое взаимодействие обучаемого с компьютером, при котором 
преследуются реальные цели коммуникации (запрос и получение информации), то есть как диалог 
человека и машины, в котором компьютер выступает в роли партнера по коммуникации.
3)общение обучаемых в аудитории в процессе работы со симулирующе-моделирующими 
компьютерными программами, выступающими в качестве стимула для коммуникации и средства 
воссоздания условий ситуации общения.
Студенты всех специальностей первого курса технических вузов изучают теоретические 
основы информатики, языки программирования, аппаратную реализацию компьютерной системы, 
принципы построения компьютерных сетей, поисковые ресурсы глобальной сети Интернет.
При проведении лабораторных занятий студенты знакомятся с основными программными 
пакетами общего и специального назначения. 
Студенты старших курсов используют информационные технологии в поиске информации для 
подготовки рефератов по различным дисциплинам, при выполнении курсовых и дипломных работ, 
при выполнении отчета после прохождения производственной и преддипломной практики.
Современные образовательные технологии ориентированы на индивидуализацию, 
дистанционность и вариативность образовательного процесса, тем самым дают возможность 
повышать качество образования и более эффективно использовать учебное время.
Однако традицион 
ную методику преподавания не заменить внедрением современных образовательных и 
информационных технологий. Они являются лишь составной частью. Ведь работа преподавателя в 
современном образовании – это совокупность продвинутых методов, методических приемов, форм 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
313
организации учебной деятельности, основывающихся на теории обучения и обеспечивающих 
планируемые результаты.
Современная система образования предоставляет возможность каждому педагогу по-новому 
взглянуть на собственный опыт работы, выбрать среди множества инновационных методик «свою». 
Поэтому именно сегодня для успешного проведения современного урока необходимо понять, зачем и 
для чего необходимы изменения, осмыслить по-новому собственную позицию, и, прежде всего, 
измениться самому.
При организации самостоятельной работы обучающихся использование ИКТ особенно 
эффективно.
Во время контрольных мероприятий наиболее удобно использование программных средств 
тестирования и контроля уровня знаний.
Применение информационных технологий позволяет сделать учебный процесс более 
эффективным, увлекательным и повышающим мотивацию обучающихся.
Таким образом, внедрение информационных технологий в учебный процесс должно быть 
качественно обоснованным и не повсеместно заменяющим, а дополняющим фактором в системе 
современного образования. 
QURBANOVA YEGANƏ, MƏHƏRRƏMOVA ŞƏFƏQ 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
QƏDİM VƏ ORTA ƏSRLƏRDƏ İNGİLİS DİLİNİN
LÜĞƏT TƏRKİBİNƏ KEÇMİŞ ŞƏRQ VƏ QƏRB MƏNŞƏLİ ALINMALARIN
LEKSİK-SEMANTİK VƏ MORFOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər
: 
alınma sözlər,assimilyasiya,resipient dil,dialektlər
The historical analysis of the acquisition process of borrowings in English in the old period 
This article deals with the appearance of borrowings in English from the historical point of view. It is 
known that the main reason for acquiring new words is the appearance of new concepts in the vocabulary 
stock of the language. In the way of adoption of an unknown concept for the establishment of new 
definitions, the borrowing process of new words from other languages is also taken into account. Thus, some 
loan words appeared in English after the placement of Germanic tribes on the British Isles, some of the Latin 
language from the VI-VII centuries, most during the Scandinavian occupation in the IX-XI centuries, as well 
as from the Greek language in the Renaissange period, another stream took place in the XIV-XVI centuries, 
etc. In addition to maintaining its own national character of the main language, mastering the phonetic and 
grammatical rules of the recipient language. 
Keywords
: 
borrovings,assimilation,recipient language,dialects
Dilə yeni söz alınmasının əsas səbəbləri dilin leksikasında baş verən bir sıra yenilikləri və dil 
sistemlərində bir çox dəyişmələri doğuran səbəblərə uyğun gəlir.Başqa xalqlara məxsus anlayışların əxz 
edilməsində dilin özündə yeni adın yaranması üçün zəngin daxili imkan olmasına baxmayaraq sözün başqa 
dildən alınması üstün tutulur.Başqa dildən alınan hazır materialı dilin öz qanunlarına uyğun şəkildə 
dəyişdirib mənimsəmək resipient dildə yeni sözün yaranmasından daha asandır.İngilis dilinə keçmiş alınma 
sözlərin dildə qəbul olunmasının səbəblərindən biri kimi yuxarıda göstərilən səbəb haqqında danişmaq 
olar.Məlumdur ki, Britaniya adalarında German tayfalarının – Anqlar,Sakslar və Yutların hələ 
məskunlaşmadığı dövrdə bu tayfalar ilə Romalılar arasında ticarət əlaqələri mövcud olmuşdur.Bu səbəbdən 
onlar Romalı tacirlərdən ticari anlayışlarla bağlı,o cümlədən, onlar üçün yeni anlayışları adlandırmaq üçün 
külli miqdarda söz almışlar.Bu sözlər Roma mədəniyyətini əxz etdirir və latın mənşəli sözlərdir.Bu cür 
alınmaların ingilis dilində tarixi daha qədim hesab olunur və bu sözlər Latın dilindən ingilis dilinə keçmiş 
sözlərin birinci səviyyəsini formalaşdırır.Bu sözlər,əsasən,şifahi formada qəbul olunurdu və bu səbəbdən də 
sözdəki hərflərin sayı daha az olurdu.Məsələn: vvine (Latın vinum),pepper(Latın piper), pear(latın 
pirum),cheese(Latın caseus),butter(Latın butyrum), etc.Bu ilk səviyyəya aid olan sözlərin digər bir qismi 
isə,400 ildən artıq Roma imperiyasının əsarəri altında olan Britaniya adalarına V əsrdə german tayfalarının 
gəlişindən sonra ingilis dilinə keçmiş Latın mənşəli sözlər hesab olunur.Bu alınmalar Romalıların quruculuq 
və tikinti işləri ilə əlaqədar işlətdikləri sözlərdir.Məsələn: street(Latın strata vita),port(Latın piper), vvall 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
314
(Latın vallum),camp(Latın campus), etc.Coğrafi yer adlarından isə,muasir ingilis dilinə chester (Latın 
castrum), sonluğu ilə bitən adlar məhz bu dövrdə alımışdır.Məsələn: Manchester, Gloucester, 
Lancaster,etc.Latın dilindən resipient dil olaraq İngilis dilinə keçmiş sözlərin ikinci səviyyəsini bütün 
ingilislərin xristianlığı qəbul etdiyi bir dövrdə,yəni VI-VII əsrlərdə alınmış sözlər yaradır.Dilə yeni idea və 
anlayışların gəlməsi məhz bu dövrdə dilə yeni sözlərin keçməsi də səbəb olmuşdur.Bu tip alınmalara 
aşağıdakılar daxildir: angel,bishop,candle,monk,priest,saint, etc. 
Qalperin Latın mənşəli alınmaların bu səviyyəsini aşağıdakı kimi qruplaşdırır: 
1.
Ev təsərrüfatında işlənən əşyaları ifadə edən sözlər: anchor (Latın ancora),box (Latın buxus),butter 
(Latın butyrum),chalk (Latın calcum),dish (Latın discus),kettle (Latın catillus), etc. 
2.
Geyim əşyaları ifadə edən sözlər:cap (Latın cappa), sock (Latın soccus), etc. 
3.
Uzunluq və çəki vahidlərinin ifadə edən sözlər:circle (Latın circulus),mile (Latın millia),pound 
(Latın pondo),inch(Latın incia), etc. 
4.
Heyvan,quş və balıq adları bildirən sözlər:ass (Latın asinus),camel (Latın camelus),peacock (Latın 
pavo),turtle (Latın turtur), etc. 
5.
Bitki adlarını bildirən sözlər: palm (Latın palma),pear (Latın pirum),plum (Latın prunum),rose (Latın 
rosa),lily (Latın lilium),plant (Latın planta), etc. 
6.
Dini anlayışları ifadə edən sözlər: angel (Latın angelus),church (Latın cyriaca),clerk (Latın 
clericus),disciple (Latın discipulus),monk (Latın monachus),nun (Latın nonna),pope(Latın pepe), etc. 
Xüsusi adları nəzərə almasaq , bu dövrdə ingilis dilinə Latın dilindən təxminən 400-450 söz daxil 
olmuşdur. 
Norman işğalı dövründə ingilis dilinə Latın dilinin təsiri alınma sözlərin üçüncü səviyyəsinin 
yaranmasında öz əksini tapır.Bu alınmalar,əsasən, yazılı yolla alınmış və birinci səviyyədəki sözlər qədər 
geniş istifadə dairəsi qazana bilməmişlər,Bu cür daha çox elmi dilə aid edilirdi və sonluq morfemlərinə görə 
digər alınmalardan seçilirdi.Məsələn: 1) – ate sonluğu ilə bitən feillər - seperate, translate, exaggerate, 
congratulate, etc. 2) – ute sonluğu ilə bitən feillər – prosecute,constitute,execute, etc. 
Yalnız intibah dövründə mütəxəssislərin qədim yunan mədəniyyəti ilə maraqlanmağa başladığı bir 
zamanda yunan mənşəli sözlər bir başa ingilis dilinin lüğət tərkibinə nüfuz etdi.Bu cür alınmalara 
aşağıdakıları aid etmək olar:lexicon,myth,petal,sympaty, etc.Bu dövrdə həmçinin klassik Latın dili vasitəsilə 
athlete,drama,gymnastics;fransız.dilivasitəsiləastronomy,dialect,geograpy,geometry,idiom,theatre,tragedy, 
etc.kimi sözlər də ingilis dilinə daxil oldu.hər hansı bir dildə yunan elementlərinin nə dərəcədə geniş 
yayıldığını anlamaq üçün hər hansısa bir elm sahəsinin hətta müəyyən qolunda bu dildən alınmış sözlərin 
hansı tezlikdə işləndiyini müşahidə etmək kifayətdir.Aşağıdakı söz və terminləri ingilis dilçiliyi yunan dilinə 
borcludur; analysis, antonym,archaism,chorus,democracy,dialogue,epilogue, etymology, euphemism, 
neologism, epos, gymnastics, homonym, hyperbole, lexicology, metaphor, metonymy, polysemy, physics, 
philology, philosophy, rhythm, synonym, scheme, scene, tragedy, prologue, etc. 
Məlumdur ki,german tayfaları anqlar, sakslar,yutlar V əsrdə Britaniya adalarına yürüş edərkən yerli 
xalqla – kelttayfaları ilə qarşılaşdılar.Mədəni və inkişaf səviyyələri aşağı olan keltlər gəlmə 
tayfalara,dolayısıyla da onların dilinə nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir göstərə bilməsələr də, kelt dillərindən 
qədim ingilis dilinə müəyyən qədər söz keçmişdir ki, bu sözlər müasir ingilis dilində də geniş kütlə 
tərəfindən istifadə olunmaqdadır. Daha sonrakı alınmalar əsasən irland və şotland dillərindən keçərək lüğət 
tərkibinə daxil olmuşdur.Məsələn; clan,flannel,slogan,Tory,vhisky,etc. Bu alınmalar müasir ingilis dilinə 
artıq XVI-VIII əsrlərdə daxil olmuşdur. Hətta bəzi Latın mənşəli sözlər var ki, onlar da kelt dilləri vasitəsilə 
keçdiyindən kelt mənşəli alınmalar kimi nəzərdən keçirilir. Məsələn; bannock, cross, pillion, plaid, etc. 
İngilis dilindəki coğrafi adların bir çoxu da kelt dillərindən keçmiş ilkin alınmalara aid edilir. Məsələn; 
Aberdeen, Caercelon, Dumbarton, Dundee, Dubstable, Penchurst, İnchcape, İnchcolm, Tredegar, etc. Bu 
dillərdən olan alınmalar tarix etibarilə qədim olduğundan, assimilyasiyaya uğrayaraq alınma xarakterli 
olduğunu forma etibarilə itirmişdir. Alınma sözlərin digər bir qrupunu IX-XI əsrlərdə ingilis dilinə daxil 
olmuş skandinav mənşəli alınma yaradır. Bu alınmaların dilə keçməsinin əsas səbəbi 878-ci ildə Kral 
Alfredin Danimarkanin İngiltərə üzərində hökmranlığının əsasını qoymasıdır. Say etibarile bu dilden keçmiş 
alinmalar ingilis dilinin lüğet terkibinde kifayet qeder yer tutur. Vaxt etibarile anglo-sakslarin skandinavlarla 
six temasi dövrüne tesadüf edir. İlk olaraq, bu tayfalar VII esrin ortalarinda herbi toqquşma neticesinde 
rastlaşmişlar. IX esrin ikinci yarisinda ise skandinavlar İngiltere erazisinde yeni erazileri işgal etmeye 
başladilar. Lakin bu iki dil eyni kökden oldugu üçün onlari iki müxtelif dil yox, eyni bir dilin iki müxtelif 
dialekti adlandiranlar da var. Ona göre de onlar skandinav dilinden ingilis diline keçmiş alinma sözler 
barede deyil, eyni dilin iki dialektini bir-birine qarşiliqli tesirinden söhbet açmişlar. Skandinav menşeli 
alinma sözler ingilis dilinde artiq mövcud olan sözlerle yanaşi işlenereksinonim yaradirlar. Bu prosesin 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
315
davamli suretdə inkişafi aşagidaki üç istiqametde neticelendi: 1)skandinavizmler anglo-sakson menşeli 
sözleri lüget terkibinde sixişdirib çixardi: 2)skandinavizmler anglo-sakson menşeli sözlerin reqabetine 
davam getire bilmedi: 3)her iki dilden olan sözler sinonim kimi yanaşi işlense de onlarin menalarinda 
müeyyen differensiasiya hadise baş verirdi. 5) Evvelde de qeyd etdiyimiz kimi skandinavlar ingilislerle eyni 
medeni seviyyeni bölüşürdüler. Bu sebebden de bu dilden ingilis diline keçen sözler esas etibarile gündəlik 
həyatda işlənən sözlərdir. Bu sözlər arasinda terminlər yox dərəcəsindədir. Orta əsrlərdə ingilis dilində 
skandinav mənşəli dəniz terminləri və hərbi terminlər işlənsə də onlar müasir dövrümüzədək qorunub 
saxlanilmamişdir. Hətta qədim ingilis dilində skannavizmlər arasinda hüquqi terminlərə rast gəlinsə də 
Normanlarin İngilterenin işgalindan sonra fransizlar məhkəmə sistemini də öz nəzarətləri altina 
götürdüklərindən bu terminlər istifadə olunmamiş, onlardan yalniz bir neçəsi dövrümüzə gəlib çıxmışdır. 
Məsələn: lavv, by-lavv, thrall, crave, etc. 
Toponimikada da skandinavizmlərin təsiri hiss olunur. 
-by (mənşə dildə byr- kend deməkdir) sonlugu ilə bitən yer adları skandinav mənşəli hesab olunur. 
Məsələn: Derby, VVhitby Rugby. 
-thorp, -torp ( kənd, yaşayış məskəni deməkdir) sonlugu ilə bitən yer adları -Althorp, Linthorpe. 
-toft ( torpaq sahəsi deməkdir) sonlugu ilə bitən yer adları – Eastoft, Brimtoft, Nortoft. 
-thvvaite (yer deməkdir) sonlugu ilə bitən yer adları – Applethvvaite, Braithvvaite, Langthvvaite, etc. 
(7, 99-100) 
Bəzi dilçilərin gəldiyi nəticələrə görə, skandinavizmlərə daha çox şimal dialektlərində təsadüf olunur. 
Nosambrian dialekti VVest-saxon dialektinə nisbətən daha çox skandinav alinmalarini özündə ehtiva edir. 
Bu isə onunla əlaqədardır ki, skndinav tayfalari əsas etibarilə İngiltərənin şimal bölgələrini işgal edərək bu 
ərazilərdə məskunlaşmışlar. 
Skandinav mənşəli alinmalarin fonetik cəhətdən əsas xüsusiyyəti sözlərin əvvəlində “sk” birləşməsinin 
işlənməsidir. Anqlo-sakson mənşəli bu hərf birləşməsi tədricən “sh” hərf birləşməsinə çevrilmiş e və i 
səslərindən öndə işlənən k səsi isə öz yerini “ch” hərf birləşməsinə vermişdir. O.E . – scip, O.E. fisc – Mod.E 
fish. Amma scoff, scoop, scora, sky, skirt, skin, etc. 
Bəzi dilçilərin hesablanmalarina görə, bu dövrdə skandinav dillərindən ingilis dilinə təxminən 650 söz, 
digər dilçilərin gəldiyi qənaətət görə isə təxminən 900 söz keçmişdir. 6) Yekun olaraq belə bir faktı qeyd 
etmək olar ki, skandinav mənşəli alınmalar əsasən aşagıdakı nitq hissələrinə aid edilir; 
İsim – anger, bull, calf, cake, egg, feillovv, gate, guest, kid, knife, root, score, sister, skull, sky, skin, 
skirt, thrall, vvindovvş. vving, etc. 
Sifət – flat. ill, lovv, loose, odd, ugly, vvrong, etc. 
Feil – cast, call, drovvn, die, guess, get, give, raise, scream, scene, scare, take, thieve, vvant, etc. 
Beləliklə, aparılan tədqiqatlardan aydın olur ki, ingilis dilinin lügət tərkibi sözlərin mənşəyinə görə 
müxtəliflik təşkil edir. İngilis dili öz tarixi inkişaf prosesində külli miqdarda alınma söz qəbul etsə də, bu dilə 
xarakterik olan xüsusyyətlərini də qoruyub saxlaya bilmişdir. Lakin bununla belə, alınma sözlər burada artıq 
özünə məxsus yer formalaşdırmışlar və digər dillərlə müqayisədə ingilis dilinin lügət tərkibində say etibarilə 
daha çox müxtəlif mənşəli söz işlənir. Dilin qrammatik quruluşu haqqında danışdıqda isə əsas bir faktı qeyd 
etmək kifayətdir ki, dil sisteminin morfologiyasinda bir neçə assimilyasiya şəklinə rast gəlinsə də sintaksis 
demək olar ki, təsirdən tamamilə kənarda qalmışdır. Dil öz milli xarakterini qoruyub saxlamaqla yanaşı 
alınma sözləri də assimilyasiyaya ugradaraq dilin fonetik və qrammatik normalarına uygunlaşdırılmış və 
forma etibarilə öz xarici görünüşünü itirməyə vadar etmişdi 
Ədəbiyyat 
1.Abbasova B. Sözalma hadisəsinin əsasları. Bakı, 1995 
2.Haugen. The analysis of linguistic borrowings. New York, 1956 
3.Galperin I.R. Stylistic. Moscow: Higher School, 1997 
4.Антрушина Г. Б., Афанасьева О. В., Морозова Н. Н .< Лексикология английского яэыка> , Высшее 
обраэование, Дрофа, 1999 
5.Брагина М. Е. К вопросу о причинах лексического эаимствования. Минск,1970 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
316
ГУСЕЙНОВА УЛЬВИЯ 
Доктор философии по филологии 
Бакинский государственный университет 
ПРОБЛЕМА ВЕРБАЛИЗАЦИИ КОНЦЕПТОВ В ДРЕВНЕТЮРКСКОМ
ЯЗЫКОВОМ СОЗНАНИИ 
Ключевые слова
: 
язык, мышление, сознание, смерть, концепт, древнетюркские памятники 
Realization concepts in ancient Turkic language consciousness 
Article is devoted the realisation analysis concept "death" on a material of texts Ancient Turkic written 
monuments. It is noticed that in Ancient Turkic language consciousness concept "death" it is presented by 
lexemes: 
azı-, aδrïl-, bökmä-, artat-, kergäk bol-
etc. Representations of ancient Turkiс about death as 
about a grief, about refusal of terrestrial pleasures in the form of a mental image are stereotypes, 
representation about the world, generated under the influence of language consciousness and existing in the 
form of a mental image.
Keywords
: 
language, thinking, death, concept, ancient Turkic monuments
Проблема этнокультурного наследия является одной из важнейших проблем современного 
языкознания. Еще в XIX веке основоположник общего языкознания Вильгельм фон Гумбольдт 
писал, что «среди всех проявлений, посредством которых познается дух и характер народа, только 
язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и характера и проникнуть в их 
сокровенные тайны… Язык всеми тончайшими фибрами своих корней связан с народным духом, и 
чем соразмернее этот последний действует на язык, тем закономернее и богаче его развитие» [4, 69]. 
Продуктом народного духа является прежде всего этнокультурная лексика, в которой наиболее ярко 
проявляется связь языка с историей народа. Будучи своеобразным отпечатком пути, пройденного 
народом, она дает возможность проследить живую, непосредственную связь слов и понятий, 
почерпнуть сведения о бытии человеческого коллектива, сохранившиеся уже только в народной 
памяти. Этнокультурное наследие, будь то слова, выражения и структуры предложений, дают очень 
ценную информацию об образе мышления и этнической психологии народа. Оно является 
лингвистическим выражением традиций, обычаев, нравов и бытовых отношений. Каждое такое 
слово, выражение оживляет впечатление от всего события и, анализируя эту деталь со всех сторон, 
можно получить представление о структуре того или иного национального обычая, ритуала и т.д. 
Любой языковой факт обладает своеобразным психологическим содержанием, этнической
характеристикой. «Каждый народ образует замкнутое единство, частное проявление человеческой 
сущности; и все индивиды одного народа носят отпечаток этой особой природы народа на своем теле 
и на душе. Со стороны физической организации это сходство объясняется кровным родством, т.е. 
единством происхождения, сходными влияниями извне – влияниями природы и образа жизни; 
сходство же духовной организации определяется совместной жизнью, т.е. совместным мышлением» 
[4, 114].
Тюркские языки имеют многовековую историю, отклики которой дошли до нас на орхоно-
енисейских каменных изваяниях. Древняя история, самобытность тюркских народов живет в 
этнокультурной лексике, отражающей как материальные, так и духовные ценности народа.
В современном языкознании актуально изучение языковых единиц в соответствии с культурой, 
ментальностью и сознанием народа. Связь языковых единиц с мышлением, мировоззрением 
раскрывает когнитивные возможности человеческого разума. Известно, что «лингвокультурные 
концепты представляют собой базовые единицы картины мира, в которых фиксируются ценности как 
отдельной языковой личности, так и лингвокультурного общества в целом». Анализ лингвокульту-
рных концептов каждого народа раскрывает способности, присущие мировосприятию и интеллек-
туальной деятельности носителей языка. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
317
Каждая национальная культура имеет свои особые представления о человеческой жизни и 
смерти. Древнетюркские памятники донесли до нас элементы представлений о смерти тюрков. В 
древнетюркском языковом сознании концепт «смерть» представлен в следующих лексемах: 
öl-, uç-, 
azı-, aδrïl-, bökmä-, artat-, kergäk bol-
и др. В данной статье рассмотрим следующие лексемы 
azı-, 
aδrïl-, bökmä-
.
Azı
- умереть. Одной из интересных лексем, репрезентующей концепт смерть в енисейских 
памятниках, является глагол 
azımaq
. Это слово обозначает перестать слышать и видеть, т.е. умереть. 
Здесь смерть представлена как потеря важных для человека органов чувств – зрения и слуха. 
Реконструкция слова 
azı
- выявляет интересный факт. В древнетюркском языке глагол 
azı
- 
употреблялся вместе со словом 
qulaq
в значении «перестать слышать», тогда как в современных 
тюркских языках, в частности в азербайджанском языке, встречается в значении «слышать, слушать». 
Azımaq
в значении «умереть» приобретает метафоричный характер. Для древнего тюрка жизнь 
ассоциировалась с физическими чувствами человека, он ощущал окружающий мир слуховым и 
зрительным органом. Умерев, он не слышит звук копыт своего скота и не чувствует запах земли, 
травы, по которой ступают копыта его скота. Здесь уход из жизни – это потеря слуха и зрения, т.е. 
того, чем человек созерцает прекрасное. Например: Säkiz adaklığ barımığ üçün yılkı tükäti anta 
bökmädim yıta örünümiq karamığ 
azıdım
a. (Памятник с Бегре, 3) – Имея свой сытый скот, я хорошо 
путешествовал на конях, но и тут не насладился. Я горюю. Теперь я глух (и слеп) к своим стадам. В 
этом отрывке säkiz adaklığ barımığ переведен С.Е.Маловым как «свой сытый скот», хотя это 
выражение означает «восьминогий скот». В примечании к тексту С.Е.Малов из «Антологии 
казахской литературы», собранной Л.Соболевой, приводит близкую по смыслу пословицу: У сытого 
коня восемь ног.
Глагол 
azımaq
употреблялся и как потеря ощущения солнца и луны: Älim kanım sizä bökmädim 
kün ai 
azıdım 
yıta! (Второй памятник из Кызыл-Чира, 4) – Мое государство и мой хан, я вами не 
насладился, я не стал ощущать солнце и луну, увы! Человек, переходя в иной мир, прощается земной 
жизнью, представленной прежде Солнцем и Луной. Б.Аманжолов считает, что «Солнце и Луну здесь 
надо воспринимать не как свидетельство культовых представлений, но как символ взаимосмены дня 
и ночи, как символ процесса, течение которого оборвано вечным мраком» [1, 17]. Мы позволим себе 
частично не согласиться с данной мыслью автора. Конечно, Солнце и Луна – это символы 
взаимосмены дня и ночи, но в то же время издревле звезды, в частности Солнце, и луна являлись 
объектами поклонения древних тюрков. Ч.Ч.Валиханов пишет, что «Огонь, луна, звезды суть 
предметы их (казахов, киргизов – У.Г.) обожания. … Луна вероятно была божеством. Киргизы при 
виде новой делают земные поклоны и летом берут с того места, где делали поклоны, траву, которую, 
придя домой, бросают в огонь» [5, 479]. Поклоняются Луне не только казахи, киргизы, но и 
азербайджанцы, турки, татары. Увидев Луну, совершают молитву и на нее не принято долго 
смотреть. Об этом писал Ч.Валиханов, отмечая, что округлая и с пятнами Луна ассоциируется со 
старухой, на которую нельзя смотреть, так как она может сосчитать волосы на голове, после чего 
человек мог бы умереть [2, 34]. У желтых уйгуров был обычай прощания покойника с Солнцем. 
Перед тем, как закопать покойника, открывали крышку гроба и обращались к покойнику с просьбой 
посмотреть на солнце [3, 27]. Все вышеперечисленные факты свидетельствуют о поклонении, 
почитании Солнца и Луны.
Bökmä- - 
не насладиться. Древнетюркское слово 
bökmä(dim)
«быть сытым, пресытиться, 
насладиться» в современных тюркских языках встречается в значении «насытиться (пищей)», тогда 
как для древних тюрков это понятие было тесно связано с уходом человека из жизни. Смерть 
означала конец земным наслаждениям. Например, Yärdäki bar ärtiqimä (bars täqimä) ärdämliqimä 
bökmä(dim)
. (Первый памятник с Алтын-кёля, 1). – Я не насладился (умер) моим бытием и (всем) 
моим доблестным или моим земным родом «барс». В орхонских памятниках, говоря о смерти кагана 
(кагана, т.к. эти надгробия были поставлены только высокопоставленным лицам тюркского общества 
– Г.У.), перечислялись все земные блага, которыми он не насладился. Следует отметить, что в этих 
памятниках указанный глагол является одним из часто встречающихся, где почитание земной жизни, 
земные наслаждения доминируют. В тюркском мышлении смерть предстает как лишение всех 
земных ценностей таких, как семья, конь, стада, государство – эль, хан, род, бытие и т.д. Не 
случайно, существовал обычай захоронения с умершим его коня, оружия, необходимых предметов 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
318
для поддержания его потусторонней жизни. В современных тюркских языках данное слово не 
встречается. 
Aδrïl
- //
adrıl-
расставаться (друг с другом), разлучаться, отделяться. Одной из основных 
лексем, репрезентующих концепт «смерть», в древнетюркских памятниках является глагол 
aδrïl
-. 
Данный глагол встречается во всех тюркских языках в первичном значении. В казахском языке 
употребляется также в значении «лишаться», в туркменском языке помимо указанных значений 
фиксируются следующие значения «убираться, освободиться, отрываться, расколоться, вычитаться», 
а также переносное значение «скончаться», восходящее к древним памятникам. В древнетюркских 
памятниках концепт «смерть» передается именно глаголом аδrïl- в следующих формах: 
adırıl-, adırın-
, adrıl
-, который присутствует практически в каждом памятнике. Приведем пример: Kuıda kunçuyım 
sizdä oğlım yıta sizimä yıta bökmädim 
adırıltım
künim kadaşım yıta adırıltım (Памятник с р. Уюк-Туран) 
– От вас мои супруги (принцессы, живущие) в терему; мои сыновья, о горе, в отношении вас, скорбя, 
я не насладился и отделился (т.е. умер). Мои подруги и приятели, о горе, я отделился (т.е. умер от 
вас)! Наряду с этим глаголом встречается и форма 
adırılu bardım 
в значении «отошел (умер)»: Yış äçi 
işim kadaşlarıma 
adırılu bardım
kazaŋ ärımä bökmädim (Четвертый памятник с Чакуля, 2) – Я в 
отношении моих «черневых» старших товарищей и друзей я отошел (т.е. умер). Я не удовлетворился 
моими героями из Казанг. 
Следует отметить, что глагол 
adırıl
- употребляется с дательным падежом. С.Е.Малов отмечает, 
что «это – особенность языка этих надписей, в других же памятниках древней письменности тюрков, 
например, в «Алтун ярук» («Золотой блеск»), в памятнике в честь Тоньюкука и др., не дательный, а 
местно-исходный падеж» [6, 12]. Далее ученый указывает, что «здесь в форме дательного падежа 
ставятся названия всех родственников покойного, названия его имущества и лица и предметы и 
указывается этим, что они не пункт, от которого покойник удаляется. Форма дательного падежа 
указывает на все то, на что смерть упоминаемого в эпитафии лица производит то или иное 
впечатление, влияние, экономические перемены, передвижения» [6, 12].
Глагол 
adırıl
- является повторяющимся стереотипом и в памятниках представляется как горе, 
вынужденный отказ от земных наслаждений, жизненных ценностей. Представления древних тюрков 
о смерти как о горе, об отказе от земных наслаждений в виде ментального образа являются 
стереотипами, представлением о мире, сформированного под влиянием языкового сознания и 
существующего в виде ментального образа. Стереотипом выступает смерть как в качестве отказа от 
мирских благ. Умерший отделяется как от своих родных и близких – от детей, жен, братьев, от 
народа, государства, так и от жизненных благ. Здесь перечисляются подвиги умершего правителя, 
совершенные во благо тюркского народа. Это своего художественные формулы, которые позже будут 
фиксироваться во всех тюркских и монгольских эпосах, в частности в киргизском эпосе «Манас», 
пополненными новыми мотивами. С.Н.Крамер о древних шумерских надписях писал следующее: 
«Деяния и добродетели покойных, равно как скорбь и страдание покинутых ими близких, 
воспеваются в высокопарных и выспренних фразах, что свойственно похоронным песням и 
надгробным речам всех времен и народов» [5, 101]. И.В.Стеблева в свою очередь считает, что 
рунические памятники являются «историко-героическими поэмами» и соответствуют поэтической 
традиции тюркского эпоса. Анализ показывает, что письменным текстам, запечатленным на 
рунических памятниках, предшествовал совершенствованный эпос. О чем свидетельствуют 
стереотипные, идеализирующие умершего правителя как народного героя, формулы, 
зафиксированные в памятниках.
Литература 
1.
Аманалиев Б. Из истории философской мысли киргизского народа. Фрунзе: Изд-во АН Кирг. ССР, 
1963, 75 с. 
2.
Баялиева Т. Доисламские верования и их пережитки у киргизов. Л., 1972, 166 с. 
3.
Валиханов Ч. Собрание сочинений: В 5-и т. Т. 1. Алма-Ата: Изд-во АН Каз. ССР, 1961, 777 с. 
4.
Гумбольдт В. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие 
человеческого рода // Хрестоматия по истории языкознания XIX-XX вв., Москва, 1956, с. 68-86 
5.
Кыдырбаева Р.З. Генезис эпоса «Манас». Фрунзе: Илим, 1980, 279 с.
6.
Малов С.Е. Енисейская письменность тюрков. Москва-Ленинград: Изд-во АН СССР, 1952, 115 с.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
319
QOCAYEVA MƏTANƏT 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
SİNTAKTİK OMONİMLİYİN OMONİMLƏR SİSTEMİNDƏ YERİ 
Açar sözlər:
omonimlik, sintaktik omonimlik, sintaktik ambiqivitlik,transformasion törəmə metod 
(TTM) ,tərkiblərə görə təhlil metodu(İCM) 
The place of syntactic homonymy in the system of homonyms 
The presented article “The place of syntactic homonymy in the system of homonyms” deals with the 
homonymy as a universal phenomenon in different languages.Special attention is paid to the specific features 
of syntactic homonyms and the ways of its investigation depending on the Transformational Generative 
Method. The syntactic homonymy as well as syntactic ambiguity is characterised for their own pecularities 
with regard to other types of homonyms.The article was written according to the materials of the English and 
Azerbijan languages.The main difference between syntactic homonymy and syntactic ambiguity is 
explained in the article. 
Keywords: 
homonymy, syntactic homonymy,syntactic ambiguity, transformational generative method 
(TGM),immediate constituent method(ICM) 
Dil daim dəyişir və inkişaf edir. Dilin inkişafı cəmiyyətin bütün sahələrindəki irəliləyişi güzgü kimi 
özündə əks etdirir.”Dilin tərəqqisi sosial məhsuldur – dilin funksional inkişafının nəticəsidir.... 
Mədəniyyətin, elmin,texnikanın ,incəsənətin bütün növlərinin dildə inikası dildə tərəqqiyə kömək edir”( 5, 
s.348). 
Cəmiyyətdə baş verən tarixi-ictimai, elmi-texniki, iqtisadi hadisələr zamanın bütün mərhələlərində dilə 
təsirsiz ötüşməmişdir.Bu cür hadisələrin axarında dilə yeni vahidlər daxil olur,zaman keçdikcə bu vahidlər 
dilə adaptasiya olunaraq, onun bir hissəsinə çevrilir. E.Beits və B.Makuinni dil daxilində gedən bu prosesi 
“dilçilikdə Darvinizm təkamülü”adlandırırlar (1,s.2). 
Dillər funksional və uyğunluq baxımından özlərinə “münasib” olan yeni vahidləri “seçirlər”.Belə dil 
vahidləri sırasına omonim sözləri də əlavə etmək olar. 
Məlumdur ki,omonim sözü yunan mənşəli “homonymos” sözündən olub, “eyni adlı” deməkdir.Yazılı 
dilçilik ədəbiyyatında termin kimi ilk dəfə 1621-ci ildə işlədilib (4, s.10). 
Omonimlər simmetrik qrafik və fonetik tərkibə malik olub,asimmetrik mənaları ifadə edən sözlərə 
deyilir. C.N.Liçə görə, “omonim sözlər eyni qrafik və fonetik formaya şərik olub,müxtəlif məfhumları ifadə 
edən sözlərdir”(3, s.78). 
Omonimlərin tədqiqatı qədim yunan filosoflarından başlamış bu günümüzə qədər davam 
etməkdədir.Qədim yunan filosofu Aristotel “Kateqoriyalar” əsərində omonim sözlərin ardıcıl olaraq şərhini 
vermişdir. “Sonrakı dövrlərdə antik yunan filosoflarının fikirləri Aleksandr və Simplisius, orta əsrlər 
dövrünün mütəfəkkirləri Albert və Zabarella, intibah dövrü filosofları Aqvinas və Kajetan (Cajetan) 
tərəfindən inkişaf etdirilmişdir” (6, s.11). 
Orta əsrlərin filosofları Aristotelin sistematik omonimlik və ambiqivitlik (ikimənalılıq) müddəalarını 
öz elmi əsərlərində ardıcıl olaraq tədqiq etmişlər.Bu nəzəri fikirlər XX əsrin ortalarından başlayaraq 
Ouen(1960), Lesl(1970), Ferejohn (1980), İrvin (1981), K.Şildz (1999) və digər dilçilərin elmi 
fəaliyyətlərinin başlıca tədqiqat obyekti olmuşdur”(9, s. 63). 
Omonim və çoxmənalı sözlərin, tam və qismən omonimlərin, omofonlar və omoqrafların təsnifatında, 
xüsusilə morfoloji səviyyədə omonimlərin öyrənilməsində rus və Qərb dilçilərinin rolunu xüsusi olaraq 
qeyd etmək lazımdır. Belə ki, U.U.Skit (1882),L.V.Şerba (1912), L.A.Bulaxovski (1928),V.V.Vinoqradov 
(1940), A.A.Reformatski (1955), A.İ.Smirnitski (1956), O.S.Axmatova(1957), N.P.Kolesnikov(1981), 
İ.V.Arnold(1984), C.Layonz(1985), G.N.Liç (1995) və digər dilçi alimlərin ardıcıl və səmərəli elmi 
fəaliyyəti omonimlərin diaxronik və sinxronik mövqedən öyrənilməsinə imkan vermişdir. 
Azərbaycan dilçi alimlərindən A.A.Axundov, Y.M.Seyidov, S.A.Cəfərov, M.Hüseynzadə,
Z.N.Verdiyeva, H.Ə.Həsənov, M.M.Musaoğlu və başqaları Azərbaycan dilində omonim sözlər və onların 
növləri haqqında məlumat vermişlər. 
Hazırda omonimlik dil unversalisi kimi müxtəlifsistemli dillərdə leksik, qrammatik və leksik-
qrammatik səviyyələrdə öyrənilməkdədir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
320
Keçən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq dilçilikdə omonimliyin daha bir növü – sintaktik omonimlik 
geniş tədqiqata cəlb olundu. Əlbəttə,omonimliyin bu növü alimləri uzun müddət maraqlandırsa da, onun elmi 
cəhətdən tədqiq olunaraq üzə çıxarılmasının metodları yetərincə işlənməmişdi.Bununla bağlı olaraq
L.N.İordanskaya yazır: “ Əvvəla, sintaktik çoxmənalılıq leksik və morfoloji çoxmənalılıqla müqayisədə az 
nəzərə çarpan dil hadisəsidir; ikincisi,cümlənin sintaktik quruluşuna əsaslanaraq, çoxmənalılığı üzə çıxaran 
metodlar işlənməmişdi”( 7, s.9 ). 
XX əsrin ortalarından başlayaraq dilçilikdə sintaksisə fərqli mövqedən yanaşılması ilə cümlənin 
sintaktik təhlil metodları yeni müstəviyə qaldırıldı.Belə ki, cümlə yalnız tərkiblərə görə təhlil (İCM-
L.Blumfild) metodu ilə deyil, yeni, elmi cəhətdən daha tutarlı transformasion-generativ qrammatik (TGM) 
metodla təhlil olunaraq öyrənilməyə başlandı. 
1957-ci ildə Noam Xomski “Sintaktik Quruluşlar” (Syntactic Structures) əsərini yazmaqla bütün dillər 
üçün keçərli olan törəmə qrammatik metodu işləyib hazırladığını bəyan etdi.Yeni metod sərbəst söz 
birləşmələri və cümlə səviyyəsində sintaktik quruluşdan asılı olaraq yaranan iki və çoxmənalılıq hadisəsinin 
tədqiq olunmasına geniş meydan açmış oldu. Sintaktik quruluşdan törəyən omonimlik hadisəsini N.Xomski
“constructional homonymy”- quruluş omonimliyi ( 2, s. 28 ) adlandırmışdır. 
Eyni leksik tərkibə malik olan söz birləşməsinin və cümlənin tərkib hissələri arasında sintakmatik 
əlaqələrin yenilənməsi həmin nitq vahidlərinin mənasının birdən artıq sayda başa düşülməsinə səbəb olur ki, 
bu da dilçilikdə sintaktik ikimənalılıq və ya sintaktik ambiqivitlik adlanır.Başqa sözlə sintaktik quruluşun 
mövcud situasiyaya uyğun olaraq çevik dəyişməsi, leksik tərkibini dəyişməyən söz birləşmələri və cümlənin 
sintaktik omonimliyinə səbəb olur.Sintaktik omonimlik təzahür edən kontekstdə sintaktik iki və 
çoxmənalılıq yaranır ki, bu sintaktik ambiqivitlik adlanır. E.V.Şkurko qeyd edir ki,”Sintaktik çoxmənalılıq o 
zaman yaranır ki, cümləni təşkil edən sözlər və ya söz birləşmələri arasındakı sintaktik əlaqələr nəticəsində 
cümlədə eyni zamanda birdən artıq məna dominantlıq etsin”(8, s.2 ). Deməli,cümləni təşkil edən sözlər və 
söz birləşmələri arasındakı sintaktik əlaqələrin dəyişməsi ilə cümlənin “dərin qatında” gizlənmiş əlavə məna
həmin cümlə morfofonemik olaraq səsləndikdə “üst qatda”özünü göstərir. Fikrimizi ingilis və Azərbaycan 
dillərində nümunələrlə izah etməyə çalışaq.Məsələn, 
They are hunting tigers(10)
cümləsində
hunting tigers 
söz birləşməsinin tərəfləri arasındakı 
transformasion əlaqədən asılı olaraq cümlə iki mənada şərh oluna bilər: 1) Əgər 
hunting-ovlayırlar 
feili
cümlənin indiki davamedici zaman formasında işlənmiş sadə feili xəbəri, 
tigers-pələnglər 
ismi isə onun 
vasitəsiz tamamlığı vəzifəsində olarsa, cümlə
Onlar pələngləri ovlayırlar 
mənasında başa düşülür; 2) Lakin
hunting
indiki zaman feili sifət forması (PI) kimi 
tigers 
isminin təyini vəzifəsində götürülərsə, cümlə 
Onlar 
ov edən(şikara çıxan)pələnglərdir 
mənasında başa düşülür
.
Cümlədə 
tigers
sözü mürəkkəb ismi xəbərin ad 
hissəsi vəzifəsindədir. Sintaktik funksiyanın eyni bir cümlə daxilində dəyişməsi ilə semantika yeniləndi. 
Wanted:a nurse for a baby about twenty years old
(11)
cümləsində
about twenty years old –təxminən 
iyirmi yaşlarında
sözönlü birləşməsinin
a nurse-dayə
və a 
baby-körpə
isimləri ilə sintaktik əlaqəsi ilə 
cümlə iki mənada başa düşülə bilər. Qeyd edək ki,bütün hallarda cümlədə intonasiya,məntiqi vurğu,sintaqm 
bölgüsü və fasilə nəzərə alınmalıdır. Birinci halda cümlədə sintaqm bölgüsü bu şəkildə aparılır:
Wanted/ a 
nurse for a baby about twenty years old//-Körpə üçün təxminən iyirmi yaşlarında dayə tələb olunur. 
Bu 
məna elan xarakteri daşıyan cümlənin ilkin,dominant mənasıdır.Lakin cümlədə sintaqm bölgüsü 
Wanted/ a 
nurse/ for a baby about twenty years old// 
formasında aparılarsa, 
about twenty years old 
sözönlü birləşməsi 
a baby 
isminin postpozitiv təyini vəzifəsində işlənir və cümlə əlavə, törəmə, qeyri-adi məna qazanır: 
Təxminən iyirmi yaşlarında körpə üçün dayə tələb olunur. 
Azərbaycan dilində
Adil pəncərədən gələn səslərə qulaq asırdı 
cümləsinin tərkib hissələri arasında
sintaktik əlaqənin yenilənməsi cümlədə sintaktik ambiqivitlik yaradır. Birinci halda sintaqm bölgüsünü belə 
aparmaq olar: 
Adil/pəncərədən/...... qulaq asırdı. 
Bu bölgüdə 
pəncərədən 
sözü ismin çıxışlıq halında işlənmiş 
isim kimi yer zərfliyi vəzifəsindədir. İkinci sintaqm bölgüsünü 
Adil/ pəncərədən gələn səslərə/ qulaq asırdı 
kimi aparsaq, 
pəncərədən gələn 
feili sifət tərkibi
səslərə 
isminin təyini vəzifəsində olmaqla bir məntiqi 
vurğu altında eyni sintaqmda tələffüz olunur və cümlə fərqli məna daşıyır. 
Nümunələrdən göründüyü kimi, sintaktik omonimlik hər bir dilin öz qrammatik quruluşuna uyğun 
olaraq, həmin dilin sintaktik tələblərinə müvafiq şəkildə spontan olaraq yaranır.Ona görə də, sintaktik 
omonimlik omonimliyin digər növlərindən fərqli olaraq dildə hazır şəkildə olmur, yalnız nitq prosesində 
yaranır.Sintaktik omonimliyin törətdiyi ikimənalılıq (ambiqivitlik) anlamanı əngəllədiyinə görə, onun
dominant mənasının müəyyənləşdirilməsi yalnız kontekstual olaraq həll oluna bilər. 
Ədəbiyyat 
1. Bates E.,MacWhinney B. Functionalism and the Competetion Model.Oxford University Press. 1989,61p. 
2 . Chomsky N.A. Syntactic Structures. The Hague. Paris, 1957. 115p. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
321
3.Leech G.N. Semantics. The Study of Meaning.Second Edition. Penguin Books Ltd.,Harmondsworth, 
Middlesex, England, 1981. 383 p. 
4. Preda A. Ph.d., University of Cluj Napoca. Lexical Ambiguity revisited: On Homonymy and Polysemy, 
2001. 48 p. 
5.Rəcəbli Ə.Ə. Sosiolinqvistika. Bakı, “Nurlan”, 2004. 520s. 
6.Shields Ch. Order in Multiplicity. Homonymy in the Philosophy of Aristotle.Oxford Press,1999. 63p. 
7.Иорданская Л.Н. Синтаксическая омонимия в русском языке (с точки зрения автоматического 
анализа и синтеза). Научно-тех. Информация 1967. №5, стр. 9-17. 
8.Шкурко Е.В. О принципах классификации синтаксических омонимов. Днепропетровский 
Национальный Университет. 2013, 6 стр. 
9.Ward J. K. Aristotle on Homonymy. Cambridge University Press. 2008. 223p. 
10.Linguisticanthropology.org/blog/2013/12/09/ambiguity-jokes-and-tricks 
11.https://www.pracownik.kul.pl/files/ 
İBRAHİMOVA KÖNÜL 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
DİLLƏRİN TİPOLOJİ BÖLGÜSÜ VƏ ANALİTİZM 
Açar sözlər
: 
analitik, tipoloji bölgü, flektiv, sintetik, amorf, polisintetik
Typological division and analytism of languages 
Turkish languages considered unconditional agglutinative language for its structure. But there is 
accurate border accord in to its topology amongst language types. Because of the reason the sing of 
analytism is observed in this language. Through analytism began to be learned from XIX century. The 
analytics constructionbegan to be noted in Turkish languages from the XVIII century. Analytic 
constructionis mostly attaining attention in verbs. 
Keywords
: 
analytical, typological division, inflected, syntactical, amorphous
Dillərin tipoloji bölgüsündə hansı arqumentasiyanın əsas götürüldüyü, bu bölgününnəyin əsasında 
aparıldığı bu günə qədər dilçilikdə mübahisəli olaraq qalanməsələlərdəndir. Daha doğrusu, bəzi tədqiqatlarda 
dilçilik tipologiyası morfolojitipologiya kimi düşünüldüyü halda, digər tədqiqatlarda morfoloji səviyyə ilə 
yanaşıfonetik, leksik və sintaktik dil səviyyələrinin əlamətləri də buraya daxil edilmişdir. Ancaq hər halda 
dillərin tipoloji bölünməsi sözün geniş mənasında morfologiyasına,quruluşlarına görə aparılmışıdr. Bu 
nöqteyi-nəzərdən dünya dillərini təcridolunmuş, flektiv, aqülinativ, sintetik, polisintetik və analitik dillərə 
bölündüyü qeyd edilir. Dillərin tarixi bölgüsündə isə onların (dillərin) üç sinfini – tədricolunmuş, flektiv və 
aqülinativ dilləri sinfini qeyd edirlər. Bu tarixi bölgüdə sözlərintərkibindəki morfemlərin miqdarı və 
morfemlərin arasında “birləşmənin gücü” factor kimi nəzərdə tutulmuşdur.
Təcrid olunmuş dillərdə (bu dil tipi dilçilikdə amorf (formasız) dillər, cəzridillər, kök dillər, təktərkibli 
dillər kimi də xarakterizə edilir) sözün müxtəlif formalarıkimi yalnız köklərdən istifadə edilir. Prefiks və 
suffikislərlə mürəkkəb birləşmələrəmələ gəlmir. Xarakterinə görə təcrid olunmuş dillər sintetizmin əks 
qütbündədayanır. Cənub-Şərqi Asiya dillərini, məsələn, Çin, Viyetnam dillərini təcrid olunmuşdillər hesab 
edirlər. Eləcə də Birma, Tayland, Kamboca, Laos dillərində amorfizminəlamətlərinin olduğu bildirilir. 
Aqülinativ dillərdə söz formalarının dəyişməsində hər biri yeni məna (buradahəm qrammatik, həm də leksik 
məna nəzərdə tutulur) daşıyan formantların aqülinasiyası (termin latın dilinə məxsus 
aggultinatio 
sözündəndir, mənası 
yapışdırma 
deməkdir)dominantlıq edir. Burada formant deyildikdə isə suffikslər və 
prefikslər nəzərdətutulur. Aqülinativlikdə vacib olan odur ki, dildə formatlar bölünməyən strukturəmələ 
gətirmir və sözə qoşulan hər bir formant digər morfoloji əlamətlərin təsirialtında dəyişikliyə uğramır. 
Sintetik dillərə aid edilən dillərdən sözdəyişmələri aqülinativyolla baş verməyən dilləri flektiv dillərə aid 
edirlər. Aqülinativ dil tipinə türkdilləri ailəsinə aid olan dilləri (o cümlədən Azərbaycan dili) nümunə 
göstərmək olar.Flektiv dillərə yeni mənanın ifadəsi üçün sözün kök formasında dəyişməsi xarakterikolan 
dillər aid edilir. Məsələn, ərəb dilində kök samitləri 
k, t, b
olan 
kətəbə (yazmaq) 
feilindən 
kitab, məktub 
(hərfən: yazılmış olan), məktəb (yazıyazılan yer), katib (yazı yazan) 
kimi müxtəlif leksik mənalara malik olan 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
322
sözlər yaranmışdır.Yaxud bu gün dilimizdə işlənən ərəb mənşəli 
hakim, hökm, məhkum,məhkəmə, həkim 
kimi müxtəlif mənalı sözlər bir kökdən törəmədir və ya 
elm, müəllim,alim 
kimi sözlər eyni kökün 
törəmələridir. Eləcə də ingilis dilində bir qrupisimlərin cəmlənməsi (
məsələn, foot-feet (ayaq+lar), tooth-
teeth (dil+lər), goosegeese(qaz+lar), man-men (kişi+lər), mouse-mice (siçan+lar), child-chlderen 
(uşaq+lar), datum-data (günün tarixi-tarixləri), bacterium-bacteria (baktria+lar)və s.) 
və qaydasız feillərin 
keçmiş zamanda işlədilməsi (
məsələn, to break-broke(sındır (maq)+dı), to draw-drew (şəkil çək(mək)+dı), to 
hold-held (tut(maq)+du), tofly-flew (uç(maq)+du), to understand-understood (başa düş(mək)+dü), to meet-
met(qarşıla (maq)+dı və s.) 
flektivizm yolu ilə baş verir.Flektivizm (latın dilindən tərcümədə mənası 
elastik 
deməkdir) öz təbiəti etibarıilə aqülinativizmin əks qütbündə dayanır.Sintetik dillərdə qrammatik mənanın 
ifadəsində sintetik formalar üstünlük təşkiledir. Yəni qrammatik məna eyni sözün müxtəlif variantlarla 
dəyişməsində (affikslərlə,daxili fleksiya ilə, vurğu ilə, supletivizmlə), daha doğrusu, eyni sözünmüxtəlif 
formaları ilə verilir. Bu dillərdə cümlədə sözlər arasında münasibətlərinifadə olunması üçün analitik 
elementlərin sırasından da istifadə edilə bilər. Həmçininbu dillərdə morfemlər söz tərkibində aqülinativ və 
fuzyal prinsiplərlə birləşə bilər.Məhz buna görə də (sadalanan prinsiplərin sintez halında özünün 
əlamətlərinigöstərməsinə görə) dil tipini sintetik adlandırırlar. Əslində A.V.Şlegelə qədər bubölgü mövcud 
olmayıb. İlk dəfə o, flektiv dillərin sintetik və analitik tipli ola biləcəyinitəklif etmişdir. Dil tam anlamı ilə 
sintetik tipli olmur, onda (dildə) sözdəyişmələrində yasitetikləşmə, ya da daxili fleksiya (bir neçə mənanı 
əlaqələndirənformantlar) üstün ola bilər ki, bu halda dilə flektiv dil deyirlər.Polisintetik dillərin əsasında 
inkorporlaşma dayanır. İnkorpollaşma cümləninbütün üzvlərinin (tam inkorporlaşma), yaxud sözlərin 
birləşməsinin bəzi komponentlərinin(natamam inkorporlaşma) onlardan (komponentlərdən) heç birinin 
formaləlamətləri olmadan vahid bir bütündə birləşməsidir. Yəni inkorporlaşan dillərdəkökləri birləşib söz-
cümlə yaradırlar. Bunun əvvəli mübtəda, sonu xəbər olur,ortada isə digər üzvlər gəlir. Polisintetik (yaxud 
inkorpor) ifadələrdə “vacib” esabedilən morfem – feil ad qrupu və zərflərdən təşkil olunan digər mürəkkəb 
kompozitlərdənöz fəallığı ilə fərqlənir.Buraya Şimali Amerikada yerli qəbilələrin (hindusların) dillərini və 
Asiyadapaleoasiya dillərini aid edirlər. Maraqlıdır ki, türk dillərində, o cümlədən də Azərbaycandilində zahri 
görünüşünə görə inkorpor vahidlərə oxşayan sözlərə təsadüfedirlər. Ancaq burada inkorporlaşmanın əsk 
tərəfi vardır, bele ki, inkorpor vahidlərbütöv fikri, cümləni, bu sözlər isə yalnız bir məfhumun, əşyanın 
ifadəçisi olur. Busözlərdə hər bir element cümlədəki qrammatik mənasını itirmiş halda bir söz 
daxilindəbirləşir. Məsələn, hacımənəbax (hacıbəribax şəklində də işlədilir, köhnəlmişsözdür, qadın paltarı 
tikilən bahalı, əlvan parça növünün xalq dilində adıdır),hacıyatmaz (aşağı tərəfi ağır olduğu üçün həmişə dik 
duran oyuncaq, gəlincik)elecə də müasir türk dillində işlədilən biçerdöver (kombayn), hünkarbeğendi 
(yeməkadı). 
Hardadır bu şəhəri fədaicəsinəmənimsəmiş, hardadır onun hakim ruhunucan içində gizləmiş, 
hardadır onun irfanına təbiətlə tarixin iş birliyindənhörülmüş, tarixinə həsrətlə yanmış sərdənkeçdilər 
(burada söz fədai mənasındadır)harda? 
(Samiha Ayveri “İsatnbul gecələri” (tərcümə Məmməd Aslanındır)) 
Yaxud da bu gün şifahi nitqimizdə tez-tez təsadüf edilən, məsələn, “gəldiyindir”,“oxuduğumdur” kimi 
elementlər inkorporlaşmanın əlaməti kimi götürülə bilər.Çünki bu sözlər əslində özlərində bütöv bir fikri 
ehtiva edir. 
Gəldiyindir - Nəsəbəbə gəlmədi; Oxuduğumdur – mən oxumayacağam və s. 
Polisintetik dillər məfhumunun dilçiliyə daxil edilməsini Eduard Sperinin adıilə bağlayırlar. Bəzi 
tədqiqatlarda isə inkorporlaşan dillərin xarakterinin Vilhelmvon Humboldt tərəfindən verildiyi və bu 
bölgünün onun adı ilə bağlı olduğu qeyd edilir. Analitik dillər məfhumu dilçilkdə A.V.Şlegelin adı ilə 
bağlıdır. O, dilləri qardaşının(F.V.Şlegel) bölgüsünün yetərli olmadığını düşünərək flektiv dillərin 
xaricifleksiyalı və daxili fleksiyalı oldugunu və buna müvafiq də sintetik və analitik tipliola biləcəyini qeyd 
etmişdir. Ancaq əslində sintetik dil kimi sırf bu tipdə olan dilyoxdur. Buna görə də terminin analitizm kimi 
işlədilməsi daha doğru olardı. (Düzdür,Vilhelim von Humboldt çin dilini amorf dil yox, təcrid olunmuş dil 
hesab etmişdirvə bu tipli dilləri sırf analitik dillər adlandırmışdır, ancaq sözün tam mənasındaamorf dil 
yoxdur.)Analitizm təbiəti etibarı ilə sintetizmlə qarşılıq, əkslik təşkil edir. Analitik sözüyunan mənşəli olub, 
mənası 
üzvlərə ayrılma, parçalanma 
deməkdir. Sözün əsas(lüğəvi, leksik) və əlavə (qrammatik)mənalarının 
komponentlərin üzvlərə ayrılmasıilə ifadəsində özünü göstərir. Yəni sözün morfoloji quruluşunun 
dəyişməzliyi iləanalitik (mürəkkəb) konstruksiyalarda meydana çıxır. Qrammatik məna sözün 
morfolojidəyişməməsi ilə yanaşı onun (sözün) köməkçi yaxud tammənalı digər sözlə(yaxud sözlərlə) söz 
sırası, intonasiya ilə birləşmənsi ilə ifadə oluna bilər. Məsələn,ingilis dilində I və II şəxslərin təkində və 
bütün şəxslərin cəmində feilin indiki zamandavə keçmiş zamanda təkbaşına işlədilməsi ilə hərəkətin hansı 
şəxs tərəfindən icra edildiyi (o cümlədən, kəmiyyət kateqoriyası da) sözün şəkli əlamətlərindənbilinmir. 
Buna görə də şəxs əvəzliklərinin işlədilməsi fikrin aydınlığı və dəqiqliyinöqteyi-nəzərindən vacib olur. Əks 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
323
halda təkbaşına işlədilən söz feilin əmr formasınıifadə etmiş (indiki zamanda), ya da belə dil vahidi real 
gerçəkliyi əks etdirməmiş(keçmiş zamanda) olardı:
I go (went). – Mən gedirəm (getdim). We go (went). – Biz 
gedirik(getdik).You go (went). – Sən gedirsən (getdin). You go (went). – Siz gedirsiniz(getdiniz).He (She) 
goes (wents). – O gedir (getdi). They go (went). – Onlar gedirlər(getdilər).
Yaxud rus dilində; bu dildə eyni 
feil indiki zamanda şəxslər üzrə flektiv üsulla,keçmiş zamanda isə analtizmə uyğun təsriflənir:
Яхожу 
(ходил) – Mən getirəm (getdim) Мыходим (ходили) – Biz gedirik(getdik).Тыходишь (ходил) – Sən gedirsən 
(getdin) Выходити (ходили) – Siz gedirsinizОн (она) ходит (ходил(а)) – O gedir (getdi) Они ходят 
(ходили). – Onlargedirlər (getdilər)
Azərbaycan dilində bu feilin tərcüməsi (gedirəm və ya getdim) təkbaşına 
işlədilməkləözündə hərəkətin həm subyektini, həm dəzamanını formantlar vasitəsi iləəks etdirir. Gedirəm 
(get – sözün kökü, -ir – indiki zaman şəkilçisi, - m I şəxsintəkinin morfoloji əlaməti) dedikdə nümunə 
gətirilən dillərdəki kimi digər sözlərin(verilən vəziyyətdə şəxs əvəzliklərinin) işlədiləməsinə ehtiyac qalmır. 
Eləcə də digərşəxslər üzrə təsriflənən nümunələrin hər biri üçün bunları söyləmək olar.Sözün morfoloji 
dəyişməməsi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi amorf dillərəməxsusdur. Buna görə də bu əlamətin – analtizmin 
digər dillərdə mövcudluğu sözdəbu tip morfemlərin orta miqdarı ilə müəyyən edilir (məsələn, ingilis dilində 
1,78%,rus dilində 2,4%, sanskritdə 2,6%).Tədqiqatlarda analitik kostruksiyaların funksiyalarına görə üç 
tipini fərqləndirirlər:morfoloji, leksik və sintaktik.Morfoloji analitik konstruksiyalar morfoloji kateqoriyaları 
ifadə edən vahid söz formaları kimi təşkil olunurlar. Məsələn, zaman kateqoriyası: 
будужить
– 
yaşayacağam(rus dilində), (I) 
will live 
– yaşayacağam (ingilis dilində), 
gəlir idi, yaşayacaqimiş 
və s.; tərz 
kateqoriyası: 
donub qalmaq, baxa-baxa qalmaq, uzanıb getməkvə s.
Sintaktik analitik konstruksiyalar isə 
üzvlənmiş şəkildə (ayrı-ayrı yazılaraq)cümlənin bir üzvünü ifadə edir. Məsələn, Azərbaycan dilində 
cümlənin feili 
xəbərini
ifadə edən -
a başlamaq 
və 
-a bilmək 
formalı analitik konstruksiyaları misaılgöstərmək 
olar: 
döndərə bilmək, ala bilmək, qazana bilmək, göstərə bilmək, tələbetməyə başlamaq, döyməyə başlamaq, 
gəzməyə başlamaq və s. ...Cənubi Azərbaycanıbir neçə gün içində xarabazara döndərə bilərlər. ... lakin 
biliksiz və siyasi düşüncələriolmayan insanların silahları da qələbə qazana bilməz. Sən getməsən də,Atabəy 
Cənubi Azərbaycanı səfərbərliyə ala bilər. Haman xoşbətlik qapını döyməyəbaşlamışdır. Hökumətin 
zülmündən təngə gəlmiş xalq hökumətə qarşı yazılan rübainintəkrar edilməsini tələb etməyə başladı. ...bütün 
diqqətini səfərbərliyə alıb ətrafıgəzməyə başladı. 
(M.S.Ordubadi “Qılınc və qələm”)Sintaktik tipli analitik 
konstruksiyalar sintaktik bütövlərdə digər cümlə üzvükimi də çıxış edə bilir: 
təyin 
rolunda çıxış edən analitik 
konstuksiyalar: 
человеквы-сокогороста (hündür boylu adam) 
→ 
высокийчеловек ( (rus dilində) hündür 
adam);Araz kənarına qədər olan torpaqlar 
→ 
Araz kənarınadək torpaqlar, mövcudolan əlaqə 
→ 
mövcud 
əlaqə və s. Gəncədən Araz kənarına qədər olan (kənarınadək)torpaqların hər qarışı bir adamın əlindədir. 
...Şirvan şahlığı ilə Aran havalisi arasındaolan (arasındakı) əlaqə haqqında yazmağı lazım bilirəm. 
(M.S.Ordubadi“Qılınc və qələm”)O da aydındır ki, təyini xarakterli belə analitik konstuksiyar hərəkət 
ifadəedən sözə də aid ola bilər. Bu halda həmin konstruksiya cümlənin zərfliyi olacaqdır: 
переделать 
коренным образом (köklü şəkildə dəyişmək) 
→ 
вкорнепеределать(rus dilində) kökündən dəyişmək); təcili 
surətdə göndərmək, qılınc vasitəsi iləsaxlamaq və s. Onları mümkün olursa təcili surətdə (təcili) 
göndərərsən. ...hazırdanüfuzu yalnız qılınc vasitəsi ilə (qılınc və qoşunla) saxlamaq mümkündür. və 
s.
(M.S.Ordubadi “Qılınc və qələm”cür dillərdə (analtizmin daha çox xarakterik olduğu dillərdə) morfoloji 
vəsintaktik tipli analitik konstruksiyaların sərhəddi cümlənin iki ayrıca üzvü arsındakısərhəd kimi 
mütəhərrikdir. Məsələn, rus dilində zaman kateqoyiyasını ehtiva edən
будетработать
(işləyəcək) birləşməsi 
xarakterinə görə morfoloji konstruksiyaolduğu halda, 
начнётработать
(işləməyə başlayacaq) və 
начнётработу
(işibaşlayacaq) analitik konstruksiyaları sintaktik xarakterlidirlər. Baxmayaraq ki, hərüç 
konstruksiyanın ifadə etdiyi məntiqi məna eynidir, onlardan biri morfoloji, digərləriisə sintaktik tipli 
konstruksiyadır. Digər tərəfdən son iki konstruksiyada cümləüzvlərinin sayı da fərqlidir: 
işləməyə 
başlayacaq 
– bir cümlə üzvü var – xəbər; 
işibaşlayacaq 
– iki cümlə üzvü var – xəbər və vasitəsiz 
tamamlıq.Leksik tipli analitik konstruksiylarda isə konstruksiya bütünlükdə sözdüzəldicimənaları ifadə edir. 
Bir çox hallarda leksik tipli analitik konsturuksiyalarınifadə etdikləri mənanı quruluşca düzəltmə olan tək bir 
sözlə də ifadə etmək mümkünolur: маленькийдом (
balaca ev
)→
домик ((rus dilində)); balaca ev
→ 
evcik, 
kiçikkitab
→ 
kitabça, qumlu ərazi
→ 
qumsal və s.
Qeyd edək ki, analitizmin daha çox inkişaf etdiyi dillər üçün 
belə kostruksiyalar xarakterik olur.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
324
İBRAHİMOVA LEYLA, MƏMMƏDLİ SÜRƏYYA
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İNGİLİS DİLİ MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN ALMAN DİLİNDƏ 
LEKSİK- SEMANTİK VƏ QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
Alman dili,İngilis dili,leksika,semantika ,qrammatika,termin
İn modern German language which were taken from the English language 
The words in the modern German language which were taken from the English language and their 
problems. In this article is spoken about the English words, which are used in modern German language, new 
meanings of these words and about difficulties which we met during this process. 
Keywords:
German language,English,to lexical,semantics,grammar,term 
Qədim zamanlardan başlayaraq dünya dilləri arasında qarşılıqlı və sıx əlaqə mövcud olmuşdur. Bu 
əlaqə cəmiyyətin tərəqqisi ilə eyni zamanda yaranmış və inkişaf edərək möhkəmlənmişdir. Elmi-texniki, 
siyasi-iqtisadi və mədəni inkişafın nəticəsində dilə əgnəbi sözlərin daxil olması, lüğət tərkibini zənginləş-
dirməklə yanaşı, bir sıra problemlər də yaradır. Bu mövzudan danışarkən alman dilinin lüğət tərkibində xeyli 
əcnəbi sözün olduğunu qeyd etmək lazımdır. Belə sözlər zaman keçdikcə fonetik və qrammatik qanunlara 
uyğunlaşır və həmin dilin lüğət tərkibinə daxil olur. Sözlərin bir dildən başqa dilə davamlı və ya müvəqqəti 
qəbul edilməsi və uyğunlaşması hər bir dilin ifadəliliyinə aiddir. Alman dilinin denqlişləşməsi, yəni lüğətin 
(anqlisizmləşməsi) söz mənalarının, işarə qoyuluşunun və qrammatikanın, hətta cümlə quruluşunun və 
üslubunun dəyişməsinə gətirib çıxarır. «Dengisch» şübhəsiz alman dilinin tez-tez saxta anqlisizmlərin təsiri 
nəticəsində yaranan ifadə vasitəsidir. Denqlişləşmə hal-hazırda alman dilçiliyinin tədqiqat obyektinə 
çevrilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində aşağıdakı yeddi faktorun dil dəyişmələrinə təsiri 
müəyyənləşdirilmişdir: 
1. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hegemonluğu altında iqtisadiyyat və turizmin qloballaşması; 
2. Əsrlər boyu Böyük Britaniyanın ən qüdrətli dövlətlərdən biri olması, Amerika mədəniyyətinin 
təqlidi , daha çox azadlığa və inkişafa olan ehtiyac; 
3. Modernləşmənin simvollaşması, ictimai-iqtisadi, texniki və mədəni inkişaf; 
4. ABŞ-ın siyasi və iqtisadi innovasiyanın dayağı olması; 
5. İngilis dilinin istifadəsinin artıq adət halına keçdiyi ABŞ və digər ingilis dilli ölkələrin təhsil ocağı 
olması; 
6. Gülünc purizmin yenidən dirçəlməsi qorxusu; 
7. İngilis dilində olan sözlərin tərcümə edilməsi tənbəlliyi. 
Denqlişləşmə cəmiyyəti sosial və siyasi təbəqəyə ayrıldığından məhdudlaşdırılması daha 
məqsədəuyğundur. İmkan daxilində alman dilinə məxsus və uyğun olan ifadələr və sözlər düzəltmək 
lazımdır. Çünki hər bir dil daim dəyişilən həyat tərzinə uyğunlaşdırılmalıdır. Avropa və qlobal təhsil siyasəti 
insanların iki və üç dilliliyinə imkan yaradır. Ana dili və ingilis dilindən başqa hər bir insan dövlət dilini və 
qonşu ölkənin dilini öyrənə bilir. Yer üzündə hər bir insanın ingilis dilini birinci və ikinci xarici dil kimi 
öyrənmyə şansı var. İş bazarında, mədəniyyətlərarası mübadilələrdə yaranan əlaqələrdə sosial-iqtisadi 
imtiyazlar əldə etmək üçün eyni şansları dilə aid etmək olmur. Burada yalnız qəbuledilən sözlər, onların 
mənaları deyil, həm də qrammatik, sintaktik və stilistik vərdişlər müzakirə obyektinə çevrilir. İngilis sözləri 
alman sözlərinə müxtəlif yollarla keçir. Bəzi sözlər xarici söz kimi dəyişilmədən qəbul edilir və o şəkildə də 
tanınır. 
Məsələn: 
das Congress Center
. 
Bəzi sözlər isə bütün formaları ilə almanlaşır. 
Məsələn: elektron poçtla göndərmə 
mailen
adlanır. 
Məsələn: 
Herunterladen – downloaden. Cakes – der Keks. 
Bəzi sözlər bir çox almanlar tərəfindən ingiliscə yazılır, amma almanca tələffüz olunur. 
Məsələn: 
City – Zitti; Computer – Komputer. 
İlk vaxtlar deyilən söz yazılışından daha önəmli əhəmiyyət kəsb etdiyindən alman yazı versiyası 
danışıq versiyasına uyğunlaşdırılırdı. Müasir alman dilinin düzgün yazılış qaydalarında xeyli sayda 
almanlaşmış xarici söz var. Bu gün Almaniyada 
Natioln
sözü altında 
ein Staatsvolk
(
dik Gesamtheit aller 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
325
Staatsbürger
) və ya hərdən 
ein Land
kimi başa düşülür. 
Nationalität
deyəndə hansı dövlətə mənsubluğu 
anlaşılır. Hazırda 
Denglisch
adlanan sözlərdə 
Dativ
və 
Genitiv
halları get-gedə itməyə başlayır. 
Məsələn: 
Man gibt dem Präsident die Hand, die Sitzungsdauer des Pardaments verkürzt sich untert 
Umstanden nicht nur das Wort.
Der Laden Heinrichs - Heinrich s Boutique, Heinrichs Geschäft - Heinrich s Shop. 
Anqlisizmlər (əsasən isim və isimləşmiş feillər, 
e-mail; computer, laptop
) və ya ingilis dilindən 
götürülmüş cümlə və ibarələr (
Liebe mache von, to be make love
) və formalardır. «
Denglisch
» 
Deutsch
və 
Englisch
sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Denqlişdən yalnız o zaman danışmaq olar ki, yalnız 
isimlər deyil, həm də ingilis dilindən feillər və sifətlər də alman dilinə keçmiş olsun. 
Əsas faktlardan biri odur ki, alınma sifətlər və feillər isimləşərkən alman fleksiya sisteminə daxil 
olmalıdır. 
Məsələn: 
die/das E-Mail, die E-Mails, der Server, die Server. 
İngilis dilinin qrammatikası alman dilinin qrammatikasından fərqləndiyi üçün tez-tez ingilis dilindən 
alınma sözlərdə hallanmada və sözlərin cinsinin təyin edilməsində qeyri-müəyyənlik meydana çıxır. İngilis 
dilindən tərcümədə çox zaman eyni mənanı verməsə də formal şəkildə uyğun gələn alman sözlərindən 
istifadə olunur. 
Məsələn: 
Novelle-novel
(ingiliscə 
roman
deməkdir). 
Hər bir dildə normal proses olan məna dəyişmələri gündəlik danışıq dilinə tərcümələrdə daha geniş 
vüsət almışdır. Alman dilində uyğun ekvivalentin olub-olmadığını yoxlamadan anlaşılmaz yeni sözlər yaran 
bilər. 
Məsələn: 
Nonproliferationsvertrag
(ing. 
non-proliferation treaty
) 
Əslində isə 1960-cı ildən bəri 
Atomwaffensperrvertrag
sözü mövcuddur və işlənir. Anqlisizmlərə 
ingilis dilinin daha çox hökmran olduğu iqtisadiyyat, elm, pop musiqi, informatika sahələrində olduqca çox 
rast gəlinir. 
Məsələn: «
Ich musste die Harddisk neu formatieren, weil der falsch gesteckte Jumper zur data 
corruption geführt hat und der Computer gecrasht ist
». 
Anqlisizmlərsiz bu cümlə aşağıdakı kimi səslənərdi: 
«
Ich musste die Festplatte neu formatieren, weil der Daten durch eine falsch gesetzte Steckbrücke 
wurden und der Rechne abgestürzt ist
». 
Marketinqdə də tez-tez səslənməsi gözəl olan ilkin məna və tərcüməsi aydın olmayan başlıqlardan 
istifadə olunur. Elə bu şəkildə də yeni istehsal prosesində vahid məhsul adları yaranır. Əvvəllər sahə və 
sosial jarqonlardan götürülmüş sözlər yazılışına görə alınma dilinə uyğunlaşdırılardı. Buna bariz nümunə 
olaraq 
Couvert
(Kuvert), 
Cakes
(Keks) və 
Disquettes
(Disketten) və başqalarını misal göstərmək olar. Bu 
gün isə sözlərin alman dilinə uyğunlaşdırılmasından yan keçilir. 1980-ci illərdə təklif edilmiş «
Komputer
» 
sözü öz təsdiqini tapmadı. Hazırda alman dilində 
Computer
sözü ilə yanaşı 
der Rechner
sözü də mövcuddur. 
İngilis mənşəli sözlər iqtisadi müəssisələrin səyi və ingilis dilinə olan meylin nəticəsi olaraq reklam, 
iqtisadiyyat və mətbuat vasitəsilə alman dilinə daxil olmuşdur. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, 
iqtisadiyyat və əhalinin böyük bir hissəsi bu inkişafa uyğuknlaşıbdır. 1990-cı ildən bəri ingilis sözlərinin 
həyatın bütün sahələrinə daxil olması nəticəsində internetin sürətlə yayılması baş vermişdir. 
İngilis dilində alınan sözlərin spesifik kontekstdə işlədilməsi zamanı praqmatik kontekstə fikir 
verilməzsə, semantik dolaşıqlığa gətirib çıxarır. Məsələn: 
Rückack – Umhängetasche, Body bag – 
Leichensack
və s. 
Cəmiyyətin qloballaşması, texnika və elmin nailiyyətləri, ingilis sahə anlayışları, bir tərəfdən alman 
dilinin yeni yaşam tərzinə uyğunlaşması, digər tərəfdən ingilis dilinin birinci xarici dil olmasına gətirib 
çıxarır. İngilis sözlərinin alınması və uyğunlaşması alman dilinin aktual inkişafını ifadə edir. Bu inkişaf 
çərçivəsində alınma sözlər almanlaşır, qrammatik – cins, cəm sonluğu, ümumi qəbul edilmiş məna və 
kontkets əldə edir. 
Məsələn: 
Ich habe «gedownloadet
» (və ya geupdatet) düzgün forması olan «
Ich habe cowngeloadet
» 
cümləsilə eyni səviyyədə işlənir (dovn-herunter, geloadet-geladen). 
İngilis dilinin qrammatik konstruksiyasının alman dilində işlənməsinin özü bir fenomendir. Bunlan 
ingilis dilində olan mətnlərin qeriy-professional tərcüməsi vasitəsilə, aşağı səviyyəli ingilis və amerikan film 
sinxron tərcümələri ilə yaranır. 
Məsələn: 
this makes sense – das macht Sinn – das macht Sinn
(das hat Sinn, das ergibt Sinn, das ist 
sinnvoll, das ist vorteilhaft, das ist plausibel). 
- I find you a … - ich finde dich einen … (ich halte dich für einen …, für nicht bist du ein…) 
- In 1968 (im Jahre 1968 və ya yalnız 1968) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
326
- to remember sth. – Etwas erinnern, ich erinnere etwas (sich an etwas erinnern. Ich erinnere mich an 
etwas) 
- in English/German – in Englisch/in Deutsch (auf Englisch və ya «im ENglischen», «im Deutschen») 
- in Iraq, Iran – in Irak, in Iran (im Irak, im Iran) 
- Not really – nicht wirklich (eigentlich nicht əvəzinə)
Alınma sözlərdə çox zaman alman dilinin qrammatik strukturu itir və ingilis dilinin strukturu ilə əvəz 
edilir. «
Sinn machen
» və təsirli feil olan «
erinnern
» feilinin işlənməsindən hiss olunur ki, bu ifadələr əvvəllər 
də alman dilində işlənmişdir. Bu adı çəkilən formalara əbədi qaydalar sistemində də rast gəlinir. Denqlişin 
əleyhinə olanlar fikirləşirlər ki, köhnə formalar getdikcə məhv olur və yalnız bu gün istifadə olunan dil 
həlledici rol oynayır. 
İngilis dilinin təsiri orfoqrafiyadan da yan keçməyib. 
Məsələn: apastrofla ayrılan «
s
» sonluğu 
- Genitivdə - Angela s Frittenbude 
- qısaldılmış sözlərin cəmində, «
LKW
»s 
Başqa bir misalda ingilis dilinə sonu 
y 
ilə bitən isimlərin cəm formasına alman dilində olan mətnlərdə 
də rast gəlinir. 
Hobbys
və 
Babys
əvəzinə 
Hobbbies
və 
Babbies
. Dilçilikdə daima təsirə və dəyişikliyə məruz 
qalma fikri heç də mübahisəli fikir deyil. Tam «təmiz» və «ən yaxşı» dil olmayıb. 
İSAYEVA RƏVANƏ 
Bakı Slavyan Universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN MÜASİR TERMİNOLOGİYASINDA TERMİNLƏRİN SPESİFİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər:
termin, terminologiya, texnika, elm, söz 
Specific features of terms in terminology of modern Azerbaijani language 
Terminology is the study of terms and their use. Terminology differs from lexicography. As it 
involves the study of concepts, conceptual systems and their labels (terms), whereas lexicography studies 
words and their meanings. As science a growing number of terms in language. The article deals with the 
specific features of terms in Azerbaijani language. 
Keywords: 
Terminology, term, technology, science, words 
Terminologiya lüğət fondunun aktiv inkişaf edən tərkib hissəsi olmaqla bərabər, cəmiyyətdə, eləcə də,
elmdə və texnikada olan inkişafı və dəyişiklikləri özündə əks etdirir. Terminologiya müəyyən elm, 
texnologiya və istehsal sahəsinin anlayışlar sistemində elmi anlayışları dəqiq və birmənalı adla ifadə etmək 
üçün istifadə edilən söz və söz birləşmələrin məcmusudur. Terminologiya terminlər məcmusudur. Uzun 
müddət bir çox linqvistlər terminologiyanı leksikologiyanın bir qolu kimi öyrənmiş, ayrıca bir elm sahəsi 
hesab etməmişlər. 
Terminologiya
terminləri aşağıdakı mənaları özündə ehtiva edir : 
Terminologiya — elmin, texnikanın, incəsənətin, ictimai həyatın, istehsalın müəyyən bir sahəsinə 
məxsus terminlərin məcmusu (texniki terminologiya, ədəbiyyat terminologiyası, musiqi terminologiyası, 
ictimai-siyasi terminologiya, tibb terminologiyası); 
Terminologiya — dilçiliyin terminoloji leksikasını, onun inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən 
bölməsi; 
Terminologiya — müəyyən bilik sahəsinin terminlər məcmusu. 
Termin terminologiyanın əsas vahididir. Termin anlayışı XX əsrin əvvəllərində elm kimi yaranmağa, 
formalaşmağa başlamışdır. “Termin” anlayışının müxtəlif izahları, qaydaları mövcuddur. “Termin” anlayışı 
dilçi alimlərin, tədqiqatçıların araşdırmalarında müxtəlif qaydalar şəklində verilir. Termin latın sözü olub 
(“terminus”) – hədd, sərhəd, son mənasını verərək, hər hansı elm, texnika, texnologiya, incəsənət və digər 
sahələrdə bəzi anlayışların adını bildirən söz və ya söz birləşməsidir. “Termin elmin, texnikanın, incəsənət 
anlayışlarını, təbiət və cəmiyyətdə baş verən hadisələri, istehsalat proseslərini bir-birindən fərqləndirmək 
üçün onlara verilən səciyyəvi addır”(1, s.268) “Termin ideal dərəcədə abstrak, birmənalı, ekspressivlikdən 
kənar olması, məntiqliliyi və sistemliliyi ilə ümumişlək sözlərdən seçilir” (2, s. 3). 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
327
Müəyyən sahədə peşəkar biliklər sisteminə daxil olan anlayışların adları terminlər hesab olunur. Hər 
bir sahənin terminləri elm və texnikanın inkişafı nəticəsində zənginləşir. Hər terminin öz dəqiq elmi tərifi 
var. Terminlər - predmetlərin, obyektlərin, hadisələrin, onların xassələrinin və əlaqələrinin bu sahə üçün 
xarakterik olan xüsusi ixtisaslaşdırılmış, məhdudlaşdırıcı təyinatı kimi çıxış edir (
5
)
. 
Texnologiyanın inkişafı, ayrı-ayrı sahələrin formalaşması ilə ortaya çıxan anlayış və məfhumların 
adlandırılması üçün dilimizdə terminlərin yaranmasını şərtləndirir. Bu səbəbdən 23 may 2012-ci il tarixli 
Prezident sərəncamı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə 
uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair” Dövlət Proqramında Azərbaycan dilində 
terminologiya sisteminin formalaşması zəruri addımlardan idi. Sərəncama əsasən, Azərbaycan dilində termin 
yaradıcılığı sahəsində işlərin tənzimlənməsi və koordinasiya edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının 
Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası yaradılmışdır (6) . Proqram çərçivəsində bir sıra 
mühüm vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur. Azərbaycan dilində termin və anlayışlardan istifadə və ya tərcümədə 
vahid qaydalar və təkvariantlılığın təmin olunması, vahid terminlərdən istifadə qərarlaşması; dəqiq 
tərcümənin təmin olunması, müxtəlif sahələrin termin lüğətlərinin hazırlanması türk dillərinin (Azərbaycan 
dilinin də) yeni söz və termin yaratmaq imkanlarından daha geniş istifadə edilməsi və bu kimi məsələlər 
qarşıya qoyulan vəzifələrdən idi. 
Müasir
Azərbaycan dilinin leksikasının formalaşma və inkişaf xüsusiyyətləri terminlər üçün xarakterik 
cəhətlərdəndir. Azərbaycan dilində də terminologiyanın yaradılması və zənginləşdirilməsi üçün ən əlverişli 
yol dilin daxili imkanları əsasında terminlərin, termin-söz birləşmələrinin yaradılmasıdır. Lüğət tərkibinə 
daxil olan hər sözü termin hesab etmək olmaz. Terminlərin əsas cəhəti onun elmlə, elmi konsepsiya ilə bağlı 
olmasıdır. Məsələn: 
Flora
- Müəyyənləşdirilmiş coğrafi ərazidə rast gəlinən bitkilər. 
Fauna
-Müəyyənləşdirilmiş coğrafi ərazidə rast gəlinən canlılar. 
“Terminlərdə tədqiqatçıların müşahidə etdikləri əsas cəhət elmi-texniki faktların nəzəri dərki öz əksini 
tapmasıdır. Bunun nəticəsində terminoloji adlandırma ilə bu və ya digər biliklər sahəsinin terminləşən 
anlayışları arasında sıx əlaqənin yaranması meydana çıxır. Bununla yanaşı, həm də termin öz zahiri cəhəti 
(fonetik qabığı) baxımından yarandığı və ya digər dildən alınmasından asılı olmayaraq, işləndiyi dilin 
qanunauyğunluqlarına tabe olan söz kimi meydana çıxır” ( 4, s.21). 
Məsələn; Tullantı poliqonu - Tullantı materiallarının basdırılmaqla kənarlaşdırıldığı yer. 
II növ təyini söz birləşməsi şəklində olan terminin I tərəfi milli, II tərəfi isə alınmadır. Quruluşca
Azərbaycan dilinin qanunauyğunluqları tabedir. 
Termin məhdud və təsbit edilmiş məzmuna malik olmalıdır. Belə ki, kontekstdən asılı olmayaraq, 
terminin vahid bir mənası olmalıdır. Terminlər mümkün olduğu qədər dəqiq, birmənalı, obyektiv olmalıdır. 
Bir sənət əsərindəki bütün sözlər ya da simvollar cürbəcür yozula və bu yozumlardan cürbəcür mənalar 
çıxarıla bildiyi halda, bir terminin mənası kontekstdən, oxucunun yozumundan, duyğularından və başqa 
assosiasiyalardan asılı deyildir. Adi sözlərin bəzilərinin mənasını kontekstdə dəqiqləşir. Bunun üçün
müqayisəsinə baxaq: 
Lizinq
– istehlakçının sifarişi əsasında əmlakı satın almaqla onu istehlakçıya orta və uzun müddətə 
icarəyə vermək məqsədi ilə həyata keçirilən xidmət növü.
Ratifikasiya
(lat. ratificatio, ratus – təsdiq edilmiş + facre – etmək) – dövlətin ali hakimiyyət 
orqanının həmin dövlətin müvəkkili tərəfindən bağlanmış beynəlxalq müqaviləni təsdiq etməsi. Azərbaycan 
Respublikası Konstitusiyasının 95-ci maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən dövlətlərarası müqavilələrin təsdiqi və 
ləğv edilməsi hüququ Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə məxsusdur.
Çəkmək -
1) Bir şeyi tutub özünə və ya başqa bir tərəfə dartmaq - İpi çəkmək; 2) Dartmaq, tutmaq - 
Ətəyindən çəkmək; 3) Örtmək, bağlamaq - Pərdəni çək; 4) Yemək üçün xörəyi qablara qoymaq - Xörək 
çəkildi; 5) Davam etmək, vaxt aparmaq - Gəzinti iki saat çəkdi.
“Lizinq” və “Ratifikasiya” sözləri termin olduğu üçün onların mənalarını izah edərkən cümlə 
daxilində işlətməyə gərək olmur. Bu sözlər cümlə kontekstində də eyni məzmunda olub, eyni mənanı ifadə 
edir. “Çəkmək” sözünün isə bir neçə mənası olduğu üçün kontekstdə dəqiqləşməsi labüddür.
Terminlər, adətən, təkmənalı olur. Termin hər hansı ümumişlək sözlə eynilik təşkil edə bilər, amma bu 
söz terminologiya sistemində təkmənalılıq qazanır. Ümumişlək sözlərin terminləşməsi və ya terminin 
ümumişlək leksikaya keçməsi daimi və fasiləsiz dilçilik hadisəsidir. Bu isə texnikanın və elm sahəsinin 
daima inkişafda olması ilə əlaqələndirilir. Bu zaman terminləri ümumişlək sözlərdən fərqləndirilməsi 
çətinləşir, məsələnin aktual problemlərini ortaya çıxarır. Tədqiqatçı Sayalı Sadıqova bu məsələyə 
T.L.Kandilakinin və E.M.Qalkina-Federokun fikirlərini sitata göstərərək aydınlıq gətirir. T.L.Kandelaki qeyd 
edir ki, “termin adı altında elə sözlər var ki, onlar öz definitiv mənasını uyğun anlayışlar sistemində tapmış 
olsun” (4, s.24). Bir termin definisiya (tərifini vermə) yolu ilə yaranır. “Definisiya” sözünün hərfi mənası 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
328
hüdudlandırmaq, sərhədləmək, sərhədlərini çəkmək deməkdir. Qalkina yazırdı ki, “Biz o sözü termin 
adlandırırıq ki, ona elm, texnika və incəsənət sahəsində tam şəkildə müəyyən edilmiş hər hansı bir anlayış 
müvafiq gəlir. Göründüyü kimi, termin yalnız elmi anlayışları deyil, ictimai-siyasi hadisələrin anlayışlarını 
da ifadə edən leksik vahidlərdir” (4, s. 24). 
Tədqiqatçı İkram Qasımov ümumişlək sözlərlə omonimlik daşıyan terminlərin yaranma prosesinin 
müxtəlif yollarını qeyd edir: “Belə ki, bir çox hallarda ümumişlək leksik vahid bu və ya digər semantik 
xüsusiyyətlərinə görə terminoloji məna qazanır və beləliklə də terminləşir. Bu zaman da eyni leksik 
vahidlərin omonim mənaları meydana çıxır” (3, s. 61). Ümumişlək sözləri hər kəs başa düşür, amma 
terminləri müəyyən peşə və ixtisasla bağlı şəxslər anlayır. Məsələn, “sifət” - üz mənasında hər kəs başa 
düşür. Amma dilçilikdə işlənən, nitq hissələrindən biri olan “sifət” terminini bu sahəni öyrənən şəxslər bilir. 
Lakin peşə fəaliyyətləri ilə bağlı olan sözlərin hamısını termin hesab etmək olmaz. Peşə ilə bağlı elə sözlər 
var ki, yalnız dialektlərdə, müəyyən coğrafi arealda işlənir, bu zaman həmin sözlər termin olmur. Elə sözlər 
də var ki, hər kəs tərəfindən anlaşılsa da, müəyyən sənət sahələrində xüsusi funksiya daşıyır. Məsələn, 
“ürək” sözü tibbdə orqan adı kimi termin olaraq işlədilir. 
Dilimizdə işlənən bir qism terminlər alınma, bir qismi tərcümə, bir qismi isə milli sözlərdən yaranır. 
Bir çox terminlərin sətri tərcüməsi ilə onun başa düşdüyümüz mənası bir-birinə uyğun gəlmir. Bizə lazım 
olan əslində sətri tərcümə deyil, başa düşdüyümüz mənadır. Tərcümə edərkən söz və ya söz birləşmələri 
alınma və ya milli ola bilər. Bəzən isə mürəkkəb söz və söz birləşməsi şəklində olan terminlərin bir tərəfi 
alınma, digər tərəfi milli olur. Məsələn, 
Rixter cədvəli 
- Hər hansı zəlzələnin dərəcəsini göstərən cədvəl (7). 
Vibroələklər
- Dövr etdirilən qazma məhlulundan süxur şlamlarının xaric edilməsi üçün istifadə 
olunan ələk/süzgəc (7). 
Bütün bunlarla yanaşı, onu da qeyd edək ki, terminlər bütün dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilinin 
leksikası ilə bağlı olduğu üçün istər fonetik, istər qrammatik qanunauyğunluqlarına tabe olur. 
Ədəbiyyat: 
1. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı: Maarif- 1989, 394s. 
2. Qasımov İkram. Müasir Azərbaycan dilində hərbi terminlərin yaranma yolları.Bakı:"Nurlan", 2000, 216 s 
3. Qasımov İ. Azərbaycan terminologiyasının əsasları. Bakı, Kitab aləmi, 2011, 220 s. 
4. Sadıqova Sayalı.Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı: Elm, 2011.- 378 s. 
5. Tanrıverdi PAŞA.Azərbaycan dilində iqtisadi termin yaradıcılığının vacib prinsipləri / Xalq qəzeti. N16. 
07.03.2016. 
6. http://president.az/articles/4934 
7. http://www.emdk.gov.az/kadastr/index.php/az/terminl-r-lueg-ti/266-terminl-r-luezh-ti 
8. https://www.terminologiya.org/3.htm 
İSMAYILOV RAUF 
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor 
CƏFƏROV RADİQ 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNDƏ İŞLƏNƏN 
AVROPA MƏNŞƏLİ BEYNƏLMİLƏL TERMİNLƏR HAQQINDA 
Açar sözlər:
Azərbaycan dili,lüğət tərkibi,beynəlmiləl terminlər,inkişaf 
With the international words of English origin, their etimology and use Azerbaijani 
The article deals with the international words of English origin, their etimology and use Azerbaijani, 
also their roles and meanings in simple sentences.The article deals with international lexics in modern 
Europeen and analyses the ways of the appearence of the international words in Europeen and points of view 
of the wrll-known scientists-linguist,In modern linguistics the mutual relation between the borrowed and 
native wordsn unilateral proceesses. 
Keywords: 
Azerbaijan language, composition of dictionary, internationalterms, development
Dilin lüğət tərkibinin bir sahəsi olan və onun inkişafı prosesində müəyyən əhəmiyyətə malik olan 
beynəlmiləl sözlərin semantikasısın öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Beynəlmiləl sözlər müxtəlif 
dövrlərdə dilimizə daxil olaraq onun milli sözləri ilə yanaşı müəyyən tarixi inkişaf mərhələlərindən keçib, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
329
hal- hazırdakı vəziyyətə gəlib çıxmışdır. Bu sözlərin mənşə və məna cəhətdən öyrənilməsinin dilimizdə həm 
elmi həm də praktik əhəmiyyəti vardır. Sözün etimologiyası məfhumuna sözün yaranması, ilkin forması, ən 
qədim mənası, həmçinin onun başqa dillərdə uyğun əlaqəsi aiddir. 
Məsələn, 
nostril
sözünün etimoloji analizi göstərir ki, o iki sözün əsasından ibarətdir: 
nose-burn tril-
dəlik.
İzahı isə “burun dəliyi”dir. 
Nose
sözü qədim ingilis sözü olan 
nosu-
dan başlanğıc götürmüşdür. Alman dilində bu söz 
nose
, isveç 
dilində 
nasa
, danimarkalılar 
nase
, norveçlilər 
nase 
şəklində işlədirlər. 
Hind Avropa dillərində: latin 
nasus
, fransız 
nez,
italyanlar 
nose 
ruslar
nos
kimi işlədirlər. Beləliklə, 
tril
mənşəyinə görə ingilis sözüdür. Dilin təkamülündə eyni kökdən olan sözlər müxtəlif yollarla inkişaf edərək 
elə məna kəsb edirlər ki, bu sözlərin ilkin mənası itir. Müasir dildə həmin sözlər bir-biri ilə bağlı olmayan 
genetik sözlər kimi qəbul edilir. 
Məsələn, müasir ingilis dilinde 
birth-doğulma,born-doğulmuş və to bear-aparmaq
eyni kökdən olan 
sözlərdir. Bu halda ancaq etimoloji analiz onların eyni olmasını təyin etməyə imkan yaradır. 
Sözün etimologiyasını təyin etmək üçün tədqiqatçılar tarixi müqayisə metodundan istifadə edirlər. 
Lakin tədqiqatçıların ixtiyarında olan materiallar bütün sözlərin etimologiyasını təyin etməyə imkan vermir.
Məsələn, 
loq, bird, piq, big 
sözlərinin etimologiyası bu vaxta qədər məlum deyil. 
Alınma terminlərin semantik inkişafı müxtəlif dillərdə onların tarixi inkişafı ilə əlaqədar olaraq 
müxtəlif şəkildə olmuşdur. Ayrı-ayrı dillərin beynəlmiləl sözlərin semantik quruluşunda olan milli 
xüsusiyyətləri onu göstərir ki, heç bir dildə sözün təcrid olmuş halda yaşamağı mümkün deyil, əksinə, o 
hansısa semantik qrupa daxildir. 
Bu və ya digər dillər üçün ümumi olan beynəlmiləl və alınma sözlərin xüsusiyyəti odur ki, onların 
arasında olan semantik fərqlər, müqayisə olunan dillərin hüdudlarından kənara çıxır. 
Müqayisə olunan dillərin ən azı birində, çox vaxt hər ikisində beynəlmiləl söz mənşəcə əcnəbi söz 
olur. Mənşəcə əcnəbi olan bu söz isə müqayisə olunan dillər üçün ümumi olur. Bu zaman həmin sözün 
müqaiysə edilən dillərin bir-birindən və ya üçüncü dildən olmasının fərqi olmur. Lakin genetik ümumiliyə 
baxmayaraq, bu söz mənasına görə öz «həmcinsindən» fərqlənə bilər. Semantik uyğunsuzluq sözün 
tərkibində əsas anlayışın mənasından da asılıdır. 
Uyğunsuzluğun pozulması əsasən mücərrəd anlayış kəsb edən ifadələrdə çoxluq təşkil edir. Çünki 
mücərrəd məfhum əşya anlayışın verən ifadələrdən dayağına (özülünə) görə fərqlənir. 
Beynəlmiləl sözlər xalqın ictimai həyatı, məişəti, mədəniyyəti, iqtisadiyyatı və mənəviyyatı ilə 
əlaqədar olaraq müxtəlif dillərdə bir dildən digər dilə keçərək müxtəlif məna çalarları ifadə etmişdir. 
Beynəlmiləlı sözlərin məna xüsusiyyətlərinin inkişafı müqaiysə edilən dillərin hər birinə məxsus olan 
spesifik daxili inkişaf qanunlarından asılıdır. Bu və ya digər beynəlmiləl sözə aid spesifıklik odur ki, onların 
semantik fərqlənmələri müqayisə olunan dillər çərçivəsindən uzaqlaşaraq ilk mənbə ilə tutuşmuşdur. Sözün 
mənşəyinə görə eyni dildən alınmasına baxmayaraq, o hər bir dildə semantikasma görə ilk mənşəyindən 
fərqlənə bilər. Əgər sözün hansı dildən alınmasım o sözün mənşəyində görürüksə, həmin bütün mənaların isə 
ilk mənşəyindən axtarmaq olmaz. Söz bir dildən digərinə bütün mənaları ilə keçmir. Hər hansı bir dil 
digərindən ona lazım olan sözü götürür. Müəyyən bir dildə olan almma söz öz etimologiyasından fərqli 
olaraq həmin dilin daxili inkişaf qanunları əsasında mənasını genişləndirə bilər. 
Bu da hər bir dil üçün lazımi şərait və imkandan asılıdır. Bir sözün müxtəlif dillərə keçməsi xalqların 
tarixi inkişafı nöqteyi nəzərdən bir-biri ilə əlaqələrindən asılıdır. Mədəniyyət, elm, texnika cəhətdən inkişaf 
etmiş dövlətlər daha çox mədəni, ticarət, texniki, iqtisadi və siyasi əlaqədə olurlar. Hər bir dil öz inkişaf 
profesində müxtəlif amillər əsasında lüğət tərkibini zənginləşdirir. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində o 
dilin daxili inkişaf qanunları mühüm rol oynayır. Hər bir dil öz daxili yaradıcılığı hesabına zənginləşib 
inkişaf edir. Beynəlmiləl sözlər də dilin zənginləşməsində rol oynayır və onun leksikasının müəyyən bir 
sahəsini əhatə edir. Bütün dillərin söz ehtiyatınm zənginləşməsində sözlərin müxtəlif məna çalarlıqları kəsb 
etmələrini, onlarm dar məna çərçivəsindən çıxaraq öz mənalarmı genişləndirmələrinin də mühüm əhəmiyyəti 
vardır. 
Uzun və mürəkkəb tarixi proses nəticəsində söz öz mənasım genişləndirərək yeni mənaları kəsb edir. 
Əgər söz əwəllər bir predmetin adım bildirirdisə, sonradan onun mənası genişlənir
, 
mənastrukturası 
mürəkkəbləşir və bunun da nəticəsində həmin söz bir neçə məfhumu əks etdirməyə qadir olur. Məsələn, 
briqada, avanqard, kəmər
və s. bütün dünya dillərinə,o cumlədən ingilis və Azərbaycan dillərinə ən erkən 
daxil olan beynəlmiləl sözlərdən latın-yunan sözlərini göstərmək olar. Məhz bu səbəbdən də latın-yunan 
mənşəli sözlərin formalaşmasında daha böyük dəyişiklik baş vermişdir. Bu mənşəli sözlərin əksəriyyəti öz 
ilk mənalarında demək olar ki, dildə 
a
z işlədilir. Bu bəzi sozlər öz mənşəyindən ayrıldıqdan sonra onların 
böyük bir qismi əvvəlki mənanı heç də indiki dövrdən digər dillərdə saxlamamışdır. Bunlar dünyanm 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
330
müxtəlif dillərində müxtəlif mənalar kəsb etmişdir. Bu nöqteyi nəzərdən belə sözlərin bir neçəsinin məna 
xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq məqsədəuyğundur. 
Latın dili mənşəli 
auditoriya
(auditorium - dinləmək üçün yer) sözü öz mənşəyindən uzaqlaşaraq 
müxtəlif dillərdə çoxmənalılıq kəsb etməklə ilk mənasını da müəyyən qədər saxlamışdır. 
Auditoriya
sö zü 
istər müasir Azərbaycan, istərsə də ingilis dillərində auditoriya - məruzə oxunan zal, otaq, dinləyici, 
məruzəyə, mühazirəyə qulaq asanlar mənasında işlədilir. Bu sözün Azərbaycan dilində 
dinləyici, tamaşaçı
mənalarma da rast gəlmək olar. Bu sözün müxtəlif mənalarına həm tərcümə, həm də bədii ədəbiyyatda rast 
gəlmək olar. 
Atmosfer
(yunanca atmes-hava, sfera-mühit), ingiliscə 
atmosphere,
fransızca
atmesphire,
rusca 
atmosfera
sözü də öz inkişafmda müxtəlif məna dəyişikliklərinə uğramışdır. Bu söz Azərbaycan dilinə yeni 
bir məna ilə - 
yeri bürüyən hava təbəqəsi; təzyiq vahidi, mühit, şərait
mənalarında işlədilir. Göstərilən 
mənalar demək olar ki, rus, ingilis, fransız dillərində də öz əksini tapır. Bu sözün məcazi mənada 
işlədilməsinə danşıq dilində olduğu kmi, yazılı ədəbiyyatda da rast gəlmək mümkündür. 
Not
(nota) latın 
nota — nişan, qeyd;
ingilis 
note,
fransız 
note,
rus 
nota
sözü müasir Azərbaycan dilinə 
müsiqi notlarım göstərən qrafik işarə - mahnıda hər hansı bir səs, səsdə ahəng; 
nota
(diplomatik) bir 
hökumətin başqa hökumətə diplomatik müraciət mənalarında geniş işlədilir. 
Bir sözün Azərbaycan dilində bir neçə mənası varsa, ingilis dilində onun daha çox mənası var. 
Note
sözünün ingilis dilindəki mənalarına misal göstərmək olar: diqqət yetirmək və xatırlamaq; ton; keyfıyyət 
(səsin);Qeyd; qısa məktub. 
Qeyd etmək lazımdır ki, 
note
sözünün ingilis dilindəki birinci mənası olanqeyd sozu Azərbaycan 
dilində də əvvəlləl islədilmisdir.Bu məna Azərbaycan dilinə rus dilinin təsiri ilə deyil, ingilis və fransiz 
dilinin təsiri ilə birbaşa daxil olmuşdur. Hal-hazırda bu sözün
qeyd
mənasmda işlənməsinə Azərbaycan 
dilində təsadüf olunmur. Həmin sözün müxtəlif mənalarda işlədilməsinə təsadüf etmək ,olar. 
Ümumi danışıq dili leksikası xüsusi terminologiya hesabına müəyyən dərəcədə zənginləşir. Hər bir 
dildə yeni bir kəşfin adını ifadə edən söz digər dillərdə ona ekvivalent olmadıqda o söz olduğu kimi həmin 
dillərə də keçir və məhdud çərçivəyə - bir məfhumu ifadə etməyə xidmət edir. 
Alınma söz müxtəlif müəlliflərin əsərlərində və müxtəlif mənbələrdə rast gəlirsə və bu zaman alınma 
sözün semantikası haqqında əlavə izah verilirsə, onda həmin sözün semantik mənimsənilmə dövrünün 
başlanması haqqında danışmaq olur. Alınma sözün dildə istifadə olunma tezliyi artdıqca onun yeni dilin 
leksik- semantik sisteminə uyğunlaşma dərəcəsi artır. Alınma söz dildə işləklik və yeni semantik çalar 
qazandığı zaman özünün əwəlki mənasım da saxlayır. 
Ingilis dilinin hörmət mənasmda işlənən maüraciət fonnaları, titulları tərcümə yolu ilə Azərbaycan 
dilinə keçmişdir 
(ser, ledi, miledi, lord, mister, miss, missis, centlmen).
Belə hallarda nə ingilis titulu, nə də 
hörmət mənasında müraciət seman- tikası əsas götürülmür. Əksinə, onların işlənməsi istehza anlamlı 
müraciət yaradır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, alınmalar yeni əşya və anlayışlara advermədən istifadə 
olunur. Alımnaların belə tətbiqi obyekt dildə mənbə dilin sözün əsasında leksik vahidin yaranmasım 
gerçəkləşdirir. Bu yeni söz isə mənbə dildə olmur: 
«Mətbəx və hamamlarınızda metlax və kafeilləri mister 
Fikslə yapişdırın!Mister Fix>> davamlılığın və dayannıqlılığın təminatçısıdır>>.
Metlax və kafeillərin yapışdırılması üçün istehsal ,olunan xüsusi tikinti materialınm adı ingilis dilindən 
alınma sözlər əsasında yaradılmış söz birləşməsidir. Qeyd olunan söz birləşməsi (mister Fix) ingilis dilində 
material adı kimi işlənmir. 
Alınma sözlərlə dilin öz sözləri arasında sintaqmatik əlaqələr nəticəsində alınma sözün semantikası 
dəqiqləşir, aydınlaşır, di| dayşıyıcıları arasmda yayılır. Alınma söz yeni dilin leksik-semantik və qrammatik 
sisteminə uyğunlaşır. Söz müxtəlif leksik, frazeoloji sintaktik birləşmələrdə istifadə olunur, sözdüzəldici 
morfemlərlə işlənmə imkanları artır, determinləşmə və terminləşmə proseslərində iştirak edir. İngilis dilindən 
Azərbaycan dilinə keçən belə sözlər az deyildir. 
İngilis dilində işlənən beynəlmiləl sözlərin bir çoxu dildə assimilyasiyaya uğrayaraq öz əvvəlki 
mənasım itirə bilər. Bu təbiidir, belə ki, onlar sırf ingilis dili mənşəli sözlərlə qaynayıb qarışırlar, dilin təkmi-
lləşməsində mühüm rol oynayırlar, dilin leksik və semantik qanunlarına uyğunlaşaraq əlavə məna çalarlar 
yaratmaq imkanına malik olurlar. Bu tip alınmalar ingilis dilində sayca az olsalar da, kifayət qədərdir. 
Ədəbiyyat 
1. М.М.Маковский: «К проблеме так называемой «интернациональной лексики»». «Вопросы 
языкознание». М. 1960. №1. 
2. M.Ş.Qasımov: «Beynəlmiləl terminlər və onlardan istifadə məsələsi». «Azərbaycan müəllim» qəzeti. 
В.1966. 19. VI. 
3. R.C.Cəfərov: «Qərbi Avropa mənşəli terminlərin izahı lüğəti». В-2003Nurlan» nəşriyyatı. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
331
KERİMOVA İRADE
filoloji üzere feilsefe doktoru 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
AZERBAYCAN YER İSİMLERİ 
Açar sözlər
: 
toponim, struktur, quruluş, formalaşma, sintaktik
Azerbaijani toponyms 
Several types of researchers come together in onomastic units that are formed by syntactic methods. 
A. Kurbanov writes: "Our compound - analytically speaking syntax is a syntactic method, where two or more 
words combine on the basis of a variety of relations to form a compound word unit, in which the various 
forms of language are found in the Azerbaijani language The onomastic language phenomenon manifests 
itself in all the groups of special names The stated toponyms, that is, the first component of the compound 
structured toponyms, are words that indicate color. Here the adjective + noun model looks obvious. Like we 
said, Azerbaijan also has place names that are formed with words that inform the color. For example: 
Qarameryem → Black + meryem etc. In the Azerbaijani territories, the syntactic morphologically formed 
and single processed toponimic structures among the compound structured toponyms, such as Qarabağlar, 
Yanardağ, Examples of such topologies are shown. 
Keywords: 
toponym, structure, organization, syntactic
Sintaktik yöntemle oluşan onomastik birimlere araştırmacılar çeşitli tür yanaşırlar. A.Qurbanov 
yazıyor: "Dilimizde bileşik - analitik yolla sözyaratmaya sintaktik yöntem denir. Yani burada iki veya daha 
fazla kelime çeşitli ilişkiler temelinde birleşerek bir bileşik sözcük oluşturur. Onomastik birimlerin bu 
şekilde oluşmasına dair Azerbaycan dilinde çok çeşitli dil figürlerine rastlanmaktadır. Bu onomastik dil olayı 
tüm özel isimler grubunda kendini gösterir "(5. 391-392). 
T.Ehmedovun bu konuda fikri biraz farklıdır. O yazıyor ki: "Makrooykonimlerin başlangıç tipini 
oluşturan bileşik toponimlerin karakteristik özelliği, ilk kurulduğu dönemdeki coğrafi nomeninin (Kür köyü, 
Ağarehim oba) bırakılması değil, onun birinci temel (lider) bileşenle qovuşuq şekilde muhafaza edilmesi 
(Kürkəndi, Ağarəhimoba) ve yeniden toponimleşmə süreci geçirdikten sonra kazandığı coğrafi nesne 
türünün göstergesini (Kürkəndi köyü, Ağarəhimoba köyü) çoğunlukla kaybetmekle coğrafi nomenli I 
bileşenin (Kürkəndi, Ağarəhimoba) oykonim gibi bağımsız şekilde işlenmesidir "(3. 173). 
Q.Meşediyeve göre "Yaşam meskenleri bildiren toponimlerin bir kısmı da karmaşık kelimelere 
benzer. Fakat bileşik içeren toponimlerin kendine özgü yapısı vardır ki, bu da onların oluşumunda yer-yurt 
anlayışlı belli grup kelimelerin işlənməsindən ibarettir "(6. 112). 
A.Axundov gösteriyor ki, "Ümumtürk leksikasına giren toponimlerin çoğu birinci ve ikinci tür 
bileşikler temelinde oluşmuş bileşik sözcüklerden oluşur. Toponim olan bileşik sözcüğün ilk parçası 
obyektivleşmr olayına uğramayan isim olunca ise bu bileşik kelime ikinci tür tayini söz birleşmesi temelinde 
oluşmuş olur. Bu zaman nomenklatur terim olarak hareket eden dağ, nehir, göl vb. gibi sözler ilkin, varoluş 
sırasında köken eki kabul etmişlerdir. Sonraları bu sözcükler sıradan çıkmışlardır "(1. 11). 
İlginçtir ki, karmaşık yapılı oykonimlərin topoformantları ve ayrıca onların oluşumunda yer alan 
sözcük birimler leksik-semantik ve leksik-qrammatik özelliklerine göre farklılık arz eder. Öyle ki, 
oykonimleri gerçekleştiren II bileşenler topoformantlar, bir kural olarak, isimlerden oluşur. I bileşeni ise 
esasen isim ve sıfatlar, nadiren sayılar ve substantivləşən başka sözlerle ifade edilir (8. 22). 
R.Eliyev bu konuda biraz farklı konumda durur. O yazıyor: "Her dilin yapısından bağlı olarak onun 
kendine sırası mevcuttur. Türkçe sondan eklemeli diller grubuna dahil olduğundan bu dilde hem şəkilçidən, 
hem de kelimelerin sırasından konuşabilir. Azerbaycan dilinde sözcüklerin sıralanma yasasına göre somutluk 
bildiren sözcükler köke yakın bulunduğu, abstraktlıq veya mücerretlik bildiren şəkilçilər ise kökten uzak 
düşüyor "(4. 96). 
Bileşik toponimlərdən bir grubunun ilginç yönü şudur ki, onları oluşturan coğrafi nomenlərin bazıları 
dilimizde bağımsız sözcük anlama sahip kelime olarak işlenirse de ve yeni toponimlerin oluşturulmasına 
hizmet etse de, ondan sonra yeniden ona adı gerçekleştirmek amacıyla aynı coğrafi nesne türünün göstergesi 
eklenir: Əlikənd köyü , Hacalıkənd köyü, Məlikkənd köyü vb. 
Azerbaycan arazisində makrotoponim sisteminde bileşik söz yapılı bir kelimelik yer adları şunlardır: 
Göyçay, Ağdaş, Qarameryem, Bozdağ, Qarabaqqal, Qarabağlar, Karayazı, Qaraxıdır, Kızılağaç, Cırqurd, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
332
Yanardağ, Beşqardaş, yekexana, Yenice, Yenikent, Kürdşaban vb. Bileşik söz yapılı bu örnekleri iki gruba 
ayırabiliriz: a) sırf dizimsel yolla ölenler; b) sözdizimsel ve kısmen morfolojik yolla ölenler. 
Birinci formda oluşan onomastik vahidlerde ancak sözdizimsel araçlardan kullanılır. Bu tür dilsel 
model sırf dizimsel yolla sözyaratmadır (5. 393-399). Modelde bileşik kelimenin içerdiği bileşenler basit 
kelimelerdir ve onlar birleşerek bileşik söz yapılı toponim yaratmışlar. Örneğin: Göyçay → gök + çay, 
Qarameryem → siyah + Meryem, Bozdağ → gri + dağ, Qarabaqqal → siyah + bakkal, Karayazı → siyah + 
yazı, Qaraxıdır → siyah + Hızır, Kızılağaç → altın + ağaç, Cırqurd → cır + kurt, Beşqardaş → beş + kardeş, 
yekexana → yeke + hane, Yenice → yeni + ark, Yenikent → yeni + köy, Kürdşaban → Kürt + Şaban, 
Məlikkənd → Melik + köy, Alıkənd → Alı + köy vb. 
İsmi bileşiklerin tarihi açıdan araştırılması, onların oluşum yöntem ve kuralları ile modern dilde 
varoluş yöntemi arasında ciddi bir fark yoktur. Uygun gelişim süreci onların tüm alanlarında kendi ifadesini 
bulmuştur. Fakat buna rağmen, ismi söz birleşmelerinin bazen şekli yönünden benzerlikleri, menaca birinin 
diğerinin yerinde işlenmesi halleri de olmuştur. Zaman geçtikçe bu benzerlik kaybolmuş, şəkilçilərin yerinde 
işlenmesi, net şekil alması söz konusu bileşiklerin anlam deqiqliyine de neden olmuştur (7. 22-23). Bu hal 
toponimlerde de beklenilen yoldur. 
Birinci tür ismi (kök + kök modeli) bileşikler temelinde şekillenen toponimlerin birinci tarafı 
konkretləşdirici, belirti bildiren çeşitli sözlerden, ikinci tarafı ise genel coğrafi nesneyi ifade eden terimlerden 
oluşur: Yenikent, Yenice, Məlikkent, Alıkent vb. 
Belirtilen bileşikler bileşenlerin bazı özelliklerine göre çeşitli şekilde gruplamak mümkündür. 
a) birinci bileşeni genel, ikinci bileşeni özel söz olanlar: siyah + Meryem → Qarameryem, siyah + 
Hızır → Qaraxıdır vb. 
b) birinci bileşeni özel, ikinci bileşeni genel söz olanlar: Melik + köy → Məlikkənd, Alı + köy → 
Alıkənd. 
c) her iki bileşeni genel söz olanlar: Gri + dağ → Bozdağ, siyah + bakkal → Qarabaqqal, siyah + yazı 
→ Karayazı, altın + ağaç → Kızılağaç, yeke + hane → yekexana, yeni + ark → Yenice, yeni + köy → 
Yenikent , gök + çay → Göyçay vb. 
d) her iki bileşeni özel isim olanlar: İbrahim + Halil → İbrahimxelil, Ağa + Mirza → Ağamirzə, Hacı 
+ Rıza → Hacırza vb. 
Yeri gelmişken, burada belirtilen toponimlərlə ilgili bazı hususlar üzerinde biraz durmak gerekiyor. 
Toponimlərlə bağlı belirli noktalardan biri doğrudan gramer özelliklerle ilgilidir. 
Belirtilen toponimlerin, yani bileşik söz yapılı toponimlerin birinci bileşeni renk bildiren sözlerdir. 
Burada sıfat + isim modeli bariz görünüyor. 
Dediğimiz gibi Azerbaycan'da da renk bildiren sözlerle oluşmuş yer adları vardır. Örneğin: 
Qarameryem → Siyah + meryem, Bozdağ → Boz + dağ, Qarabaqqal → Siyah + bakkal, Qaraxıdır → Siyah 
+ hızır, Kızılağaç → Altın + ağaç, Göyçay → Gök + çay, Beyaz + taş, Gök + göl vb. 
Makrotoponim sistemimizde kök + kök + kök modeli bir kelimelik toponimler olsa da, onlar modelin 
genel çerçevesinden biraz ötesine geçer. Böyle toponimlərə örnek olarak Hacalıkənd, Ərəbşahverdi vb. 
gösterilebilir. Her iki toponim köy adını bildirir. Birinci toponim Hac (ı) + Alı + köy şeklinde bölümlere 
ayrılır. Burada birinci bileşen kökle tam üste üste düşmüyor. Kök "hacı" kelimesidir. İkinci bileşenle 
birleşme sırasında iki saitin birlikte işlenmesi olayı gerçekleşmiştir: Hacıali. Böyle durumlarda Azerbaycan 
dilinde ünlü harflerin birlikte işlənməsindəki sürüm sınırlama sesli harflerden birinin - "ı" saitinin düşmesine 
neden olmuş ve sonuçta üçüncü kökle "köy" nomeni birleşmede Hacalıkənd (hac + alı + köy) alınmıştır. Bu 
tip olaya ikikomponentli bileşik söz biçimli iki toponimdə rastlanmaktadır: Şıxbəy → Şıh + bey, Şıxəmir → 
Şıh + emir. Verilmiş oykonimlərin I bileşeni "şıx" şeyh kelimesinin tahrif edilmiş biçimidir. Şeyh Arapça 
kelime olup, "Arabistan'da kabile veya şeriat başkanı", "tarikat başkanı ve herhangi tarikata mensup olup 
orada ibadetle meşgul olan, dervişlere başkanlık eden", "pire bakan, pirde nezir toplayan kişi" anlamlarında 
açıklanmıştır (2. 506) . Azerbaycan dilinde "şeyh" kelimesinin özel isimlerde kısaltılmış seçenekte işlenen 
biçimi olarak "şıx" yaygındır. 
Sintaktik-morfolojik yöntemle oluşan toponimlerin bir kısmı II tür tayini söz birleşmesi temelinde 
şekillenir. Başka bir kısım ise farklı yöntemle oluşur. Toponimiyada bile toponimler de az değildir. 
Onomastik birimlerin terkibinde ister sözdüzeldici, gerekse sözdəyişdirici şekilci kendini gösteriyor. Eğer 
onomastik birimler morfolojik yönden analiz ediliyorsa, o zaman mutlaka kökü kök, şəkilçini ise ek olarak 
göstermek gerekir. 
Azerbaycan topraklarında bileşik söz yapılı toponimlerin arasında sözdizimsel morfolojik yolla oluşan 
ve tek işlenen toponimlərə Qarabağlar, Yanardağ, Mirzəhüseynli, Mollahacılı, Çayarxı, Şahsoltanlı, 
Hacıağabəyli, Ərəbcəbirli vb. bu gibi toponimleri örnek gösterilebilir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
333
Kaynaklar 
1. Ahundof A. Toprağın göksündə tarihin izleri. Baku: Genclik, 1983, 136 s. 
2. Azerbeycan dilinin izahlı lüğeti. IV c., Baku: Bilim, 1987, 544 s. 
3. Ehmedov T.M. Azerbeycan toponimikasının asasları. Baku: BDU, 1991, 318 s. 
4. Eliyeva R.Z.Azerbeycan toponimiyasında gedən proseslər (I hissə) // Filolojik məsələlər.VI b., Baku: 
Örnek, 1996, s. 25-47.
5. Kurbanov A.M. Azerbeycan onomalojisinin asasları. II c., (2 cilddə), Baku: Nurlan, 2004, 504 s. 
6. Meşediyev K. Azerbeycan toponimlerinin tarihi-linqvistik tehlili (Qafqaz erazi ve tayfalarının tesviri 
materialları mecmusu (SMOMPK) asasında). Baku: Bilim və egitim, 2010, 232 s. 
7. Mirzezade H. Azerbeycan dilinin tarihi sintaksisi. Baku: Maarif, 1968, 162 s. 
8. Гаджиева Н.З. Основание пути развития синтактической структуры тюркских языков. АДД,
Москва: Наука, 1976, 22 с. 
ГАРАБАГЛЫ ГЮЛЬТЕКИН 
Бакинский государственный университет 
СИСТЕМЫ УПРАЖНЕНИЙ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ 
В НАЦИОНАЛЬНОЙ АУДИТОРИИ 
Ключевые слова:
образовательный процесс, речевая коммуникация, методы обучения, речевое 
общение 
Dialogic form of communication is most typical for display of communication 
Dialogic form of communication is most typical for display of communication. Dialogue is one of the 
ways stimulating an interlocutor to make statements.
Key words:
educational process, communication, methods of teaching, conversation 
Современная методика рассматривает диалог как форму речевого общения, как основу 
сотрудничества и взаимопонимания между людьми в процессе совместной деятельности. 
Диалогическая речь формируется под влиянием мотивов деятельности. Она имеет определенную 
цель и задачу. Единицей диалогической речи так же, как и монологической, является речевой акт, 
или речевое действие. 
Диалогическая форма общения наиболее характерна для проявления коммуникативной 
функции языка. На начальном этапе диалогическая форма общения предполагает умение 
приветствовать собеседника и отвечать на приветствие, представиться самому или представить 
своего друга или попутчика кому-то; умение вежливо попрощаться; выразить согласие и несогласие 
что-то сделать; умение поздравить с праздником, днем рождения, Новым годом и пр.; выразить 
сожаление, извинение и т. д. 
Особенностью диалога является то, что в рамках одного речевого акта сочетаются рецепции и 
репродукции; речевое целое конструируется двумя (или несколькими) собеседниками; каждый из 
участников поочередно выступает в качестве слушающего и говорящего. Спланировать 
диалогическую речь нельзя, так как речевое поведение одного партнера зависит от речевого 
поведения другого партнера. 
Диалогическая речь гораздо менее развернута, чем монологическая. речевое действие 
осуществляется в условиях общей для обоих участников, речевой ситуации.
Под речевой ситуацией следует понимать:
1) мотивы и цели диалогического речевого действия;
2) условия, в которых совершается речевое действие, 
3) характер ролей, в которых выступают участники диалога;
4) коммуникативные установки, из которых исходят говорящие; 
5) предмет беседы. 
Так как диалог - это процесс общения двух или более собеседников- партнеров в рамках 
одного речевого акта, то каждый из участников поочередно выступает в качестве слушающего и 
говорящего. Диалог связан с рядом умений, обеспечивающих ход беседы. Важным является 
стимулирование собеседника на высказывание. Стимулом для беседы может быть: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
334
– вопрос, например: 
Ты идешь домой? Ариф живет около университета? Куда ты идешь? Ты 
любишь играть в футбол?
– утверждение, например: 
Я иду домой,
которое может стимулировать разную по форме 
реакцию; 
– просьба, предложение, например: 
Пойдем вместе. Дай мне ручку, пожалуйста и т.д.
Второе умение – это реагирование на речевой стимул. Реплика-стимул и реплика-реакция 
составляют диалогическое единство. Наиболее распространенными являются четыре типа 
диалогических единств. 
Вопрос – утверждение: 
На вопрос 
Ты идешь домой?
возможна речевая реакция:
Нет, я иду в библиотеку 
или
Нет, я 
иду в магазин.
На вопрос 
Ариф живет около университета?
возможна речевая реакция 
Нет, он живет очень 
далеко или Я не знаю,
или
Он живет недалеко. 
Вопрос – вопрос: 
- 
Ты идешь домой? – Почему ты спрашиваешь? 
- 
Ты поможешь мне? – А что надо сделать?
Утверждение – утверждение: 
Я иду домой – А я остаюсь в университете. 
Утверждение – вопрос: 
Я иду домой. – Почему ты идешь домой? 
Я пишу письмо. – Кому ты пишешь? 
Наличие вопросительных предложений и соответствующих им реплик, употребление форм, 
мотивированных предшествующими выражениями, затрудняют восприятие диалогической речи. 
Поэтому вначале приходится учить на небольших упрощенных, иногда даже искусственных 
диалогах, (например, вопросы с последующим полным ответом) понимаемых студентами 
сравнительно легко. Контроль в таких случаях лучше всего осуществлять в форме перевода или 
пересказа на родном языке. 
В отличие от упражнений предыдущего типа другой вид предлагает диалогическую речь на 
уровне речевого упражнения. Здесь диалог дается без каких-либо комментариев, без пауз для 
пояснений. Наиболее эффективная форма контроля – передача содержания на родном языке. 
В упражнениях следующего вида диалогическая речь предлагается как подготовительное 
упражнение для формирования умений и навыков говорения на русском языке. Студенты должны 
воспроизводить диалогическую речь, хотя воспроизведение не является обязательным для всех 
случаев. Главная цель этих упражнений – более или менее точное воспроизведение диалога. На 
поздних этапах обучения целесообразно пересказывать диалог в парах. 
Последний вид – собственно диалогическая речь. Она предлагается как речевое упражнение для 
формирования активно-речевых навыков. В зависимости от сложности самого диалога такое 
упражнение можно выполнять на разных этапах обучения. После многократного прослушивания и 
выполнения подготовительных упражнений студенты смогут использовать фрагменты таких 
диалогов в сходных ситуациях. 
Единицами обучения диалогической речи служат диалогические единства, которые могут быть 
разными по структуре.
Усвоение новых диалогических единств происходит путем заучивания коротеньких диалогов, 
состоящих из одного или двух единств. Так усваиваются единства, включающие приветствия, 
формулы вежливости, синтаксические единства, которые допускают варьирование ответной 
реплики. Например: 
– 
С Новым годом, Лейла! 
– С Новым годом, Ариф! 
Реплики, усвоенные в составе диалогических единств, следует затем включать в новые 
комбинации. Нужно также ввести в диалог фразы, употреблявшиеся ранее в монологических 
высказываниях. С этой целью можно использовать серию упражнений, предусматривающих 
комбинирование реплик на основе контекстных связей: выбор из двух колонок реплик, подходящих 
по смыслу; называние опорной реплики к данной реактивной; называние реактивной реплики к 
данной опорной. На стадии комбинирования речевого образца с ранее изученными предлагаются 
также упражнения на расширение реплик. Если диалог воспроизводится по лицам, то желательно, 
чтобы каждый из партнеров поочередно выступал в роли то первого, то второго собеседника.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
335
Обучение диалогической речи можно начать с целого короткого диалога-образца, состоящего 
из нескольких диалогических единств. Например: 
– 
Где библиотека? Я хочу записаться в библиотеку. 
– У тебя есть студенческий билет? 
– Да. 
– Библиотека на первом этаже, а читальный зал – на четвертом. 
Диалог прослушивается целиком, заучивается наизусть, затем происходит варьирование его 
лексического наполнения, отработка элементов и, наконец, учащиеся подводятся к ведению диалогов 
на ту же тему, что и разучиваемый. Недостаток этого подхода в том, что он не развивает умения 
самостоятельно использовать материал в речи.
Второй подход предполагает путь от усвоения элементов диалога к самостоятельному его 
ведению на основе учебно-речевой ситуации.
Таким образом, можно выделить три вида работы над материалом: 
1) заучивание диалогических единств наизусть; 
2) комбинирование реплик на основе функциональных связей; 
3) грамматические и лексические преобразования реплик. 
Чтобы добиться успехов в обучении диалогической речи необходимо добиться 
непосредственного понимания сказанного с последующей речевой реакцией студентов. Речевая 
реакция может быть в форме уточняющих вопросов или собственных высказываний, то есть в 
творческой или инициативной формах речи. Формальное выполнение заданий, способствующих 
развитию навыков диалогической речи, сводит на нет практический результат.
Такие рекомендации можно дать для дальнейшей интенсификации процесса обучения 
русскому языку, на изучение которого выделяется ограниченное количество часов. 
. 
QULİYEVA MEHRİBAN 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
XIX ƏSR VƏ XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ NAXÇIVAN AŞIQLARININ DİL VƏ ÜSLUBU 
Açar sözlər:
Naxçıvan, ədəbi mühit, Şərq, bədii dil, üslub 
Language and style of the Nakhchivan’s ashig poets in the 19th and early 20th centuries 
This article is mentioned the phonopoetics of ashig and native poet's works in the 19th-20th centuries 
the master of the word of the period's interesting how to use style figures from the alliteration like important 
aesthetic categories, the assonans and phonographics, the anaphora and epiphora which manifest in poetic 
samples, these phonetic categories stylistic players by contextual conditions had been investigated in a 
systematic and consistent manner. 
Keywords:
Nakhchivan, literary environment, East, figurative language, style
XIX-XX əsrlər Azərbaycan aşıq və el şairlərinin əsərlərinin dili sənətkarlıq problemlərində qazandığı 
müəyyən istiqamətlərə, reallığı əksetdirmə prinsiplərinə, orijinal üslubi meyillərə görə də diqqəti cəlb edir. 
Konkret bədii materiallar göstərir ki, aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında xalq danışıq dili elementləri ön 
plandadır və geniş şəkildə istifadəyə cəlb edilmişdir. Bu da aşıq və el ədəbiyyatı nümayəndələrinin bədiiliyin 
rəngarənglik keyfiyyətinə böyük əhəmiyyət verdiklərini və dilin bütün üslubi laylarından bacarıqla istifadə 
etdiklərini göstərir. Rəngarənglik keyfiyyətinin yaranması ən əvvəl dilin söz xəzinəsi, semantikası ilə sıx 
şəkildə bağlıdır. Bu yüzilliklərin söz sənətkarları sözdən, onun semantikasının dərinliklərində gizlənən məna 
boyaları və rənglərindən böyük məharətlə istifadə edərək, onları üzə çıxarmış, poetik örnəklərin dilini 
çeşidli, müxtəlif ruhlu edə bilmişlər.
Özünəməxsus ənənəsi, yaradıcılıq çalarları, tarixi inkişaf yolu olan Naxçıvan aşıq mühiti həm coğrafi, 
həm də etnik-mədəni substratı baxımından Azərbaycan aşıq sənətində vacib qollardan biri olduğu üçün 
öyrənilməsi də əhəmiyyətlidir. Klassik şeir üslubu təsiri yeni əsrin ikinci qüdrətli şairlərindən Azərbaycan 
aşıq sənətinin inkişafını şərtləndirən amillərdən biri kimi Naxçıvan aşıq mühiti zəngin sənət ənənələrini 
nəsildən-nəslə ötürərək öz aktuallığını müasir dövrə qədər gətirib çıxarmışdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, 
Naxçıvan aşıq mühitində yaradıcılıqları, ideya-estetik, sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənən 
ustad aşıqlar və el şairləri yetişmişdir. Bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilən Naxçıvan aşıq mühitinin 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
336
və bu mühitin görkəmli sənətkarlarının, ustad aşıqlarının yaradıcılığının öyrənilməsi həm folklorun, həm də 
konkret olaraq aşıq ədəbiyyatının daha dolğun elmi mənzərəsini yaratmaq üçün vacibdir. Aşıq poeziyası ana 
dilinin tarixi inkişaf mərhələlərinin öyrənilməsi üçün ən mötəbər mənbələrdən biridir. Özünü xalqın bədii 
təfəkkürünün ifadəçisi kimi təsdiq edən aşıq, həm də şifahi xalq sənətinin çoxəsrlik inkişaf yolunda 
cilalanaraq yüksək kamillik səviyyəsinə çatmış, dil sərvətinin qoruyucusu və daşıyıcısı olmuşdur. Naxçıvan 
aşıq-şairlərinin ədəbi irsinə nəzər yetirib, tədqiq edəndə onların zəngin xalq ədəbiyyatına və dilinə möhkəm 
bağlılığının şahidi oluruq. Naxçıvan sənətkarlarının əsərlərindəki forma, məzmun və dil zənginliyi, axıcılıq, 
yığcamlıq, fikir gözəlliyi, bədii ifadə vasitələrinin rəngarəngliyi xüsusilə fərqlənir. Odur ki, burada yaşayan
sənətkarlarının nümunələri uzun müddət digər bölgələrdə də dillər əzbəri olmuş, yaddaşlara iz sala-sala, 
zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. 
XIX əsr və XX əsrin əvvəlləri Naxcıvan aşıq muhitinin ozunəməxsus ədəbi ənənələri olmuşdur. Ədəbi 
mühitin nümayəndələri ozundən əvvəlki Azərbaycan xalq-aşıq poeziyasına və dastan yaradıcılığı ənənələrinə 
istinad etmiş və aşıq ədəbiyyatının dəyərli numunələrini yaratmışdır. Azərbaycanın əksər coğrafi 
regionlarında olduğu kimi, bu cərəyan XIX əsr Naxcıvan ədəbi muhitində də poeziyasının bir qolu kimi 
inkişaf etməkdə idi. Əsrin birinci və ikinci yarısında Naxcıvanın Şərur, Şahbuz və Ordubad ərazilərində bir 
sıra xalq aşıqları yetişmişdi. Şərur, Şahbuz və Ordubad aşıqlarının xalq icərisində nufuz dairəsi geniş idi. 
Şərur-Dərələyəz mahalının Dəvəli kəndindən Dəvəçi Heydər, Naxcıvanın Şahbuz bölgəsinin ayrı-ayrı 
kəndlərindən olan Ululu Kərim, Aşıq Məmmədcəfər, Aşıq İsmi, Aşıq Molla İsmayıl, Aşıq Nəcəfalı, Aşıq 
Həsənalı, Şıxmahmud kəndindən Aşıq Cəfər, Ordubadın dəstə kəndindən Aşıq Abbas Dəhri kimi el aşıqları 
Naxcıvanın bütün bölgələrində olur və ədəbi mühitində aşıq şeiri üslubunu yayırdılar. Bunların bir qismi 
Naxçıvan kəndlərinin yerli aşıqları digər bir qismi isə Cənubi Azərbaycanın Sisian və Darabas bolgələrindən 
gəlib Şərur, Şahbuz və Ordubad ərazilərində məskunlaşan xalq aşıqları idi. Bu aşıqların ədəbi təsir dairəsi o 
qədər geniş idi ki, hətta xalq arasında onların adına oz şerləri əsasında muxtəlif dastan və rəvayətlər də 
yaradılırdı. Naxcıvan aşıqlarının həyatı və sevgisi ilə bağlı olan dastanlarda qəhrəmanlıq motivləri yox idi. 
Bu dastanlar yalnız aşığın məhəbbətinə və bu yolda qarşılaşdığı macəraların təsvir və tərənnümünə həsr 
olunurdu. Daha çox ifaçı aşıq kimi tanınan və özü də şerlər yazan Abbas Dəhri tez-tez “Əncüməni-şüəra” 
ədəbi məclisində iştirak edir, özünün sazlı-sözlü şerləri ilə məclisi rövnəqləndirirdi. Ədəbi irsindən məlum 
olur ki, Aşıq Abbas Dəhri klassik Azərbaycan aşıq yaradıcılığından bəhrələndiyi kimi, XIX əsr Şahbuz 
aşıqlarının yaradıcılığından da bəhrələnmiş, klassik və yerli aşıqların şerlərinə bənzətmələr yazmışdır. Onun 
qoşmalarının bir qismi Cənubi Azərbaycanın Təbriz yaxınlığındakı Tufarqan kəndindən olan Aşıq Abbas 
Tufarqanlının, Aşıq Hüseynin və şahbuzlu aşıq Ululu Kərimin ustadnamə və şerlərinə yazılmış 
bənzətmələrdən ibarətdir (4, s. 313). Abbas Dəhrinin yaradıcılığında atalar sözü və zərb məsəllərə tez-tez rast 
gəlinir. Aşıq Abbas Tufarqanlının: 
Özündən kiçiyi işə buyurma, 
Sözün yerə düşər, heç miqdar olmaz. 
Hər nə ki, kar görsən öz əlinlə gör, 
İnsan öz işində cəfakar olmaz. 
- qoşmasına yazdığı bənzətməsində Abbas Dəhri öz sələfinin yolu ilə gedir və yaradıcılığında didaktik 
mövzulara üstünlük verirdi: 
Özündən alçağa demə sözünü, 
Sözün yerə düşər, miqdarı olmaz. 
Hər nə ki, iş tutsan, özün tutginən, 
Cəfası çox olar, minnəti olmaz (4, s. 338). 
Ululu Kərimin: 
Salam verib bir məclisə varanda,
Yaxşı əyləş, yaxşı otur, yaxşı dur. 
Dindirəndə kəlmə-kəlmə cavab ver, 
Görən desin: barakallah, yaxşıdır.
-- ustadnaməsinə yazdığı aşağıdakı bənzətməsində də didaktik ruh vardır: 
Həqiqətdə bir məclisə varanda, 
Yaxşı otur, yaxşı danış, yaxşı dur. 
Dindirəndə mərfətindən xəbər ver, 
Görən desin: bərəkallah yaxşıdır (4, s. 338). 
Abbas Dəhrinin Aşıq Hüseynin ustadnaməsinə də bənzətməsi vardır. O, Aşıq Hüseynin: 
Dad, həzar çəkərəm pərgarsız sazdan, 
Ver, qurtar əlindən nəzir-niyazdan. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
337
Güləyən gəlindən lotu yaxşıdır (2, s. 329).
- ustadnaməsinə özünün: 
Dad, həzar əlindən, pərgarsız sazdan, 
Ver, qurtar əlindən nəzir-niyazdan. 
Gəzəyən arvaddan, güləyən qızdan, 
Bazarlarda gəzən tula yaxşıdır (2, s. 329). 
- rədifli bənzətməsini yazmışdır. Atalar sözləri və məsəllərin bədiilik inkanlarından məharətlə istifadə etmiş 
aşıq və el şairləri şeirlərinin dilinə müəyyən mənada bəzək vurmuş, insani keyfiyyətləri müəyyən mənada 
qabarda bilmişdilər. Çünki bu bənzətmələrdə orijinallıq və yaradıcıllıq yoxdur, Abbas Tufarqanlının, Ululu 
kərimin və Aşıq Hüseynin şer və ustadnamələri bir qədər dəyişilmiş şəkildə təkrarlanır. Lakin Aşıq Abbas 
Dəhrinin “Olmaz”, “Yaxşıdır” rədifli digər qoşmaları da vardır ki, bu qoşmalarda aşığın orijinal və yaradıcı 
dəsti-xətti nəzərə çarpır. Bəlli olduğu kimi, aşıqlar canlı danışıq dilinin, onun şivələrinin daşıyıcılarıdır. Bu 
baxımdan Aşıq Abbas Dəhri poeziyasının dilində də xeyli sayda dialektizmlər müşahidə edilir ki, həmin 
sözlər şivələrimizdə bu gün də işlənməkdədir. Qeydə aldığımız fonetik dialektizmlərin işlənməsini şeirdə 
qafiyə, bölgü və digər qanunlarına əməl olunması ilə, leksik dialektizmlərdən istifadənin səbəblərini isə 
aşığın leksik təkrarlardan qaçması ilə izah etmək olar. Müşahidə edilən fonetik dialektizmlərin bir hissəsi 
ədəbi dil sözlərinin şivə tələffüzünə uyğunlaşdırılması yolu ilə yaradılmış, bununla da canlı danışıq üslubu 
saxlanılmışdır. Aşıq Abbas Dəhrinin şeirlərindəki leksik vahidlər əksərən xalq danışıq dilində işlənən 
sözlərdir. 
Heyif deyil çuğul gələ bac ala, 
Bir adam ki, gözü, könlü ac ola, 
Ya bir divar binasından kəc ola, 
Başı ərşə qalxsa, dibi düz olmaz. 
Əsli olan əsli-kökün itirməz, 
Qabaq tağı tər şamama yetirməz, 
Peyvənd vursan söyüd meyvə gətirməz, 
Göy söyüddə heyva olmaz, nar olmaz (3, s. 11). 
Aşıq yerişində işvə-naz olmaz, 
Toyuq uçmaq ilə gəlib qaz olmaz, 
Abbas ölməyinən aşıq azalmaz, 
Ustadların sazı, sözü xar olmaz (2, s. 329). 
Burada işlədilən çuğul sözü bir sıra şivələrdə (Ağcabədi, Şuşa, Tərtər və s.) olduğu kimi, “ xəbərçi, 
araqarışdıran” anlamındadır. Tovuz şivələrində və Şəki dialektində çuğul “divarın düzlüyünü yoxlamaq üçün 
alət” anlamında işlənir. 
Şifahi xalq ədəbiyyatının-folklor motivlərinin klassik ədəbiyyata təsirindən, yazılı ədəbiyyatın 
folklordan qidalanması, öz başlanğıcını folklordan götürməsi və folklor materialları ilə cilalanmasından 
geniş bəhs olunmuşdur. Lakin klassik ədəbiyyatın folklora təsiri, şifahi ədəbiyyat yaradıcılarının klassik 
irsdən faydalanması problemi az hallarda yada düşür.Yuxarıdakı qoşmada çuğul – xəbərçi, bac-xərac, kəc-
əyri, ərşə-göy , tər-təzə, xar- tikan kimi alınma sözlərdən istifadə etməklə Abbas Dəhri demək olar ki, 
sələflərinin yolu ilə gedərək qoşmalarına bu yolla bəzək vurmuşdur. Əslində, el ədəbiyyatının inkişafı iki 
kök üzərində gedir – biri öz kökü, digəri isə klassik ədəbiyyatdır. Klassik ədəbiyyatın görkəmli 
nümayəndələri daim folklor yaradıcılarına örnək olmuşlar. Bu cəhəti aşıq yaradıcılığı əsasında xalq yazıçısı 
M.İbrahimov xüsusi qeyd etmişdir: “...Aşıq poeziyası xalq yaradıcılığı ilə yazılı ədəbiyyat arasında bir 
keçiddir, möhkəm bir körpüdür ( 2, s. 70). O, bir tərəfdən, xalq yaradıcılığına bağlıdır. O biri tərəfdən yazılı 
ədəbiyyata, həm bununla, həm də onunla qarşılıqlı əlaqə və təsirdə inkişaf etmişdir. Onun kökləri, rişələri 
folklordan, xalq yaradıcılığından su içirsə, budaqları, qol-qanadı həmişə ədəbiyyatla qovuşur, ona təsir edir 
və ondan qüvvət alır”. Abbas Dəhrinin “Yaxşıdır” rədifli qoşmasında da el ədəbiyyatından gələn əxlaqi, 
nəsihətamiz fikirlər verilir: 
Çox cahil var bevayadır, özün bilməz, 
Çox qoca var imanı yox, namaz qılmaz, 
Qohum var ki, faydasızdır, kara gəlməz, 
Çox yadlar var çox qohumdan yaxşıdır (3, s. 117) 
Göründüyü kimi şerlərində aşıq Abbas Dəhri poeziyada didaktik yolu əsas götürür və şerlərində 
müdrik el ağsaqqalı kimi çıxış edir.
Klassik-kitab üslubundan fərqli olaraq, folklor-danışıq üslubu XIX əsrin ancaq birinci yarısında 
fəaliyyət göstərir. Görünür, bu onunla bağlıdır ki, klassik-poeziya janrlarında yazı az və ya çox dərəcədə 
romantik çalarla müşayət olduğundan həmişə öz dil-üslub ənənəsinə ümumən riayət etmişdir, xalq şeiri 
Söyl
ə
y
ə
n qarıdan, g
ə
z
ə
y
ə
n qızdan, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
338
janrları isə, bir qayda olaraq realist məzmun daşıdığından və əsrin ikinci yarısında realizm yeni ədəbi 
formalarla təmsil edildiyindən ona ehtiyac qalmamışdir (5, s. 51). Azərbaycanın əksər coğrafi regionlarında 
olduğu kimi, aşıq şeiri tərzi XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan ədəbi mühitində də poeziyanın bir 
qolu kimi inkişaf etməkdə idi. Bu cərəyan əsrin birinci və ikinci yarısında Azərbaycan ədəbi mühitinin 
ənənələri əsasında yaranıb formalaşmışdı. 
Ədəbiyyat 
1.
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı. Bakı, “Elm və təhsil” 2013, 160 s. 
2.
Əsgər Qədimov XIX əsr Ordubad ədəbi mühit 2010, 546 s. 
3.
Yusif Səfərov Naxçıvan aşıqları və el şairləri 2011, 152 s. 
4.
Qara Namazov Aşıq sənətinin tarixi 2013, 480 s. 
5.
Hacıyev T. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili. Bakı: Maarif, 1977, 187 s.
QULİYEVA ŞƏBNƏM 
Bakı Slavyan Universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ QEYRİ-ONLUQ SAY SİSTEMLƏRİ 
Açar sözlər: 
türk dilləri, say sistemləri, obrazlılıq, üslubi çalar, yazılı abidələr.
Non-decimal numeral system in Azerbaijan 
The article deals with the non-decimal numeral system used in Azerbaijan. Among the numeral 
systems our language has always belonged only to the decimal numeral system. But sometimes the tricinary 
and fifty numeral systems have been used episodically to create figurativeness, vividness, emotionality in 
imaginative literature. It is impossible to reason upon that the tricinary and fifty numeral systems have ever 
used in Azerbaijan. All these issues are grounded scientifically, explained by the examples of oral and 
written literature. 
Keywords:
Turkish languages, numeral systems, figurativeness, stylistic hue, ancient written artifacts.
Azərbaycan dili hal-hazırda onluq say sisteminə əsaslanır. Amma dilimizdə digər say sistemlərinin 
qalıqlarına da rast gəlmək mümkündür. Altılıq, yeddilik, səkkizlik, iyirmilik, qırxlıq, altmışlıq, yetmişlik, 
səksənlik, doxsanlıq say sistemləri türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində özünü göstərmir. Amma 
tədqiqatçıların əksəriyyəti (V.Qordlevski, E.Tenişev, S.Fomin, Ə.Dəmirçizadə, M.Qıpçaq) hesab edirlər ki, 
türk dillərində
üçlük, beşlik, otuzluq, əllilik və yüzlük
say sistemləri mövcud olub. Göstərilən say 
sistemlərindən hansıların məhz Azərbaycan dilinə məxsus olduğunu araşdırmağa çalışaq.
İlk əvvəl üçlük say sistemindən başlayaq. Bunun üçün qohum dillərdən, məsələn, qırğız dilində bu say 
sisteminin nə dərəcədə işlək olduğunu müəyyənləşdirək. Qırğız uşaq oyununu müşahidə edən
K.Yudaxin
«
üç» sayının bu oyunda konkret miqdar bildirmədiyini qeyd edir. O yazır ki, burada «üç» beş sayına bərabər 
tutulur. Yəni uşaqlar hər beşliyi «üç»adlandırırlar. Məsələn: 
birdin üçü üç çükö
-bir beş və üç=8; 
birdin üçü 
tört çükö
-bir beş və dörd=9. K. Yudaxin izah edir ki, «üç» sözünün ilkin mənası «
uc»
, «
son»
sözləri ilə 
əlaqədar olub (15, s.191-193). Qeyd edək ki, insanlar yalnız bir, iki və üçə qədər saymağı bacaranda üçdən 
sonra gələn bütün sayları «çox» adlandırırdılar. Bu oyunda uşaqlar çoxluğu «üç» adlandırırlar. Nümunələrə 
fikir versək, müşahidə edə bilərik ki, üç burada həm toplumu, həm də konkretliyi ifadə edir. Yəni üç sayı 
konkret olaraq üçü bildirməklə yanaşı, həm də beş sayına bərabər tutulub. Üç sayının mənşəyinin «uc» 
sözündən yaranması da ağlabatandır. İnsanlar sayımın son həddi saydıqları üçün ola bilsin ki, üçə «uc» 
deyiblər. Təbii ki, bugünki «üç» fonetik dəyişmənin məhsuludur. E.Tenişev bu barədə yazır: «İlkin mənada 
üç 
sayımın sonudur. 
Uc 
sözü üçün ilkin vəziyyətdə belə bir mənanın olmasını güman etmək mümkündür. 
Çünki folklor materiallarında göstərildiyi kimi, türklərdə üçlük say sistemi ola bilərdi. Müasir onluq sistemin 
formalaşması zamanı əvvəlki sayımın son həddini bildirən 
uc
konkret miqdar bildirirdi və omonimlik 
yaratmamaq üçün 
üç
kimi səsləndi» (14, s.109-113). E.Tenişev folklor materiallarına əsaslanıb türklərdə 
üçlük say sisteminin mövcudluğunu güman edirdi. Lakin hətta yuxarıda qeyd etdiyimiz qırğız uşaq oyunu 
zamanı istifadə olunan say nümunələri də üçlük say sisteminin mövcudluğuna dəlalət etmir. Çünki bu 
nümunələrdə üç sayının konkret olaraq öz müstəvisindən çıxış etməməsi bizə bunu deməyə əsas verir.
M.Qıpçaq bu məsələyə münasibətini belə bildirmişdir: «Azərbaycan türklərində olan «Ərənlər üçəcən 
deyiblər» məsəlinə əsaslanaraq türklərdə üçlük say sisteminin mövcudluğunu sübut etmək mümkün 
deyildir». O həm də qeyd edir ki, üç sayı tarixin hansısa bir kəsiyində türk təfəkküründə çoxluq anlayışının 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
339
inkişafı ilə bağlı ən böyük çoxluğu ifadə etməyə xidmət etmişdir
(5, s.106). «Atalar üçdən deyib» atalar sözü 
ilə yanaşı «Atalar üçüncüdən saxlasın», «Allah üçündən qorusun» kimi nümunələr də var. Düşünürük ki, bu 
nümunələrdə də sayımın vaxtilə üçə qədər olması, üçlə ondan sonra gələn sayların insanlar tərəfindən çoxluq 
kimi qavranılması onların həm də bu saydan ehtiyat etmələrinə gətirib çıxarmışdır. Fikrimizcə, burada 
M.Adilovun doqquz rəqəmi ilə bağlı söylədiyi fikirləri xatırlatsaq, tam yerinə düşmüş olar. O qeyd edirdi ki, 
vaxtilə dünyanın bir sıra xalqları doqquza qədər saymağı bacarırdılar, onların say sistemində bu rəqəm ən 
sonuncu idi. Ona görə də bu rəqəm onlarda vahimə, qorxu hissi oyadırdı (1, s.155). Yuxarıda deyilən fikirləri 
üç sayına da şamil etmək olar. «Atalar üçüncüdən saxlasın» kimi atalar sözlərinin insanların qorxu hissindən 
yarandığı aşkar hiss olunur. Təbii ki, folklor materiallarında və yazılı ədəbiyyatda üç sayı ilə bağlı çoxlu 
nümunələrə rast gəlmək olar. Lakin bütün bunlar dilimizdə üçlük say sisteminin olmasına dəlalət etmir. Üç 
sayının folklor nümunələrimizdə, məsələn, nağıllarda, dastanlarda, xalq oyunlarında, mərasimlərdə, o 
cümlədən dinimizdə və yazılı ədəbiyyatda geniş şəkildə istifadə edilməsinin başqa səbəbləri var. Bu, üç 
sayının semantikasından, sakral məna yükündən, linqvokulturoloji xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.
Türk dillərində ən geniş yayılan say sistemlərindən biri də beşlik say sistemidir. V.Qordlevski «Türk 
dilində əlli sayı» adlı məqaləsində belə nəticəyə gəlib ki, qədim türklərdə əvvəlcə beşlik, daha sonra onluq, 
iyirmilik, otuzluq, qırxlıq, əllilik say sistemləri mövcud olub. V.Qordlevski Başqırdıstanda yaşlı nəslin hələ 
də sayımı beşlik say sisteminə əsasən apardıqlarını qeyd etmişdir: məsələn, 
iyirmi 
rəqəmini demək üçün 
onlar 
dörd beş 
ifadəsini işlədirmişlər (13, s.142-146).
Beşlik say sistemi Azərbaycan dilində öz əksini tapmayıb. Yalnız şifahi danışıq dilində ticarət zamanı, 
bazarda alqı-satqı vaxtı indi də 
iki beşlik= 10, üç beşlik = 15 
kimi ifadələrə rast gəlmək mümkündür.
Lakin R.Əliyev beşlik say sisteminin izlərini nağıllarımızdan birində, «İskəndərin zülmətə yollanması» 
nağılında aşağıdakı kimi göstərir: «Nağılda deyilir ki, İskəndərin hökmünə görə iyirmi nəfər şəhərə gəldilər. 
Dağdan onları bir-bir öz adları ilə çağırırlar, gedən qayıtmır. Axırda beş nəfər qalır. Bu, qədim 
əcdadlarımızın təfəkküründə iyirmilik say sistemini təşkil edən beşlik say sistemini göstərir» (3, s.134). 
Nağıldan gətirilən nümunənin, «axırda qalan beş nəfər»in beşlik say sisteminə işarə olduğuna inanmaq o 
qədər də ağlabatan deyil. Çünki burada beşlik say sisteminə aid olan nümunə qapalı, sanki bir tapmaca 
şəklində verilmişdir.
Beşlik say sisteminə yazılı abidələrdə, ədəbiyyat nümunələrində rast gəlmədik. Bu da beşlik say 
sisteminin Azərbaycan dili üçün xarakterik olmadığını göstərir. 
Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində, bədii ədəbiyyatda rast gəlinən say sistemlərindən biri də 
otuzluq say sistemidir. 
Otuzluq say sistemi barədə prof. Ə.Dəmirçizadənin fikirləri çox maraqlıdır: «Ümumən dünya 
dillərinin, xüsusən Azərbaycan dilinin tarixi üçün çox maraqlı olan və bu vaxta qədər heç bir ədəbiyyatda 
qeyd edilməyən xüsusi say sisteminə, yəni otuzluq sisteminə « Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarında təsadüf 
edilir. Bu sistemə görə otuzdan artıq bütöv say, görünür bir qayda olaraq, otuz üzərinə əlavə olunan on sayı 
ilə, 60 isə «iki otuz», 90 sayı «üç otuz» və s. kimi ifadə edilibmiş» (2, s. 68). «Kitabi – Dədə Qorqud» 
dastanından həmin nümunələrə nəzər salaq: 
Gerçəklərin 
üç otuz on
yaşını doldursa yeg!
On otuz on
yaşınız dolsun! 
(9, s.20). 
Sadələşdirilmiş variantda: 
Doğrucul adamlar 
yüz
yaşasa yaxşıdır.
Üç yüz on
yaşına çatasan.
(9, s.173). 
Prof. Ə.Dəmirçizadə birinci misradakı sayın (3x30+10=100) «yüz», ikinci misradakı sayın 
(10x30+10=310) «üç yüz on» olduğunu qeyd etmişdir. O, eyni zamanda, güman edir ki, ikinci misradakı 
«on otuz on» şəklində saylar birləşməsi qeyri-müəyyən çoxluq anlayışını ifadə edir» (2, s. 68). 
Əslində, üç otuz on-100 və on otuz on-310 sayları ayrılıqda, kontekstdən kənar konkret çoxluğu ifadə 
edən müəyyən miqdar saylarıdır. Sadəcə olaraq, insan həyatının 310 il ola bilməməsi
prof.Ə.Dəmirçizadənin bu rəqəmi kontekst daxilində qeyri-müəyyən çoxluq adlandırmasına gətirib 
çıxarmışdır. Burada 310 sayı üslubi çalar yaratmaq məqsədilə işlənmişdir desək, daha doğru olardı. 
«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarındakı otuzluq say sistemi quruluş etibarilə onluq və iyirmilik sistemə 
çox oxşayır; fərq burasındadır ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»da «igirmi» deyil «otuz» sayı əsas vahid götürülür 
və ikinci bir otuz miqdarı bitincə görünür on, iki on sayı artırılır. Güman etrmək olar ki, vaxtilə belə bir 
otuzluq say sistemi türk dillərindən hansında isə geniş dairədə işlənmişdir» (2, s.70). Fikrimizcə, otuzluq say 
sistemi də digər say sistemləri kimi Azəraycan dili üçün xarakterik deyil. Lakin iyirmilik, qırxlıq say 
sistemlərinə nəzərən bu say sisteminə qədim yazılı abidələrdə, bədii ədəbiyyat nümunələrində epizodik olsa 
da rast gəlirik. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
340
Azərbaycan dilində şeirin ilk gözəl nümunələrini yaradan, fəlsəfi, mütərəqqi fikirlərini poetik dildə 
xüsusi ustalıqla ifadə etməyi bacaran dahi sənətkar Nəsiminin qəzəlinə diqqət edək: 
Bu qəmər dövründə hərgiz görməsin şahim zaval, 
Üç otuz on
olsun, on iki yaşındadır
(8, s.189).
Diqqətlə fikir versək görərik ki, otuzluq say sistemi ilə bağlı gətirdiyimiz nümunələrdə rəqəmlər 
insanların ömür müddətini, yaşlarını təyin etmək üçün işlənib. R.Əliyev «İskəndərin zülmətə yollanması» 
nağılından gətirdiyi nümunədə göstərir ki, 100 yaşlı qoca 
üç yol
ayrıcı
nda oturur. Tədqiqatçı burada
üç yol 
ayrıcını
100 ədədinin 
üç otuz bir on
ədədindən yarandığına işarə olduğunu qeyd edir (3, s.135). Yuxarıda 
qeyd etdiyimiz kimi, R.Əliyevin say sistemlərinə aid «İskəndərin zülmətə yollanması» nağılından gətirdiyi 
nümunələr bir tapmacaya bənzəyir. Sanki o tapmacaları tədqiqatçı öz təxəyyülünə uyğun şəkildə yozub. 
Amma hər halda gətirilən nümunələrdə 
üç otuz on 
yenə də yaşla əlaqəli şəkildə işlənib.
Maraqlıdır ki, otuzluq sistemin eyni rəqəmi, yəni 
üç otuz on-100
bədii nümunələrdə təkrarlanır. 
Deməli, bu, bir daha təsdiqləyir ki, otuzluq say sistemi üslubi, bədii çalar yaratmaq üçün istifadə edilib.
Azərbaycan dilinin yazılı abidələrində kəmiyyət kateqoriyasını araşdıran A.Əlizadə 100 sayının 
üç 
otuz on
şəklində verilməsini otuzluq sistemlə əlaqələndirmir və bunu rəqəmlərin 
təsviri üsulu
adlandırır. O 
qeyd edir ki, yüz rəqəmi əvəzinə bəzən 
üç otuz on
birləşməsi istifadə olunur ki, bu da vaxtilə akademik 
V.Bartold və prof. A.Dəmirçizadə tərəfindən «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının materialları əsasında 
düzgün təhlil olunub: 3x30+10=100 (4, s.28). Ancaq prof.A Dəmirçizadə «Kitabi-Dədə Qorqud» 
dastanından gətirdiyi nümunələrdəki rəqəmlərin otuzluq say sisteminə aid olduğunu və hətta vaxtilə otuzluq 
say sisteminin mövcud olduğunu güman edir (2, s.70).
Beləliklə, otuzluq say sisteminə aid fikrimizi yekunlaşdıraraq qeyd edirik ki, bu say sistemi 
Azərbaycan dilində üslubi çalar yaradan ünsürlərdən biri kimi çıxış etmişdir. 
Araşdırmalar zamanı məlum oldu ki, əllilik say sisteminə aid 
iki əlli
(yəni yüz) folklor 
nümunələrimizdən yalnız nağıllarda işlənib. Bu say sisteminin izlərinə nə dastanlarda, nə də bayatılarda və s. 
rast gəldik. Təxminən 10-a yaxın Azərbaycan nağılında («Cantiq», «Gülnar xanım», «Ovçu Pirimin nağılı», 
«İbrahim», «İlyasın nağılı», «Altı yoldaş», «Şükufə xanım», «Şəminin nağılı», «Ağıllı qız», «Qızıl qoç») 
«
Mən yüz yaşayım, sən iki əlli
» ifadəsi işlənmişdir. Məsələn: 
Sən yüz yaşa, mən iki əlli; 
hansı çoxdu sən 
götür (6, s.226); Mən sağ, siz salamat,
siz yüz yaşayın, mən iki əlli, 
hansı çoxdu siz götürün, yerdə qalanının 
verin mənə (7, s.65).
Tərkibində «
Mən yüz yaşayım, sən iki əlli
» ifadəsi olan cümlələr sonda gələrək nağıllara obrazlılıq və 
ifadəlilik vermişdir. 
İki əlli
sayına bu ifadədən xaric heç yerdə rast gəlmədik. Bu ifadəyə də nağılların nə 
əvvəlində, nə də ortasında rast gəldik. Deməli, tərkibində «
Mən yüz yaşayım, sən iki əlli
» ifadəsi olan 
cümlələr məhz sonda işlənərək nağılların xüsusi üslubi çalarlıqla yekunlaşdırılmasına səbəb olmuşdur.
Əllilik say sistemini xatırladan bir-iki nümunə digər türk dillərindən yalnız türkmən danışıq dilində 
istifadə olunur. «Türkmən danışıq dilində seyrək şəkildə istifadə olunan «iki elli» «üç elli» ifadələri bu dildə 
əllilik say sisteminin mövcud olduğunu sübut etmir. Çünki bu say sistemi bir insan yaşı hüdudunda, 100-150 
olan miqdar saylarını əhatə edir» M.Qıpçaq həm «
üç otuz on
», həm də «
iki əlli
»nin yüz sayını ifadə etməyin 
müxtəlif versiyaları olduğunu güman edir (5, s.114-115). A. Əlizadə bunu, az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, 
miqdar saylarının 
təsviri üsulu
adlandırmışdır. Fikrimizcə, miqdar saylarının
təsviri üsulu 
tərkibi miqdar 
saylarını obrazlı ifadə etmək üçün işlədilib. Şeirlərdə bu üsuldan xüsusi əlamətdar hadisələrin tarixini 
bildirmək üçün istifadə edilib. Məsələn, Molla Vəli Vidadi müxəmməsin sonunda 1194 rəqəmini, yəni əsərin 
yazılma tarixini aşağıdakı kimi göstərmişdir: 
Bu «Müsibətnamə» tariхin bil, еy fərruх-nihad, 
İki yеddi, iki qırх оlmuşdu min yüzdən ziyad 
,
Оldu mərhumü şəhid оl gövhəri-yеkdanə baх (10, s.80). 
Yəni (2 X 7) + (2 X 40) + 1100= 1194. 
Zənn edirik ki, «
üç otuz on
» və «
iki əlli
» sayları vaxtilə qədim türk dillərində işlədilən otuzluq, əllilik 
say sistemlərinin izləridir. Əcdadlarımız bu saylardan folklor nümunələrində üslubi fiqur kimi yararlanıblar.
Beləliklə, bu qənaətə gəlmək olar ki, beşlik say sistemi kimi əllilik say sistemi də Azərbaycan dili 
üçün xarakterik olmamışdır. Amma şifahi danışıq dilində, xalq arasında hal-hazırda ticarət zamanı, alqı-satqı 
vaxtı 
iki beşlik= 10, üç beşlik = 15 
ifadələri ilə yanaşı, iki əllilik=100, üç əllilik=150 və s. kimi ifadələr də 
işlədilir. Fikrimizcə, bu ifadələrin say sistemlərinə qətiyyən aidiyyəti yoxdur. Bu ifadələr xalqın dilində isti-
fadə etdikləri kağız pullara əsasən yaranıb. Bir, beş manatı çıxmaq şərtilə (az məbləğ olduğundan) nisbətən 
iri məbləğləri 
iki onluq (20), üç iyirmilik (60), iki əllilik (100), iki yüzlük
(200) 
və s. kimi də səsləndirirlər.
Yüzlük say sistemi də Azərbaycan dilinə xas deyil. Araşdırmalar zamanı yüzlük say sisteminə aid heç 
bir nümunəyə rast gəlmədik. Ümumiyyətlə, yüzlük sayım sisteminə türk dillərində az rast gəlinir. M. Qıpçaq 
qeyd edir ki, yalnız qırğız dilinin leylek şivəsində və türkmən dilinin dialektlərində yüzlük say sistemi özünü 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
341
göstərir: 
on bir yüz
=1100, 
on iki yüz
=1200 (leylek şivəsində işlənilən saylar); 
onki yüz
=1200, 
on bəş 
yüz
=1500 (türkmən dilinin dialektlərinə aid saylar) (5, s.114). 
A.Şerbak «Türk dillərinin müqayisəli morfologiyası ilə bağlı oçerklər» adlı kitabında qeyri-onluq 
sayım sistemlərinin məhdud dairədə istifadə edildiyini, yalnız obrazlılıq yaratmaq üçün işləndiyini qeyd 
etmişdir. Kök dil səviyyəsində yeganə mümkün olan sayım sistemini isə onluq say sistemi adlandırmışdır 
(12, s.141). Qeyri-onluq sayım sistemləri ilə bağlı H.Zərbəliyev də demək olar ki, eyni qənaətə gəlib: 
«Məlum olduğu kimi, dillərdə qarışıq say sistemləri geniş yayılıb. Məsələn, şumer dilində beşlik, onluq, 
iyirmilik, altılıq və altmışlıq kimi qarışıq say sistemləri mövcuddur. Belə vəziyyətlərdə, adətən, bir say 
sistemi əsas, digərləri isə epizodik olur» (11, s. 49). 
Bütün deyilənləri ümumiləşdirərək Azərbaycan dilində say sistemləri haqqında belə qənaətə gəlmək 
olar ki, dilimiz sayım sistemlərindən həmişə yalnız onluq sayım sisteminə aid olub. Bədii ədəbiyyatda 
obrazlılıq, ifadəlilik, emosionallıq yaratmaq üçün 
otuzluq
və 
əllilik s
ay sistemlərinə aid cəmi bir neçə 
nümunə işlədilib. Bu nümunələrə əsaslanıb Azərbaycan dilində nə vaxtsa otuzluq və əllilik say sistemlərinin 
olduğu fikrini yürütmək qeyri-mümkündür. 
Ədəbiyyat 
1.
Adilov M. Niyə belə deyirik? Bakı: Azərnəşr, 1982, 244 s. 
2.
Dəmirçizadə Ə. Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarının dili. Bakı: Elm, 1999, 140 s. 
3.
Əliyev R. Riyazi mifologiya. Bakı: Nurlan, 2008, 180 s. 
4.
Əlizadə. A. Azərbaycan dilində kəmiyyət kateqoriyası (XIV-XIX əsr yazılı abidələrin materialları 
əsasında). nam.dis., Bakı:1966. 
5.
Məmmədəli Q. Kəmiyyət anlayışının dildə ifadəsi. Bakı: Nurlan, 2000, 456 s. 
6.
Azərbaycan nağılları. Beş cilldə. III cild. Bak: Şərq-Qərb, 2005, 296 s.
7.
Azərbaycan nağılları. Beş cilldə. V cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2005, 304 s.
8.
İmadəddin N. Sеçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı: Lidеr, 2004, 336 s. 
9.
Kitabi-Dədə Qorqud (əsl və sadələşdirilmiş mətnlər). Bakı: Öndər, 2004, 376 s. 
10.
Vidadi. M.V. Əsərləri. Bakı: Öndər, 2004,128 s. 
11.
Зарбалиев Х. Типология числительных и числовых конструкций. Баку: Асия, 1997, 267 с. 
12.
Щербак А. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (имя). Ленинград: Наука, 
1977, 188 с. 
13.
Гордлевский В.А. Числительное 50 в турецком языке (к вопросу о счете в тюркских языках) // 
Известия АН СССР, ОЛЯ, вып. IV, №3-4, 1945, с.135-146. 
14.
Тенишев Э.Р. Тюркские «один», «два», «три» // Тюркологический сборник, Москва, 1974, с.109-
113. 
15.
Юдахин К.К. Киргизское üč-«пять» // Труды Института востоковедения. Москва, 1940, №2, с.191-
193. 
MAHMUDOVA MEHRİBAN
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
SİFƏTİN SUBSTANTİVLƏŞMƏSİ 
Açar sözlər: 
sintaksis, kontekst, substantivləşmə, sifət 
Substantivation of adjective 
This article is about substantivation of adjective.Adjective takes on the characteristics of the noun in 
the sentence and loses its names.But in each case it’s only contextual,semantic transitions occcur.The 
tendency to substantivization in adjectives is very strong.When it comes to the essence of the substantial 
feasibility of quality, (numeral,verb,adjective,pronoun) it should be noted that not alway
s, 
but only when it is 
lost without substantiviztion.Here the semantic conversion of the adjective is carried out only with the 
semantic conversion in the text,from the text to the one on the edge and to the constant character.
Keywords
: 
syntax, context, adjektive, adjektiveness, noun
Sifət cümlədə ismin xüsusiyyətlərini qəbuledir, sifətə məxsus əlamətlərini itirərək isimləşir. Lakin hər 
bir halda bu yalnız kontekstual xarakter daşıyır, semantic keçid baş verir. Kontekstdən kənarda həmin sifət 
morfoloji cəhətdən sifət olaraq qalır. Substantivləşmə zamanı söz sifət kimi əlamət bildirmək, təyin olmaq, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
342
isimdən əvvəl işlənmək xüsusiyyətlərini və sifətə aid suallarını itirir; isim kimi ad bildirir, mübtəda və ya 
tamamlıq olur, hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə dəyişir. Isimdən kənar “...bütün nitq hissələri mübtəda 
olarkən mütləq substantivləşir” (4, s175). 
Sifətlərdə substantivləşməyə meyl çox güclüdür. Bu cəhəti Q. Kazımov da diqqətə çatdırır və 
substantivlik keyfiyyəti qazanan sifətləri nisbi sifətlər kimi qəbul edir. Müasir dilçilikdə keçid prosesinin 
geniş tədqiqatlara cəlb edildiyini, keçid prosesini belə izah edir: “Konversiya, başqa sözlə, keçid prosesi elə 
bir prosesdir ki, bu prosesdə bir nitq hissəsi öz xüsusiyyətlərini saxlamaqla başqa nitq hissəsinin 
xüsusiyyətlərini də qazanmış olur. Demək olar ki, bütün nitq hissələrində konversiya mövcuddur...” (1, 
s112). 
Sifətin substantivləşməsinin əsas səbəbinə gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, sifət (say, feilisifət, 
əvəzlik) hər zaman deyil, yalniz aid olduğu, təyin etdiyi ismi itirdikdə substantivləşir, həmin ismə xas olan 
bütün qrammatik kateqoriyaları qəbul edir. Sifətin sintaktik konversiyası yalnız mətn daxilində (müvəqqəti), 
semantic konversiyası isə hətta cümlədən, mətndən kənarda da özünü büruzə verir və daimi xarakter daşıyır. 
Məsələn;
1. Ağıllılar məktəbin və müəllimlərin sevimlisinə çevrilirlər-(müvəqqəti);2.Gözəl mənim bacımdır- 
(daimi)
.Sifətlərin hal, mənsubiyyət, kəmiyyət şəkilçiləri qəbuletməsi, cümlədə mübtəda,tamamlıq olması 
onların substantivləşməsi ilə bağlıdır. Lakin sifətin bütün məna növlərində substantivləşmə eyni dərəcədə 
deyil. Sifətlərin çoxunda substantivləşmə müvəqqəti, keçici, kontekstual xarakter daşıyır.Yəni fikrin 
lakonikliyi, yığcam ifadəsi üçün isimlər ixtisar edilir, ismin xüsusiyyətləri onu təyin edən sifətə keçir. 
Məsələn; yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, semantic konversiya zamanı sifət əvvəlki 
mənasından tam uzaqlaşmış olur, keçid prosesi başa çatmış olur. Bu hadisə daha çox ümumi isimlərin 
xüsusiləşməsi yolu ilə onomastik vahidlərin əmələ gəlməsində özünü göstərir. 
Substantivləşmə leksik məna, sintaktik vəzifə və morfoloji əlamətin vəhdəti əsasında baş verir (3, 
s.11). Adı çəkilən nitq hissələri yalnız həmin cəhətlərə sahib olduqda onlarda substsntivləşmə xüsusiyyətləri 
müşahidə edilir. 
Leksik mənasına görə fərqlənən sifətlərdə substantivləşmənin dərəcələri də müxtəlifdir. C. Cəfərov 
sifətin substantivləşməsindən bəhs edərkən onları leksik məna qrupları üzrə tədqiqata cəlb etmiş: 1. Rəng 
bildirən sifətlərin, 2. Məkan və həcm bildirən sifətlərin, 3. Dad bidirən sifətlərin, 4. Xarici cismani xasiyyət, 
psixoloji vərdiş kimi daxili keyfiyyətləri bildirən sifətlərin, 5. İctimai vəziyyət və münasibəti ifadə edən 
sifətlərin, 6. Seçmə və ayırma mənası bildirən sifətlərin, 7. Ümumi keyfiyyət və əlamət bildirən sifətlərin, 8. 
Dərəcə əlamətli sifətlərin substantivləşməsindən danışmışdır. (3, s.13-14). 
İ. Məmmədov isə tədqiqatlarında sifətlərin tədqiqində üç istiqaməti əsas götürür: 1. Leksik vahid kimi 
sifətlər, onların sistemləri və yarımsistemləri; 2. sifət ad qrupunun ünsürü kimi; 3. sifətin konteksdə rolu (2, 
s.79).M. Hüseynzadə bir sözün sifət olub- olmamasının onun xarici əlamətinə görə deyil, vəzifəsinə və daxili 
məzmununa görə müəyyənləşdirməyin doğru olduğunu diqqətə çatdırır.(5, s.72).Sifət yüksək potensial 
imkanlara malik olan bir nitq hissəsidir ki, bir neçə nitq hissəsinə (ismə, zərfə) keçə bilir. Bu isə sifətin daha 
çox daxili tərəflərinin əks olunduğu fuksionallıqla şərtlənir. Eyni zamanda bu proses sifət və ismin tarixi 
bağlılığı ilə əlaqəlidir.Özünü sifət və isim kimi göstərən sözləri bəzi alimlər omonim hesab edirlər. 
Meşşaninov sözlərin bu cür funksional dəyişməsini sifətin leksik substantivləşməsi adlandırmışdır. 
F. Zeynalovun fikrincə, sifət substantivləşəndə mübtəda və tamamlıq funksiyasında çıxış edir. Ismin 
bütün əlamətlərini qəbul edir, öz əvvəlki keyfiyyətini itirir, yeni “don” geyir. Beləliklə, konversiya həmişə 
təmiz isim yaratmır, bir nitq hissəsi digərinə keçir.Q. Kazımov isə, əsasən, qoca, cavan, gənc tipli sözlərin 
daha çox substan-tivləşdiyini və onların da çox vaxt mübtəda funksiyasını daşıdığını qeyd etmişdir (1, 
s.104).Keçid prosesində iştirak edən sifətlərin məzmununda daha çox insane məxsus psixoloji keyfiyyətlər, 
social vəziyyət, ictimai əlamətlər və bəzi təbiət hadisələri əks olunur. “Bir sıra sifətlər dildə çox vaxt 
substantive vəziyyətdə işlənir: kar, kor, keçəl, topal, axmaq, tənbəl, cavan, qoca, gözəl sifətləri əksərən 
isimsiziş lənir... “Keçəlin nağılı” və s. Bu cür sözlərdə substantivləşmə daimi xarakter daşıyır, belə sözlərin 
bir qismi tədricən isimlər qrupuna daxil olur. Daşqın, sürücü, sağıcı, uçağan və s. bir sıra isimlər belə əmələ 
gəlmişdir” (3, s.114). İngilis dilində Azərbaycan dilindən fərqli olaraq substantivləşməyə daha çox məruz
qalan sifətlərdir. Substantivləşmə zamanı sifətlər formaca dəyişməsə də, müəyyən artikllərlə işlənir, bütöv 
bir sinfə aid olan əşyanı bildirir və cəm şəklində işlənir:The rich- varlılar;The poor- kasıblar;The old- qocalar 
İngilis dilində sifətlərin substantivləşməsi zamanı aşağıdakı hallar mümkündür: 
1. Milliyyəti bildirən sifətlər həmin millətə mənsub olan hər hansı bir şəxsi bildirmək üçün; a) an 
Amerikan – bir amerikalı;b) a European – bir avropalı 
- an, -ian ilə bitən bu curs ifətlər cəmdə -s sonluğu qəbul edir: two Americans- iki amerikalı; the Americans- 
amerikalılar… 
2. Cəmdə müəyyənlik artikli ilə işləndkdə bu sifətlər bütöv bir milləti bidirir: a) the Azerbaijanians- 
azərbaycanlılar; b) the Norwegians – norveçlilər 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
343
3. –sh; -ch ilə bitən sifətlər –s cəm şəkilçisi qəbul etmir, lakin onların qarşısında müəyyən artikl 
işlədilir;a) the English – ingilislər; b) the French – fransızlar. 
Əgər söhbət bütöv xalqı deyil, tək fərdlərdən gedərsə, bu sifətlərə -man (-men), -woman (- women) 
sözlərindən biri artırıla bilər:a)Two Englishmen – iki ingilis kişi; b)Two Englishwomen – iki ingilis qadın 
Söylənmiş fikirlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan dilində feillərin müxtəlif 
formalarının substantivləşməsi prosesi ingilis dilindən daha zəngidir. 
Sözdə bir nitq hissəsinə aid əlamətlərin itirilməsi və digərinin bərpa olunması ilə keçid baş verir və 
bununla da dilin lüğət tərkibi zənginləşir. Nitq hissələrində keçid zamanı sintaktik funksiya, leksik məna, 
morfoloji quruluş və s. dəyişir:2.Bir neçəsi ağaca dırmaşmışdı. 3.Yüz əlli dustağı qatara mindirdilər // Yüz 
əllisini qatara mindirdilər. 
Verilmiş nümunələrdə saylar aid olduqları, təyin etdikləri, lakin konteksdən asılı olaraq itirdikləri 
isimlərin morfoloji və sintakik cəhətlərini daşımağa təhkim edilmişlər. Uyğun olaraq birinci və ikinci 
cümlədə mübtəda, üçüncü cümlədə isə tamamlı qvəzifəsində işlənmişlər. Birinci cümlədə sıra sayı 
cəmşəkilçisi qəbul etmiş və ismin adlıq halını ifadə etmişdir. Ikinci cümlədə yenə adlıq halda işlənsə də, 
mənsubiyyət şəkilçisini də qəbul etmişdir. Üçüncü cümlədə isə ismin təsirlik halında işlənərək tamamlıq 
funksiyasını yerinə yetirmişdir. 
a) Put the in order. Four are lying on the table, and three on the self // Kitabları qaydaya salın. Dördü 
stolun üstündə, üçü isə rəfin üstündədir. 
b) – How many books must we bring? // Biz neçə kitab götürməliyik. 
Ədəbiyyat 
1. Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı. 2000 
2. İ.Məmmədov. Azərbaycan dilinin semantikası. Bakı. 2006 
3.C.Cəfərov. Nitq hissələrində keçid prosesləri və konversiya. Bakı, 2009 
4.Müasir Azərbaycan dili. Bakı, ADU, 1959
5. M. Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili. Morfologiya. Bakı, 1983 
МАГЕРРАМОВА РЕНА
Азербайджанский Государственный Экономический Университет, UNEC 
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МУЛЬТИМЕДИЙНЫХ СРЕДСТВ 
В ОБУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ 
Açar sözlər: 
multimediya, məlumat, motivasiya, tədris keyfiyyəti, ingilis dili 
Using multimedia in teaching English
Effectiveness of teaching is impossible without introducing new forms of organizing the process of 
studying. One of the main ways of realising this idea is using multimedia technologies. This article deals 
with advantages of using multimedia technologies and the internet resources in teaching foreign languages at 
school. It describes the peculiarities of information perception in a multimedia format and effectiveness of 
multimedia technologies at the lessons of foreign languages. Using multimedia presentations gives teachers 
an opportunity to intensify the process of teaching English, to make it more visual and dynamic. The article 
gives the information about freguently used multimedia technologies.
Keywords: 
multimedia, information, motivation, learning efficiency,English
Время неумолимо изменяется. Мы живем в век информатизации, развития современных 
информационных технологий, где мощный поток информации оказывает огромное влияние на 
любого человек. В настоящее время необходимо умение получать информацию из разных 
источников, пользоваться ею и создавать ее самостоятельно. Термин 
«медиа» 
происходит от 
английского языка 
(media)
, переводимого как 
«средства массой информации». 
«Мультимедиа»
означает совокупность программно-аппаратных средств, отображающих информацию в зрительном и 
звуковом виде: 
«Что нам дает использование мультимедиа на уроке?» 
ответ на этот вопрос 
достаточно очевиден. Возможность воздействовать на все органы чувства и, следовательно, резко 
повысить возможности восприятия им учебного материала. Действительно, использование 
мультимедиа позволяет хоть чем-нибудь «зацепит» каждого ученика, насыщает разнообразными 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
344
материалами, расширяет возможности варьирования различных форм воздействия и работы. В конце 
- концов, просто делает его (урок) на порядок ярче и насыщеннее. В последние годы все чаще 
поднимается вопрос о применении новых информационных технологий. Это не только современные 
технические средства, но и новые формы преподавания, новый подход к процессу обучения. 
Использование мультимедийных средств помогает реализовать личностно-ориентированный подход 
в обучении, обеспечивает индивидуализацию и дифференциацию с учетом особенностей детей, их 
уровня обученности, склонностей. Существующие сегодня диски позволяют выводить на экран 
компьютера информацию в виде текста, звука, видеоизображений, игр. Обучение с помощью 
компьютера дает возможность организовать самостоятельную работу каждого ученика. 
Интегрирование обычного урока с компьютером позволяет преподавателю переложить часть своей 
работы на компьютер, делая при этом процесс обучения более интересным и интенсивным. При этом 
компьютер не заменяет преподавателя, а только дополняет его. Подбор обучающих программ 
зависит, прежде всего, от текущего учебного материала, уровня подготовки обучаемых и их 
способностей. Работа с компьютером не только способствует повышению интереса к учебе, но и дает 
возможность регулировать предъявление учебных задач по степени трудности, поощрение 
правильных решений. Кроме того, компьютер позволяет полностью устранить одну из важнейших 
причин отрицательного отношения к учебе – неуспех, обусловленный непониманием материала или 
проблема в знаниях. Именно этот аспект и предусмотрен авторами многих компьютерных 
обучающих программ. Обучаемому предоставлена возможность использовать различные справочные 
пособия и словари, которые можно вызвать на экран при помощи одного лишь щелчка на мышке. 
Работая на компьютере, ученик получает возможность довести решение задачи до конца, опираясь на 
необходимую помощь.
Существенный прогресс развитии персональных компьютеров и компьютерных технологий 
приводит к изменению и в процессе обучения иностранным языкам. Изучение английского языка с 
помощью компьютерных программ вызывает огромных интерес у учащихся. Активное и уместное 
применение компьютера на уроке английского языка представляется возможным и целесообразным 
исходя из специфики самого предмета. Ведущим компонентом содержания обучения иностранному 
языку является обучение различным видам речевой деятельности говорению, аудированию, чтению, 
письму. При обучении аудированию каждый ученик может произносить фразы на английском языке 
в микрофон. При изучении грамматических явлений каждый ученик может выполнять 
грамматические упражнения, имеет возможность разгадать кроссворды, чайнворды, заниматься 
поиском слов, выполнять игровые упражнения. В практике применения компьютера в учебном 
процессе особо подчеркивается его обучающая функция, а также, компьютер является инструментом, 
который организует самостоятельную работу обучаемых и управляет ею, особенно в процессе 
тренировочной работы с языком и речевым материалом. 
Общенациональный лидер Гейдар Алиев 
усиленно уделял всяческое внимание образование в нашей республике, он в свою бытность можно 
сказать, совершил революцию в сфере образования. 
Гейдар Алиев 
руководил реформами в 
образовании, именно с его руки впервые была внедрена в школах компьютеризация и 
мультимедийные средства, о которых раньше можно было только мечтать. Сейчас в далеких горных 
общеобразовательных школах этим никого не удивишь. Соответственно был подготовлен и 
направлен в школы высококвалифицированный преподавательский состав в области преподавания и 
практического применения этих мультимедийных систем информатики и других достижений науки. 
Гейдар Алиев сам лично посещал школы, интересовался методиками преподавания и всячески 
одобрял всё прогрессивное в образовании, давал указания, чтобы все школы на высоком уровне были 
обеспечены научно-техническими достижениями и соответствовали европейским стандартам. 
Азербайджан продолжает демонстрировать важность, которую он придает области ИКТ, путем 
проведения на своей территории ряда важнейших мероприятий. Целенаправленные шаги, 
предприятии для компьютеризации школ, обеспечения выхода молодежи в виртуальный мир, 
освоения ими навыков работы с информационными технологиями, служат именно этой цели. С этой 
целью Указ 
«Об утверждении Программы по обеспечению общеобразовательных школ 
Азербайджанской Республики информационно-коммуникационными технологиями» 
(на 2005-
2007 гг.) от 21-го августа 2004-го года создало научно-техническую базу для освоения современных 
знаний и глубокого изучения информационных технологий молодежью. Сфера применения 
компьютера в обучении иностранным языкам необычно широка. Компьютер может быть эффективно 
использован для ознакомления с новым языковым материалом, новыми образцами высказываний, а 
также с деятельностью общения с деятельностью общения на иностранном языке. На этапе 
тренировки и на этапе применения сформированных знаний, навыков, умений компьютер может 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
345
быть использован в самых разнообразных коммуникативных заданиях и ситуациях с учетом 
личностных особенностей обучаемых. Он может создавать оптимальные условия для успешного 
освоения программного материала: при этом обеспечивается гибкая, достаточная и посильная 
нагрузка упражнениями всех учеников в классе. Кроме того трудно переоценить роль компьютера 
как средства осуществления контроля над деятельностью учащихся со стороны учителя, а также как 
средства формирования и совершенствования самоконтроля. В затруднительных случаях компьютер 
позволяет ученику получать необходимые сведения справочного характера за короткий промежуток 
времени, предъявлять ему те или иные «ключи» для успешного решения задания. Важной 
особенностью компьютера в учебно-воспитательном процессе по иностранному языку является то, 
что он может быть 
«собеседником» 
обучаемого, т.е. работать в коммуникативно-направленном 
диалоговом режиме и определенным образом., например, с графических средств, анализатора и 
синтезатора речи восполнять отсутствие естественного коммуниканта, моделируя и имитируя его 
неречевое и речевое поведение. Компьютер позволяет предъявлять на экране дисплея элементы 
страноведческого характера, особенности окружения и обстановки, которые могут использоваться 
как фон формирования у обучаемых речевой деятельности на иностранном языке. Компьютер 
обладает большими возможностями для построения цветных изображений, поддающихся 
необходимым преобразованиям в заданных пределах. Отмеченные возможности компьютера делают 
его прекрасным техническим средством для различного рода пояснений и обобщений явлений языка, 
речи, речевой деятельности. В методике система компьютерного обучения и самообучения 
иностранному языку характеризуется тремя следующими признаками: 
цикличностью, 
интегральностью, адаптивностью. 
Цикличность
– включает в себя три периода: аудиторного, под 
руководством преподавателя; самостоятельные занятия в компьютерном классе; аудиторного, под 
руководством преподавателя, в процессе которого осуществляется контроль. 
Интегральность 
–
выражается в том, что между всеми периодами существует тесное взаимосвязь и 
взаимообусловленность. Так, самостоятельная работа студентов в компьютерном классе в режиме 
«компьютер – обучаемый» обеспечивает их успешную деятельность на последующих аудиторных 
занятиях. 
Адаптивность 
–
проявляется в том, что студенты в самостоятельной работы в 
компьютерном классе имеют возможность самостоятельно выбрать темп, способ и режим работы, 
работать в удобное для себя время и контролировать эффективность своего обучения. Использование 
мультимедиа технологий на уроках английского языка – один из важных аспектов 
совершенствования учебного процесса, расширение методических средств и приемов, позволяющих 
сделать урок интересным. Мультимедийные технологии обогащают процесс обучения, позволяют 
сделать обучение более эффективным, вовлекая в процесс восприятия учебной информации 
большинство чувственных компонент обучаемого. Сегодня мультимедиа-технологии – это одно из 
перспективных направлений информатизации учебного процесса. В совершенствовании 
программного и методического обучения обеспечения, материальной базы, а также в обязательном 
повышении квалификации преподавательского состава видится перспектива успешного применения 
современных информационных технологий в образовании. Мультимедиа и гипермедиа-технологии 
интегрирует в себе мощные распределенные образовательные ресурсы, они могут обеспечить среду 
формирования и проявления ключевых компетенций, к которым относятся в первую очередь 
информационная и коммуникативная. Мультимедиа и телекоммуникационные технологии 
открывают принципиально новые методические подходы в системе общего образования. 
Интерактивные технологии на основе мультимедиа позволят решит проблему 
«провинциализма» 
сельской школы как на базе Интернет-коммуникаций, так и за счет интерактивных СД – курсов и 
использования спутникового Интернета в школах. 
Мультимедиа – 
это взаимодействие визуальных и 
аудиоэффектов под управлением интерактивного программного обеспечения с использованием 
современных технических и программных средств, они объединяют текст, звук, графику, фото, видео 
в одном цифровом представлении.
При использовании 
интерактивной доски 
обычный урок становится более эффективным, 
повышается динамичность урока. Это современное мультимедиа-средство, которое, обладая всеми 
качествами традиционной школьной доски, имеет более широкие возможности графического 
комментирования экранных изображений; позволяет контролировать и производить мониторинг 
работы всех учеников класса одновременно;
Система интерактивного опроса 
состоит из беспроводных пультов находящихся у каждого 
учащегося на столе, позволяет проводить мгновенный мониторинг освоения учащимся изучаемого 
материала. Возможности системы многообразны: 
- общий опрос; 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
346
- мотивационный опрос на скорость, регистрирующий только первого правильно ответившего 
учащегося; 
- определение желающего ответить на поставленный вопрос при устном опросе. Это позволяет 
избежать хоровых ответов учащегося. 
Использование 
электронных учебников 
на уроках и во внеурочные время позволяет: 
1.
достигать оптимального темпа работы учащихся то ест индивидуальный подход; 
2.
учащиеся становятся субъектом обучения, так как программа требует от них активного 
управления: 
3.
диалог с программой приобретает характер учетной игры, это у большинства учащихся 
вызывает повышение мотивации к учебной деятельности; 
4.
смягчать или устранять противоречие между растущими объёмами информации и рутинными 
способами её передачи, хранения и обработки. 
Важной составляющей мультимедиа является 
интерактивность. 
Люди запоминают только 
20% того, что они видят, и 30% того, что они слышат. Также запоминается 50% того, что видят и 
слышат, и целых 80% того, что они видят, слышат, и делают одновременно. 
Мультимедийные уроки помогают решит следующие дидактические задачи: 
•
усвоить базовые знания по предмету; 
•
систематизировать усвоенные знания; 
•
сформировать навыки самоконтроля; 
•
сформировать мотивацию к учению; 
•
оказать учебно-методическую помощь учащимся в самостоятельной 
работе над учебным материалом. Использование мультимедийных средств в обучении 
английского языка призвано значительно повысить эффективность преподавания, целью которого 
является совершенствование навыков повседневного и профессионального общения, 
непосредственно с носителями, так и опосредованного через интернет, прессу и т.д.
МАММАДОВА СВЕТЛАНА
Азербайджанский технический университет 
СРАВНИТЕЛЬНО-СОПОСТАВИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ 
РАЗНОСИСТЕМНЫХ ЯЗЫКОВ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ 
РУССКОГО ЯЗЫКА КАК ИНОСТРАННОГО 
Açar sözlər:
tipologiya, kontrastivdilcilik, Azərbaycandili, rusdili, dilsituasiyasi
Contrastive typology of the languages of different typological structure in the process of teaching of 
Russian as a foreign language 
Favorable and tolerant language situation in Azerbaijan and multiculturalism which is the one of the 
priority directions of foreign and domestic policy create the conditions for learning Russian as a foreign 
language in the system of general and higher education. Contrastive studies conducted on material of the 
languages of dif -ferent typological structure languages (Azerbaijani and Russian), have methodologycal and 
didactic value and serve to prevent "collisions" of the native (Azeri) language's system with the system of 
foreign (Russian) language. The paper gives the examples of contrastive typology on different linguistic 
levels. 
Keywords
: 
typology, contrastive linguistics, Azerbaijani language, Russian language
Известно, что сравнительно-сопоставительное, типологическое исследование разно-системных 
языков построено на выявлении сходств и различий двух и более языков, которое можно проводить 
на всех уровнях, привлекаемых к анализу языков.
Если речь заходит о контрастивном исследовании, то в этом случае количество исследуемых 
языков суживаются до двух единиц. Такое исследование может проводиться на всех языковых 
уровнях сравниваемых языков. Вовсе не обязательно, чтобы сопоставляемые единицы двух языков 
имели точки соприкосновения, они могут отличаться по тем или иным основаниям. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
347
На такую мысль наводит значение слова 
контраст 
как «разница в характеристиках». Однако, у 
этого слова есть и другие значения, которые актуальны в иных отраслях науки и искусства (музыке, 
живописи, фотометрии, статистике, сенситометрии, структурном языкознании и др.). 
В рамках настоящей статьи мы будем употреблять следующее значение данного термина: 
«значимая или заметная разница» в процессе сравнительно сопоставительного анализа двух 
разносистемных языков, коими являются азербайджанский и русский языки, относящиеся, 
соответственно, к тюркской и славянской языковым группам. Соответственно и значение 
прилагательного 
контрастивный
как «создающий различие, кон траст». 
Выбор нами контрастивной лингвистики (типологии) в качестве объекта исследования не 
случаен, ибо эта отрасль имеет более практическую направленность, а автор настоящей статьи | 
преподает русский язык в системе вузовского образования. В научной литературе по языкознанию 
устойчивым является то, что контрастивная лингвистика, сформировавшаяся из сопоставительной 
лингвистики, - это симбиоз необходимости описания языков (т.е. теории) и необходимости их 
преподавания (т.е. практики). 
В языкознании употребляют следующие синонимы термина 
контрастивный: конфронта-
тивный, сопоставительный, сравнительный, сличительный. 
Имеются и терминологические 
сочетания: 
контрастивнаялингвистика и контрастивный анализ, 
суть которых и подводит нас ко 
второму аспекту предмета нашей статьи сопоставлению двух языков с целью предупреждения и 
предотвращения интерференции в процессе обучения иностранному (русскому) языку. 
Фактом истории общего языкознания является и то, что основы контрастивного языкознания 
заложены в 20-ых годах прошлого столетия, Речь о научных постулатах Пражской лингвистической 
школы, работах В.Скалички, В.Матезиуса, Ш, Балли, Г.Хельбига, Б. Потье и др. 
Формирование данной отрасли русского языкознания датируется 50-ыми годами XX столетия,
а его обособление произошло спустя двадцать лет на регулярно проводимых международных и 
союзных конференциях, где и устанавливались новые термины контрастивного языкознания. 
Если принять во внимание анализируемые нами (азербайджанский и русский) языки, то следует 
назвать имена лингвистов, в чьих трудах разрабатывались теоретические основы контрастивного 
исследования языков. 
В русском языкознании современные фундаментальные разработки в этой области относятся 
перу В.Н.Ярцевой (1), В.Г.Гака (2), Так, например В.Н.Ярцева считает, что сравнение даже одного 
однопорядкового элемента может дать исследователю достаточно оснований для заключения.
Порой и сравнение с нулем единицы (лакуной) в другом языке также эффективно. Мы 
соглашаемся с ученым, поскольку считаем, что именно лакунарные единицы раскрывают специфику, 
уникальность, оригинальность и контрастивность одного языка по отношению к другому. Вследствие 
этого и являются одними из самых ярких компонентов сравниваемых языков. 
В лингвистических исследованиях последних десятилетий актуальным стало обращение 
к
лингвокультурной, антропологической составляющей процессов, происходящих как
в
контактирующих, так и неконтактирующих языках. В русском языкознании следует сослаться на 
труды В.Н. Телия (3), Красных (4), И.А. Стернина (5), В.А. Масловой (6) и др.
Исследуя вопросы развития лингвистической типологии в Азербайджане, отметим, что азер-
байджанская сравнительно-сопоставительная типология имеет свои традиции и, как правило, 
лингводидактическую направленность. Такие исследования проводились на всех уровнях языка 
(фонетике и орфоэпии, лексике и фразеологии, морфологии и синтаксисе 
В следующей части нашей статьи приведем примеры конкретных случаев контрастивной 
типологии, наблюдаемых на отдельных языковых уровнях обозначенных разносистемных языков. Из 
указанных выше исследований следует, что типологический анализ русского и азербайджанского 
языков обнаруживает сходства, начиная от фонетики, транслитерации и заканчивая синтаксисом и 
правилами интонации и пунктуации. 
Заметить, что вопросы транслитерации нашли двое отражение в «Планах мероприятий» по 
реализации «Государственной программы по использованию азербайджанского языка в условиях 
глобализации в соответствии с требованиями времени и развитию языкознания в стране», принятой в 
апреле 2013 года (17). 
Речь о подготовке национальных стандартов транслитерации и разработке программного 
обеспечения, осуществляющего транслитерацию с азербайджанского алфавита на другие алфавиты 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
348
на основе национальных стандартов транслитерации. По завершении этой работы не останется 
вопросов по единой форме передачи слов другого языка средствами иного алфавита.
Речь, к примеру, об ономастической (в томчисле, антропонимической и топонимической) 
лексике. Преподаватель русского языка в группах с азербайджанским контингентом обучающихся 
сможет предоставить кодифицированную русскую орфографию таких азербайджанских 
топонимовкак 
Sumqayıt 
(Сумгаит/Сумгайит/Сумгайит), Göygöl (Гек-гель/Гек-Гель/Гёйгёль), 
Tərtər 
(Тартар/ Тертер/ Тяртяр/ Тэртэр) и т.п. Нет сомнений, что подобная кодификация однозначно 
отразится на выработке норм орфоэпии и скажется на правильном произношении.
Сопоставляя фонетические системы исследуемых нами языков, сталкиваемся с ситуаций, когда 
полярная аккомодация звуков (гласных на согласные и согласных на гласные) в них приводит в итоге 
к одному и тому же фонетическому явлению.
Особое преподавательское мастерство требуется для привитии навыков произношения 
различных по артикуляции и акустике русских согласных (речь о русских глухих твердых и мягких 
[к-к
1
] и звонких твердых и мягких 
[г-г]
являющихся в азербайджанском языке глухими 
[к]
и звонкими 
[
g] 
среднеязычными) заднеязычных специфического звука 
щ 
и аффрикаты 
ц. 
В процессе контрастивного типологического исследования морфологии языков доля различий и 
сходств оказывается наиболее значительной. Объяснение тому кроется как в том, что морфология 
является одним из основных разделов грамматики, так и в том, что к анализу привлекаются 
разносистемные языки.
Безусловно, морфология тесно связана с лексикой, грамматикой (ибо слово - это симбиоз 
лексического и грамматического значений) и фонетикой, что отражается в словоизменении и 
словообразовании слов русского языка. 
Не приходится говорить и о том, что при исследовании типологии языков особое внимание 
уделяется основным понятиям морфологии, коими являются имеющиеся в обоих или отсутствующие 
в том или ином языке грамматические категории. Они являются связующим и переходным звеном к 
синтаксису языка. 
В случае с исследуемыми нами языками отметим, что в них представлены лексико-
семантические разряды слов, которые отличаются друг от друга по своим морфологическим 
признакам, перечню грамматических категорий, типам слово- и формообразования и присущим им 
синтаксическим функциям. В качестве примера укажем на наличие категории рода в русском языке, 
которая составляет основную трудность при изучении именных частей речи (существительного, 
прилагательного, числительного, местоимения) и их сочетаемостных возможностей (согласование в 
роде) в пределах словосочетаний и предложений. 
Разнятся по языкам и параметры, заложенные в основу классификации категории 
одушевленности/неодушевленности, что создает дополнительные трудности при склонении русского 
слова. Трудности возникают при изучении отсутствующей в азербайджанском языке категории вида.
Эта категория присуща всем русским глаголам и причастиям. Можно сказать и о других 
трудностях, к примеру, о типах русской подчинительной связи, которая зачастую непонятна 
азербайджанскому контингенту обучающихся. 
Таким образом, знание русского языка, освоение его норм имеет большую практическую 
значимость и актуально и для современного независимого Азербайджана. Этому способствует 
благоприятная и толерантная языковая ситуация в республике, одной из приоритетных направлений 
внешней и внутренней политики которой является мультикультурализм.
При этом целью контрастивных исследований, проводимых на материале разносистемных 
языков и имеющих методологическое и дидактическое значение, является, по-А.А.Леонтьеву, 
нивелирование «столкновений и взаимодействий двух различных языковых стихий» (18) -системы 
родного (в нашем случае - азербайджанского) языкас системой иностранного (в нашем случае - 
русского) языка на всех уровнях. 
Мы считаем, что вышеизложенные нами отдельные факты контрастивной типологии 
азербайджанского и русского языков указывают на актуальность исследований в обозначенной 
области азербайджанского языкознания - в целом, и азербайджанской русистики - в частности. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
349
MANAFOVA AYNURƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ ZOOMETAFORİZMLƏRİN 
LEKSİK VƏ SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
İngilis dili,zoometafora,leksika,semantika,ifadə
Zoological metaphors in modern English and Azerbaijani languages 
The article considers the words designating zoological metaphors in modern English and Azerbaijani 
languages and their analogy and distinction in both languages.The present article is dedicated to the lexico-
semantic investigation of the zoometaphorizm.Investigation of zoometaphorizm in Inglish German,Russiant 
and Azeri is also observed in this article. 
Keywords: 
English, zoometaphora, lexic, semantic, exprimination 
Həyatda, təbiətdə əşyalar, şeylər, hadisələr və onların ifadə etdiyi məfhumlar çox, sözlər isə azdır. 
Beləliklə, bir söz bir neçə əşya, hadisə, anlayış, məfhum bildirməli olur, bənzətmə, oxşarlıq və s. əsasında 
dilin məcazlar sisteminin yaranmasına ehtiyac duyulur. 
Əşyanın, predmetin, canlı varlığın müəyyən əlamətinə əsasən ümumi məfhumun adlandırılmasına 
sözün əşyavi-məntiqi mənası deyilir. Sözün əşyavi-məntiqi mənası əvəzinə dilçilikdə «sözün həqiqi mənası», 
«sözün əsil mənası», «sözün birinci mənası», «sözün müstəqim mənası», «sözün nominativ mənası» 
terminləri işlədilir. 
Öz tarixi inkişaf prosesində sözün əsas əşyavi-həqİqi mənası bir neçə əlavə əşayvi-həqiqi mənalar 
kəsb edə bilər. Buna əlavə (və ya törəmə, düzəltmə) həqiqi mənalar deyilir. Əsas və törəmə həqiqi mənalar 
nitq prosesində daimi dəyişikliyə uğrayır. Ən mühüm dəyişikliklər isə sözün məcazi mənada işlədilməsi ilə 
əlaqədar olur. Məcazi mənanın anlaşıqlı olması üçün həqiqi məna aparıcı olur. 
Məcaz sözün əsası həqiqi mənasından törəyir. Sözün həqiqi mənası bu və digər əşyanı, prosesi, 
hadisəni, canlı və cansız varlığı birbaşa adlandırmağa xidmət etdiyi, nominatİv funksiya daşıdığı üçün 
dİlçilikdə nominativ məna adlanır. Nominativ məna sözün məcazi mənalarının yaranması üçün əsas olur. 
Başqa canlı varlıq və cansız əşyaları səciyyələndirmək üçün eyni səs tərkibli sözdən istifadə edilir. 
Burada bənzəyiş, oxşarlıq, müqayisə və s. assosiativ əlaqələrin varlığı məcazi şərtləndirməyə xidmət edir. 
Sözün yaşadığı və dəyişdiyi nitq atmosferi nəzərə alınır. 
Sözün təsviri, ifadəli və obrazlı olduğunu və mənasını dəqiqləşdirmək üçün mətn, situasiya, intonasiya 
və hərəkətlər mühüm rol oynayır. Obrazlı leksikanın yaranmasında mühüm rol oynayan məcaz dilin
lüğət tərkibindəki sözün (o cümlədən zoonimlərin və fitonimlərin) semantik tutumunu dolğunlaşdıran, dilin 
ifadəlik imkanlarını artıran vasitə kimi çıxış edir. 
İnsanları obrazlı xarakterizə edən zoometaforizmlərin semantİk xüsusiyyətlərini daha da dərindən 
tədqiq etmək və bütün semantik çalarlarını üzə çıxarmaq məqsədi ilə onların qruplaşdırılması daha çox 
gərəklidir. Bu baxımdan onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: ev heyvanları, vəhşi heyvanlar, quşlar, 
sürünənlər, həşəratlar, balıqlar, suda-quruda yaşayanlar və s. 
Bu cür ümumiləşdirilmiş heyvan adları vasitəsi ilə həmin canlının hər hansı bİr xüsusiyyəti, hərəkəti, 
xarici görünüşü ya birbaşa, ya da dolayısı ilə eyham və kinayə ilə insanların üzərinə köçürülür. 
Mövcud olan zoometaforizmlər insanların əsl simasını üzə çıxarmağa, onların bu və ya digər 
xarakterik xüsusiyyətlərini daha dolğun ifadə etməyə imkan verən zoonimdir. 
Zoonimlər, tədqiqat obyekti kimi, bizi məhz bu yöndən maraqlandırır. Sözün məcazi mənada 
işlənməsinin meyarı həmin sözün mənasının canlıya uyğun gəlməsidir. Dil faktlarının təhlili göstərir ki, 
sözün ifadə etdiyi məcazilik ifadə olunan canlının ümumiləşdirilmiş, konkret bir əlaməti əsasında formalaşır 
və dildə geniş şəkildə tətbiq olunur. 
Bu da məlumdur ki, məcazlaşması məxsus olduğu xalqın həyat tərzi ilə, milli xüsusiyyətləri ilə sıx 
bağlıdır. Məsələn, ingilis dilində «pig» sözü və onun Azərbaycan dilindəki qarşılığı olan «donuz»
zoomorfemini götürək. «Pig»
zoometaforizmi ingilis dilində iki mənada işlənin: 
- «abırsız», «ədəbsiz» 
- «pinti». 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
350
Azərbaycan dilində 
«donuz» 
sözü iki mənada işlənir ki, bunlardan biri ingilis dilində 
«pig» 
sözünün 
ifadə etdiyi mənaya uyğun gəlir, yəni yemək prosesi ilə bağlı «çox pinti, səliqəsiz» mənasını verir, ikinci 
mənası isə «kobud», bəzən də söyüş kimi işlənən «qanmaz, anlamaz» mənasını verir. 
Yaxud ingilis dilində 
«calf» 
və Azərbaycan dilində 
«dana» 
sözlərinin ifadə etdiyi məcazi mənaya 
nəzər salaq. 
«Calf» 
zoonimi ingilis dilində həm əzizləmə mənasında, həm də «ağıldankəm adam» mənasında 
işlənir. 
Azərbaycan dilində olan 
«dana» 
zoometaforizmi isə «küt», «kobud», «tərs» və «höcət» məna və məna 
çalarlarını ifadə edir. 
Dana kimi dingildəmək; dana kimi böyürmək 
və s. 
Göründüyü kimi, 
«bat» 
sözünün törəmələri olan 
batty, bat-eyed, to bu bats 
zoometaforizmlərinin ifadə 
etdiyi mənalar əsas mənadan uzaqlaşıb. Belə ki, 
bat 
zoomerfeminin ifadə etdiyi canlı, yəni yarasa (gecəquşu) 
gecə həyat tərzi keçirir və hərəkət edərək ultrasəslər çıxarır. 
Yarasanın görmə qabiliyyətinin olmaması, onun 
bat-blind 
(kor) yalnız gecələr fəaliyyət göstərməsi 
«bat» 
zoomorfeminin jarqon sözü kimi işlənməsinə imkan verir. Bəlkə də, onun digər mənaları yarasanın 
gün işığındakı vəziyyəti ilə bağlıdır. 
Ayrı-ayrı zoometaforizmlər müxtəlif növ canlıların adlan əsasında formalaşdıqlarından və bu canlı 
növlərin təbiətdə yaşamaq tərzi, yayılma arealı, özünəməxsus spesifik xüsusiyyəti bir-birindən 
fərqləndiyindən onların hər biri əsasında yaranan zoometaforik söz və ifadələr də Öz semantikası, işlənmə 
xüsusiyyəti və nitq prosesindəki funksionallığı ilə bir-birindən seçilir. Ona görə də müxtəlif növ heyvanların 
adları əsasında yaranan zoometaforizmləri canlıların bioloji növləri əsasında qruplaşdırmaq və təsnif etmək 
daha məqsədəuyğun və elmi olardı. 
Zoometaforizmlərin heyvan, quş, balıq, həşərat və s. adlarına görə qruplaşmasına nəzər salaq: 
Ev heyvanlarının adlan əsasında yaranmış zoometaforizmlər müxtəlif sistemli dillərdə, əsasən yaxın 
və eynidir, lakin onların obrazlı mənalan heç də həmişə uyğun gəlmir. İngilis dilində ev heyvanlarını bildirən 
sadə və ya köksüz zoonimlər aşağıdakılardır: 
cat (pişik); horse (at); lamb (quzu); sheep (qoyun); dog (it); ass (uzunqulaq); bull (buğa, öküz); calf 
(dana, buzov); cow (inək); donkey (uzunqulaq); fılly (madyan); goat (keçi); hog (axta donuz.ə tlik donuz); 
hound (it); jade (yabt); kid (çəpiş); mare (madyan); mule (qatır); ox (öküz); pig (donuz); pup (küçük); pus. 
puss (dişi pişik); sow (dişi donuz); swine (donuz) 
və s. 
Yuxarıda göstərilən sadə zoometaforizmlərin əksəriyyəti hər İki dildə mənfi səciyyəli mənaya 
malikdir. Məsələn, ən çox işlədilən mənfi xarakterli zoometaforizmlər: 
doğ (it); ass (uzunqulaq); swine, pig 
(donuz) 
və s. Dildə ev heyvan adları içərisində çox az sayda zoomerflərə rast gəlmək olur ki, müsbət mənalı 
zoometaforizmlər olurlar. Məsələn: 
sheep (qoyun); lamb (quzu); horse (at) 
və s. Elələri də var ki, onlar 
müqayisə olunan dillərin birindən insanın müsbət cəhətini, digərində isə mənfi cəhətini xarakterizə edir. Bu 
cür zoosəciyyələndirməyə misal olaraq Azərbaycan dilindəki 
«qoç» 
zoometaforizmini göstərmək olar. 
Dilimizdə 
«qoç» -cəsur, qoçaq, mərd adam 
(cavan oğlanı) xarakterizə edir: Qoç Koroğlu, Qoç Həsən və s. 
Qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif dillərdə eyni heyvan və ya quş adları bəzən tamamilə fərqli 
keyfiyyətləri bildirərək insanları müxtəlif cür, bəzən hətta tamam əks mənada xarakterizə edirlər. 
Bu fərqli cəhət onunla izah edilir ki, hər bir xalqın dilində həmin xalqın mədəniyyətinin spesifikası əks 
olunur. Və ya hər bir xalqın məişətində, yaşayış tərzində bu və ya digər canlı orqanizm fərqli funksiya 
daşıyır, ona qarşı da fərqli münasibət olur və bu, özünü dildə əks etdirir. 
Ümumiyyətlə, ev heyvanlarına aid yaranan zoometaforizmlər danışıq dili üçün daha da səciyyəvidir: 
ox-eyed - şəhla gözlü; black ox - bədbəxtlik; piggy-widdy 
- 
donusbalası (uşaq haqqında); pighead(ed) - 
səfeh; pigtail 
- 
qızlarda nazik hörük 
və s. 
Yuxarıda göstərilən misallar isim funksiyası daşıyan leksem-zoomorfemdir. Ev heyvanları ilə ifadə 
olunmuş zoometaforizmlərə misal olaraq çoxlu atalar sözləri və zərbi məsələlər də göstərmək olar: 
A cat in gioves catches no mice - Əicəkli pişik siçan tutmaz
(Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz);
A good doğ deserves a good bone - Yaxşı at yemini artırır, pis at qamçısını (Yaxşı ilə yaxşı da sümük 
düşür)
A good horse szould be seldom spurred - Yaxşı atı az-az mahmızlamaq lazımdır (Mərdi qova-qova 
namərd eləmə). 
Ədəbiyyat 
1.
H.Bayramov: “Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları” Bakı, 1978, “Maarif” nəşr. 
2.
İ.Abdullayev: “Azərbaycan dilində müqayisəli-metofizik ifadələr haqqında qeydlər” ADU. “Elm” nəşr № 
1. 1973. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
351
3. Ф.А.Литвин:
«Об изучении разовидностей зооморфных характеристик (на материаалах
английского языка)». Вып № 5, 
4. Z.İ.Budaqova: “Metafizik və müqayisə bədii ifadə vasitəsi kimi”. Bakı, 1969, 204 s.
5. Н.Н.Амосова: "Основы английской фразеологии». Л,1963, стр. 208.
MEHTİYEVA SƏİDƏ 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ LEKSİK-QRAMMATİK VƏ KALKA 
ÜSULU İLƏ SÖZ YARADICILIĞI 
Açar sözlər
:
zaman yaratma, qrammatik xüsusiyyətlər, məsdər formaları, əvəzedicilər, 
modullaşdırmaq, mübtəda, ismi ifadələr, bağlayıcı, funksiya, cümlənin hissəsi 
Lexical-grammatic and skin in the english language creation of words with them 
The article deals with the word formation of modern English distinguished by its urgensy. Words in 
the English language are formed in different ways, as well as lexical, semantic and morphological ways have 
been explained in the article. Belonging to grammar word formation process operates on the basis of its 
material resources. The main duty of word formation process is to study objective laws and peculiarities 
appeared in the development of a language. 
Keywords:
formation of tense, grammatical peculiarities, forms of the infinitive, sbustitutes, modify, 
subject, noun phrase, conjunction, function, part of a sentence. 
Hər bir sözün yaranması müəyyən ehtiyacdan doğur. Ünsiyyətin müəyyən şəraitə bağlı ehtiyacından 
yaranan söz sonra bütün dil daşıyıcıları üçün zərurətə çevrilir. 
Əslində dilin lüğət fonduna daxil olmuş sözün hər birinin etimologiyasına gedib çıxmaq olar, amma 
bu xüsusi elm sahəsi olan etimologiyanın mövzusudur. 
Adətən etimon axtarışı ulu dilə cedib çıxır, bəzən də başqa dillərlə qarşılıqlı tarixi əlaqənin aşkarn 
olunmasını tələb edir. German dillərində sözün strukturu, onun morfem quruluşu çox mürəkkəb və 
müxtəlifdir. 
Düzəltmə sözlər bir leksik morfemdən və bir və ya biri neçə sözdüzəldici morfemdən ibarət ola bilər. 
Araya sözdüzəldici morfem də girə bilər. Leksik morfem həm də morfoloji funksiya yerinə yetirə bilər, yəni 
bir sözdən başqa söz düzəldə bilər. 
Bu sözdüzəldici mofremləri affiks adı altında birləşdirirlər və buraya prefiks və suffiks daxildir. 
İngilis dilində söh heç bir şəkilçi qəbul etmədən bir nitq hissəsindən başqasına keçə bilir.
Buna konversiya deyilir. Məsələn, to bridge – abridge; to look – a look; to drop – a brop; to work – a 
work və s. Son dövr elmi-nəzəri ədəbiy1yatda mürəkkəb sözlərlə bağlı diqqəti çəkən məsələlərdən biri də 
yaranan sözlərin dilin lüğət tərkibinə möhkəm daxil olması və digər başqa sözlərlə tam hüquqda işlənə 
bilməsidir. 
Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin birinci və əsas mənbəyini dilin daxili vəsaiti təşkil edir. Bu 
mənbədən danışarkən biz aşağıdakıları nəzərə almalıyıq. Bunlar əsasən: 
- leksik yolla; 
- morfoloji yolla; 
- sintaktik yolla; 
- kalka (yamsılama) yolu ilə yaranan sözlərdir. 
Biz əsasən leksik və morfoloji yollara nəzər salacaq və onları izah etməyə çalışacağıq. 
1.
Leksik yolla yaranan sözlər ümumxalq danışıq dili və onun müxtəlif sözdüzəltmə vəsaiti
(sözdüzəldici şəkilçi və sözlərin birləşməsi) istər dilin tarixi inkişafı prosesində və sözlərin yaranmasında 
əsas olmuşdur. 
2. Ümumxalq danışıq dilindən qidalanmayan və onun hesabına zənginləşməyən hər hansı bir ədəbi dil
nəticədə məhv ola bilər. 
3. Dilin söz ehtiyatından istifadə etməklə yeni hadisə, anlayış və dəyişmələri ifadə etmək üçün başlıca
yol dildə tarixən mövcud olan sözdülətmə formalarına uyğun surətdə yeni sözlər yaratmaqdır. 
Sözyaradıcılığında süniliyə yol vermək olmaz, çünki belə düzəltmə sözlərin ömrü az olur. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
352
Dildə onun öz materialı zəminində yaranan üğət tərkibinin zənginləşməsinə səbəb olan sözdüzəltmə 
qaydaları dilin daxili inkişaf qaydaları ilə bağlıdır. Belə sözdüzəltmə qaydalarını müxtəlif istiqamətlərdə 
öyrənmək olar. hər bir nitq hissəsinə daxil olan söz qruplarının konkret məzmunu, qrammatik forması, 
sintaktik quruluşu və bunların hər biri ilə əlaqədar olan sözdüzəltmə qaydaları da vardır. 
II. Morfoloji yolla yaranan sözlər. 
Dünya dillərində sözdüzəldici şəkilçilər ön, orta və son olmaqla üç yerə bölünün. Azərbaycan dilinin 
özünəməxsus sözdüzəldici şəkilçiləri yalnız son şəkilçilərdən ibarətdirsə, ingilis dilində sözdüzəldici 
şəkilçilər həm ön, hm də son şəkilçilərdən ibarətdir.
Yuxarıda qeyd etdyimiz kimi dünya dilləri bir-birilə əlaqədar inkişaf etmiş və etməkdədir. Həmin 
əlaqə nəticəsində bu dillər arasında qarşılıqlı surətdə bir-birinin lüğət tərkibinin zənginləşdirdiyi kimi, bu və 
ya başqa qrammatik formalarda bir dildən başqa bir dilə keçə bilər. 
Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sözdüzəldici şəkilçilərin rolu çox böyükdür.
Çünki şəkilçilər vasitəsilə bir sözdən bir çox yeni sözlərə mələ gətirmək mümkündür. bu da öz 
növbəsində dilin lüğət tərkibini zənginləşdirir. Sözdüzəldici şəkilçilər bu və ya digər nitq hissəsinin sonuna 
artırıla bilər. 
Bu şəkilçilər qoşulduğu sözlərə təsir edərək, bir nitq hissəsindən başqa bir nitq hissəsi də əmələ 
gətirir. Məsələn, short-to shorter; deep-to deepen; bright-to brighten, etc. 
III. Sintaktik yola yaranan sözlər dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sözlərin yanaşdırılması və 
birləşdirilməsinin də rolu az deyildir. Bu üsulla yaradılan müxtəlif mənşədən ola bilər. 
Dilin tarixi inkişafında sadə və ya düzəltmə sözlər müxtəlif üs3ullarla birləşərək bir çox mürəkkəb 
sözlər əmələ gətirmişdir. 
Deməli, birləşən hər iki söz mənalarına görə qaynayıb-qarışır, qovuşma və ya birləşmə halında 
işləndiyi zaman hər iki sözün əvvəlki mənaları əsasında onlardan fərqli olaraq ümumiləşmiş, vahid yeni 
anlayış ifadə edir. 
Belə qovuşma və ya birləşmələrdə yalnız formanı nəzərə azıb, məna və məzmunu yaddan çıxarmaq, 
əlbəttdə dili təfəkkürlə bilavasitə əlaqədardır. İnsanın idral fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlər sözlər şəklində və 
söz birləşmələri vasitəsilə cümlələr şəklində dildə qeyd və təsbit olunur. 
Dil öz inkişafında sadəcə olaraq məhdud bir çərçivə dairəsində deyil, aşağıdan uxarıya, sadədən 
mürəkkəbə doğru inkişaf edir. məhz belə bir inkişafında nəticəsidir ki, dilimizdə mürəkkəö sözlərin və söz 
birləşmələrinin miqdarı artmışdır. 
Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin mənbə və 
üsullarının öyrənilməsinin dilçilik nöqteyi-nəzərdən xüsusi əhəmiyyəti vardır. 
IV. Kalka (yamsılama) yolu ilə yaradılan sözlər. Yeni söz və terminlərin yaradılmasında kalka 
üsulunun da müəyyən rolu vardır. Bu üsulla əmələ gələn yeni sözlər dilimizin öz daxili materialı əsasında 
yaradılır. buna görə də burada dilin daxili inkişaf qanunları həlledici rol oynayır. 
Kalka yolu ilə yeni sözlərin yaradılmasında həm sözlərin, həm də dilin sözdüzəldici şəkilçilərindən 
geniş surətdə istifadə olunur. 
Kalka yolu ilə yaradılan yeni söz və terminlər hərdən tərcümə vasitəsilə dilə gətirilir. Bu proses zamanı 
tərcümə olunan söz həmin dildə (tərcümə edilən dildə) eyni mənanı verən sözlərlə yaxud söz və sözdüzəldici 
şəkilçilərlə ifadə olunmalıdır.
Buna görə də burada tərcümə edilən sözün tam qarşılığı verilməlidir, yoxsa onu kalka adlandırmaq 
olmaz. Bu kimi tərcümələr eyni zamanda sərbəst tərcümə adlanır. 
Bu və ya başqa bir dildə kalka yolu ilə yaradılan hər hansı bir sözün kök və şəkilçilərinə uyğun 
gəlməlidir. Kalka üsulu ilə yaradılan söz və terminlər həm morfoloji, həm də leksik yolla əmələ gəlir. 
a) morfoloji yolla yaradılan yeni sözlər həm dilin öz sözləri, həm də başqa dillərdən keçərək həmin 
dilin sözdüzəldici şəkilçilərinin əlavə edilməsi ilə əmələ gəlir; 
b) kalka üsulu ilə yaradılan sözlərin bir qismi də sintaktik yolla əmələ gəlir. İstər morfoloji və istərsə 
də sintaktik yolla yaradılan yeni söz və terminlər dilin zənginləşməsinə xidmət edir. 
Sintaktik yolla yaradılan yeni sözlər iki və daha artıq sözün birləşməsi və ya yanaşması ilə əmələ gəlir. 
Bunların bir qismi bitişik və bir qismi də ayrı yazılır. Sözlərin birləşməsi və yanaşması üsulu ilə bir çox söz 
və terminlərin yaranmasını kalka adlandırmaq olar. 
Bu və ya başqa dildə kalka yolu ilə yaradılan hər hansı bir sözün kök və şəkilçiləri həmin sözün 
alındığı dilin kök və şəkilçilərinə uyğun gəlməlidir. Kalka üsvulu ilə yaradılan sözlər həm morfoloji, həm də 
leksik yolla əmələ gəlir. 
İstər morfoloji, istərsə də sintaktik yolla yaradılan yeni söz və terminlər dildə yeni anlayışları ifadə 
etməyə xidmət edir. düzəltmə sözlərin içərisində şəkilçilərlə düzələn sifətlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 
Sözdə dəyişmə, əsasən, məna ilə əlaqədardır.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
353
Sözün fonetik tərkibi dəyişməz qalır, mənası təzələnir, yenidən yarana bilir. Fonetik tərkibi də 
modifikasiya yolu ilə yeni struktur əmələ gətirir, mənaya təsir edir, yeni məna yaranır. 
Struktura sözün ünsürləri ilə əlaqədarlır. Sözün məna Strukturu onun ifadə etdiyi əşya və ya məfhumla 
bağlıdır. Sözün məna strukturu sabi deyildir. Onun dəyişməsi əsasən üç planda olur: 
1.
sözlərin məentiqi-əşyavi məzmununun dəyişməsi; 
2.
sözlərin leksik-qrammatik əlaqələrinin dəyişməsi; 
3.
leksik-semantik sistemdə sözlərin məna əlaqələrinin dəyişməsi. 
Buların strukturlarında bir-birinə yaxınlıq olsa da, onlar mənalarına görə fərqlənir. Söz öz daxili 
formasına görə üç struktur elementdən ibarətdir: fonoloji, morfoloji və semantik. 
Hər hansı bir söz yeni məfhum ifadə etdiyi zaman öz əvvəlki mənasını da saxlayır. Əvvəlki forma 
yeni məfhumu ifadə edən formaya çevrilir. 
Söz yaradıcılığı, göründüyü kimi, dilin iki sahəsi – qrammatika və leksika ilə yaxından bağlıdır. 
Söz yaradıcılığının nəticəsi leksikaya aid olub, dilin luğət tərkibinə yeni-yeni leksik vahidlər verir. 
Söz yaradıcılığı prosesi ilə qrammatikaya aid olub, onun maddi imkanları əsasında fəaliyyət göstərir. 
Bu baxımdan, söz yaradıcılığını qrammatika və leksika ilə həmhüdud dilçilik sahələrindən hesab etmək olar. 
Söz yaradıcılığının əsas vəzifəsi dilin inkişafı prosesində meydana gələn qanunauyğunluqlarını və 
xüsusiyyətlərini öyrənməkdən ibarətdir. 
Sözsüz ki, yeni sözlərin yaradılması – söz yaradıcılığının əsas funksiyasıdır. Buna görə də ümumi dil 
sistemində söz yaradıcılığının böyük rolu vardır. 
Məlumdur ki, ingilis dilində sözün sintaktik funksiyası morfoloji əlaməti üstələyir. Sözün qrammatik 
təbiəti tam şəkilədə mətndə müəyyənləşir. Beləliklə, germanistikada yeganə vahid prinsip əsasında nitq 
hissələrini təsnif etmək üçün göstərilən bütün təşəbbüslər nəticəsiz qalmışdır.
Ənənəvi bölgü isə pis deyildir, sözün üç əlamətini nəzərə almaq lazımdır. 
Ədəbiyyat 
1.
Yespersen O.A. Modernq English Grammar on Historical Princples Copenhagen, 1972 part VI; 
Marchand H. The Categories and Types of Present Day English Word Formation. Wisbade, 1972. 
2.
Stein, Gabriel. English Word Formation Over Two Centures. Tubingen, 1978, p. 27-32. 
3.
Soudek Lev. Structure of Subsiandard Words in Britich American
MEHDİXANLI KƏMALƏ
Azərbaycan Texniki Universiteti 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN SİNTAKSİSİNDƏ CÜMLƏDƏ SÖZ SIRASI 
VƏ İNVERSİYA HADİSƏSİNİN STRUKTUR XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
Açar sözlər: 
Azərbaycan dili,sintaksis,söz sırası,inversiya,struktur xüsusiyyət
The functional feature of the simple sentence in moderne English and Azerbaijan language 
The functional feature of the simple sentence in moderne English and Azerbaijan language, in the 
fiction and spoken languages are considered in this article. The article speaks about the word-order in 
contemporary literatural English,its compare with Azerbaijani,also some kinds of simple and compround 
sentences of the English language. In this article the invertion facts observed btween the lexical systems of 
the Azerbaijani and English languages are studied in yhe aspect of the problems of the interlingual doublet 
and invertion syntense. 
Keywords: 
Azerbaijan language,syntax,wordrow,inversion,structure feature
“Söz” sırası anlayışı ilə “cümlə üzvlərinin sırası “ anlayışları fərqlidir . Söz sırası dedikdə,cümlə ilə 
yanaşı, ara sözlərin, xitabların, qoşmaların, bağlayıcıların, ədat və nidaların da cümlə yeri nəzərdə tutulur . 
Ara sözlərin, xitabların,köməkçi nitq hissələrinin cümlədə yeri nəzərdə tutulur. Ara sözlərin, xitabların 
,köməkçi nitq hissələrinin cümlədə yerindən həmin mövzulardan bəhs edilərkən danışıldığı üçün burada 
əsas diqqət cümlə üzvlərinə yetirilir. Dünya dillərində söz sırasının iki mühüm funksiyası vardır: sintaktik-
semantik funksiya ,üslubu funksiya.
Sintaktik-semantik funksiya o deməkdir ki , cümlədə sözlərin yeri dəyişdikdə həm cümlənin məənası , 
həm də sözün sintaktik vəzifəsi dəyişir. Azərbaycan dilində bu hal yalnız bir nöqtədə-mübtəda ilə qeyri-

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
354
müəyyənlik bildirən vəzifəsiz tamamlığın münasibətində özünü göstərir : Adam ayı öldürüb – Ayi adam 
öldürüb . At adam götürdü –Adam at götürdü. Qoşmalı sözlərlə də bu hal mümkündür : Rəna qardaşı üçün 
kitab aldı –Qardaşı Rəna üçün kitab aldı. Söz sırasının üslubi funksiyası o deməkdir ki, cümlədə sözlərin yeri
dəyişdikdə sözün sintaktik funksiyası və cümlənin mənası dəyişmir, bu və ya digər üzv aktuallaşdirılaraq 
daha qabarıq nəzərə çarpdırılır; məsələn: Bu dəfə ona Lalə cavab verdi. Lalə bu dəfə ona cavab verdi. Lalə 
ona bu dəfə cavab verdi. Türk dilləri bu sonrakı qrupa daxil olan dillərdəndir. Sözlərin və söz 
birləşmələrinin cümlədə yeri cümlənin sintaktik quruluşu və cümlə üzvlərinin aktual üzvlənməsi ilə
bağlı olur və söz sırası normaları həmin iki cəhətə əsasən müəyyənləşir. Söz sırasının qeyri-ekspressiv , 
ədəbi normaları vardır. Həmin normaya əsasən , əvvəlcə cümlənin nüvəsini təşkil edən üzvlərdən mübtəda , 
sonra xəbərişlədilir ; məs : Yük maşını getdi . Məlumdur ki, müxtəsər cümlə ikinci dərəvəli üzvlər vasitəsilə 
genişləndirə bilər : Mübtədanın təyini adi xüsusiləşdirmədikdə mübtədadan əvvəl işlənir : Tonyarımlıq yük 
maşını getdi . Danışan şəxsi hərəkətin istiqaməti maraqlandıra bilər .Bu zaman normalara müvafiqolaraq , 
yer zərfliyi mübtəda ilə xəbər arasında yerləşəcəkdir . Tonyarımliq yük maşını körpüsalanların çadırına tərəf 
getdi. Hərəkətin icra tərzini bildirən sözlər isə məntiqi vurğudan asılı olaraq yer zərfliyindən əvvəl də , 
sonra da işlənə bilir : Tonyarımlıq yük maşını yanımızdan sürətlə ötüb körpüsalanların çadırına tərəf getdi . 
Determinant zərfliklər isə əksərən cümlənin əvvəlində işlənir : Axşamçağı Adillə çadırın qapısında oturub 
çay içdiyimiz zaman tonyarımlıqyük maşını yanımızdan sürətlə ötüb körpüsalanlaın çadırına tərəf getdi . ( 
İ.Əfəndiyev ) Dilin sintaktik quruluşundan danışılarkən bu cür sıra norma hesab olunur . 
Canlı danışıq dilində söz sırası normaları pozulmuş olsa da , nitqin ritmik-melodik axını , fasilə , 
vurğu fikrin düzgün başa düşülməsinə imkan yaradır . Məsələn , arağıdakı cümlələrə diqqət yetirək: Bədbəxt 
mən o kəsə deyərəm ki, bu beş qara günü ləzzəti damağ ilə keçirib baş gora aparmaya. Gördüm bizim 
həyətdə bir çox böyük ağac bitib. Bu saat Iranda neçə yüz Sibirdən qaçmış dustaq var. Ə.Haqverdiyevin 
“Dağılan tıfaq” pyesində verdiyimiz bu misalların birincisində bədbəxt sözündən sonra edilən fasilə onu mən 
sözündən ayrır və deyərəm sözü ilə əlaqələndirir. İkinci misaldan zahirən belə anlaşıla bilər ki, həyətdə bi 
neçə ( çoxlu ) ağac varmış. Lakin mətndən aydın olur ki, yalnız bir ağacdan söhbət gedir: şifahi nitqdə bir 
sözündən sonra edilən fasilə onu çox sözündən ayırır və çox böyük mənası başa düşülür . Gördüm bizim 
həyətdə çox böyük bir ağac bitib. Sonrakı nümunədə neçə yüz sayı Sibirdən qaçmış sözlərinə deyil,dustaq 
sözünə aiddir və bunu şifahi nitqdə intonasiyanin köməyi ilə başa düşmək olur. Bu xüsusiyyət Azərbaycan 
dili üçün səciyyəvi olub “ Dədə Qorqud “ dan gəlir : On iki bin qara donlu kafir ata bindi – cümləsində on iki 
bin sayı qara donlu sözlərinə deyil, kafir sözünə aiddir .: Qara donlu on iki bin kafir ata bindi . Yazıda bu cür 
cümlələrdə intonasiya , fasilə əlamətləri öz ifadəsini tapa bilmədiyindən anlaşılmazlıq yarana bilir. Bu hal 
şifahi nitqdə mənafərqləndiricilik xüsusiyyəti ilə yanaşı , ifadəli-ekspressiv olması ilə də seçilir. Həmin 
cümlələrdən birincisində o kəsə , ikincisində çox böyük , üçüncüsündə isə neçə yüz sözlərinin 
fərqləndirilməsi üçün cümlələr bu cür qurulmuşdur . Nəzərə çarpdırılan sözlər aktual üzvlənmə əsasında 
tematik inkişafa səbəb olmuş, fikri irəlilətmişdir. 
Məlumdur ki, mətndə müəyyən məqsədlə işlənən hər bir cümlə “ məlum olan” ı bildirən və dilçilikdə 
“tema” adlandırılan çıxış nöqtəsinə və “yeni” ni bildirən , “ rema” adlandırılan hissəyə malik olur . Rema 
məntiqi vurğu ilə fərqləndirilir və cümlənin kommunikativ mərkəzini təşkil edir . Cümlənin strulturu 
danışanın məqsədindən ,tema və remanın cümlədə necə yerləşdirilməsindən asılı olur. 
Adi halda cümlədə əvvəlcə “verilən” , sonra “yeni” ,yəni əvvəlcə tema, sonra rema işlədilir . Məsələn , 
Yük maşını getdi – cümləsində yük maşını tema ,getdi remadır ,yəni yük maşını “məlum olan” ı , getdi sözü 
“yeni” ni bildirir . 
Cümlənin qramatik üzvlənməsi ilə aktual üzvlənməsi fərqlidir . Qrammatik üzvlənmə dedikdə , 
əvvəlcə qeyd etdiyimiz kimi , cümlənin məlum beş üzvə - mübtəda ,xəbər . tamamlıq , təyin və zərfliyə 
ayrılması ,aktual üzvlənməsi dedikdə isə cümlənin tema və remaya ayrılması nəzərdə tutulur . Bütün 
cümlələrdə aktual üzvlənmə müşahidə olunmur . İlin ortaları idi. Hava isti idi – kimi cümlələrdə məntiqi 
vurğu yoxdur vvə bu cür cümələr tema və remaya ayrılmır. Bunlar adi təsviri cümlələrdir və “yeni”ni bildiri . 
Lakin lazım gəldikdə bu cür cümlələrdə də aktuallaşdırma mümkündür:İlin ortaları idi . Hava isti idi . (Ayın 
yox , ilin ortalrı idi , ayrı şey yox , hava isti idi və s. ) Akrual üzvlənmə nəzəriyyəsinə görə , tema və remaya 
ayrılan cümlələr üzvlənən ,tema və remaya ayrılmayan cümlələr üzvlənməyən cümlələr adlandırılır. 
Qrammatik üzvlənmə potensial sintaksisə , cümlənin ürammatik quruluşuna,aktual üzvlənmə isə 
suprasintaksisə,aktual sintaksisə aiddir .Qrammatik üzvlənmədə cümlənin üzvlərinin təbii ardıcıl düzülüşü 
öyrənilir. Bu cəhətə əsasən cümlədə əvvəlcə mübtəda ,sonra xəbər işlənir. Cümlə geniş olduqda mübtədadan 
əvvəl onun təyini, xəbərdən əvvəl tamamlıq, zərflik və əgər ismi xəbər varsa, onun mümkün ola bilən təyini 
yerləşir. Məsələn: Yağış yağır. Hava açıldı. Ağaclar yaşıllaşır. Quşlar oxuyur. Qar yağırmı? Hava necədir? 
və s. Kimi müxtəsər cümlələrdə mübtəda və xəbərin qrammatik sırası nirmalara müvafikdir. Çöl işindi 
yorğun qayıdan kəndli otların arası ilə axan bu sularda əl-üzünü yuyub bir qədər dincələrdi (İ.Əfəndiyev) - 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
355
cümləsində əvvəlcə təyin və mübtəda sonra tərz və kəmiyyət zərflikıəri və xəbər işlənmişdir. Cümlənin 
qrammatik üzvlənməsində söz birləşmələri müəyyən qrammatik qrammatik funksiya yerinə yetirir ki, bunlar 
aktual üzvlənməyə aid deyildir. Aktual üzvlənmə mənafərqləndiricilik xüsusiyyətinə görə cümlənin tema və 
remaya ayrılmasıdır. Tema cümlənin çıxış nöqtəsi kimi cümlənin əvvəlində, rema isə fikir ifadəsinin əsas 
məqsədini - "yeni"ni bildirməklə sonra işlənir. Bu hal - cümlənin komponentlərinin belə bir ardıcıllıqla 
düzülüşü fikrin məntiqi ifadəsinə xidmət edir. 
Aktual və sintaktik üzvlənmə uyğun gələ də bilir, uyğun gəlməyə də bilir. Cüttərkibli nəqli cümlələrdə 
mübtəda (mübtəda qrupu) temaya, xəbər (xəbər qrupu) remaya uyğun gəlir; məsələn: Taxtrəvanlar yola 
düşdü. Küçələrdəki qarovulların hərəsi bir bucağa qısılıb mürgüləyirdi (Ordubadi) - cümlələrindən 
birincisində taxtirəvanlar mübtəda və temadır; yola düşdü-xəbər və remadır. İkinci misaldaküçələrdəki 
qarovulların hərəsi – təyin və mübtədadan, eyni zamanda temadan; bir bucağa qısılıb mürgüləyirdi-zərflik və 
xəbərdən, eyni zamanda remadan ibarətdir. 
Bəzən aktual üzvlənmə cümlənin sintaktik üzvlənməsinin əksinə qurulur. Eyni sintaktik quruluşa 
malik olan cümlə kommunikasiya məqsədindən asılı olaraq, aktual üzvlənmə baxımından müxtəlif ola bilər. 
Bu, məntiqi vurğunun hansı sözün üzərinə düşməsindən asılıdır: Mən dünən kəndə məktub yazdım. Mən 
dünən 
kəndə
məktub yazdım. Mən dünən kəndə məktub 
yazdım 
–cümlələrində “yeni” hər dəfə bir sözlə 
müəyyənləşir, lakin qrammatik üzvlər olduğu kimi qalır. Bəzən mübtəda ilə xəbər öz yerini dəyişir, xəbər 
tema, mübtəda rema kimi çıxış edir. Bu zaman aktual üzvlənmə ilə sintaktik üzvlənmənin 
fərqlənməsisintaktik vəzifənin dəyişilməsinə səbəb olmur; məsələn: Danışır “Bakı”. Danışır “Araz” kimi 
cümlələrdə danışır tema, Bakı, Araz remadır-məntiqi vurğu ilə fərqləndirilən, əlavə, yeni semantik yük 
daşıyan sözlərdir. Lakin mübtəda ilə xəbərin (mübtəda və xəbər qruplarının) yerdəyişməsi həmişə bu cür 
nəticələnmir. Bəzən bədii dildə, canlı danışıq dilində xəbər (xəbər zonası) qabarıq şəkildə nəzərə 
çarpdırılmaq üçün mübtədadan (mübtəda qrupundan) əvvəl işlədilir, rema kimi, “yeni”ni bildirən vasitə kimi 
çıxış edir, mübtəda sonra işlənsə də, tema vəzifəsini yerinə yetirir; məsələn: Kimdir gülən? Kim idi oxuyan. 
Çox namərddir bu dünya. (Ə.Haqverdiyev) Öldürdü məni namərd oğlunun gülləsi. (Ə.Haqverdiyev) Ayıltdı 
məni evi yıxılmış. (Ə.Haqverdiyev) Keçdi qara qış. (S.Vurğun) Azaddır dilin. (S.Vurğun) Sağalır yavaş-
yavaş yaraları vətənin. (S.Rüstəm) Bizik son ağasıAzərbaycanın. (S.Vurğun) Bu misallarda fərqləndirilən 
üzvlər rema, qalan üzvlər temadır və bu cür ayrılma məntiqi vurğu ilə bağlıdır. 
Cümlədə determinant ola bilər. Bu cür hallarda sintaktik üzvlənmə ilə aktual üzvlənmənin qarşılıqlı 
əlaqəsi bir qədər də mürəkləbləşir. Məsələn: Atabəy Məhəmmədin Azərbaycanı səyahətə çıxması xəbəri 
gələndən bəri Əmir öz müqəddəratının nə cür həll ediləcəyi barədə düşünürdü (Ordubadi)-cümləsində 
Atabəy Məhəmmədin Azərbaycanı səyahətə çıxması xəbəri gələndən bəri determinant zaman zərfliyi, Əmir 
mübtəda, düşünürdü – xəbər, öz müqəddəratının nə cür həll olunacağı barədə - sözləri vasitəli tamamlıqdır. 
Həmin cümlədə determinant və mübtəda temadan, xəbər qrupu remadan ibarətdir. 
Tema və remanın tərkibinə, nitq hissələri ilə ifadəsindən və mənasından asılı olmayaraq, hər bir cümlə 
üzvü daxil ola bilir. Mən ona geri dönməyə və dayanmağa icazə vermədim (Mir Cəlal)-cümləsində mən sözü 
mübtəda və temadır, qalan sözlər xəbər qrupuna daxildir və remadır. 
Subyekt işi müəyyən obyekt üzərində icra etməli olduqda həmin obyektin dildə ifadəsi üçün tamamlığa 
ehtiyac olur. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqların yeri sabitdir və onlar bir qayda olaraq, təsirli 
feili xəbərin yanında işlənir; məs.: Ürəyi heç nə istəmirdi. Kim isə limon doğrayırdı. Sən nə danışırsan? və s. 
Təsirli feili xəbərlə qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın arasına müstəqil söz daxil ola bilmir. 
Nadir hallarda tərəflər yerini dəyişə bilir: Divara yax təzək, elə qeyrət, gavur qızı. (Sabir) Təndir qala, bişir 
çörək, aş, ət, gavur qızı. (Sabir) Cümlədə bir vasitəsiz və ya vasitəli tamamlıq olduqda mübtəda ilə xəbər 
arasında yerləşir: Mən davanızı ayırd edərəm. Cavanşir səsini ucaltdı. (H.Mehdi) Şeypur səsləri hamını 
çağırdı. (H.Mehdi) Cavanşir atası ilə razılaşmadı. (H.Mehdi) Bu cür cümlələrdə tema-rema ardıcıllığı da 
gözlənmiş olur. Tamamlıq determinant rolunu oynadıqda cümlənin əvvəlində işlənir, məntiqi vurğu 
mübtədanın üzərinə düşür: Əntərzadəni özüm yola salacağam. (Mir Cəlal) Bunu Əhməd də hiss edirdi və s. 
Cümlədə həm vasitəsiz, həm də vasitəli tamamlıq olduqda, adi normalara uyğun olaraq, mübtəda ilə 
xəbər arasında əvvəl vasitəsiz, sonra vasitəli tamamlıq işlənir: Bu adam məni öz hərəkətlərinə alışdırırdı. O, 
dərs kitablarını mənə tapşırdı. Məntiqi vurğu bu sıranı dəyişməyə səbəb olduqda rema da dəyişmiş olur: O, 
mənə dərs kitablarını tapşırdı. 
Vasitəsiz və vasitəli tamamlıqlar xəbərlə inversiyaya uğrayaraq cümlənin sonuna keçdikdə məntiqi 
vurğu qəbul edərək rema vəzifəsini yerinə yetirir; məs.: Dünən yaxamın, ətəyimin qızılllarını söküb 
vermişəm kişiyə. (Ə.Haqverdiyev) Tezliklə zəhrimarın qayıdar özünə. (Ə.Haqverdiyev) Rəhm eylə bizə, 
kömək eylə bizə. (Ə.Haqverdiyev) Bu cür hallarda məntiqi vurğu xəbərin üzərində də qala bilər: Ver mənim 
imarətlərimi. (Ə.Haqverdiyev) Vurğu xəbərin üzərinə düşsə də: tamamlıqla xəbərin inversiyası ekspressiv-
üslubi səciyyə daşıyır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
356
Zərfliklər də xəbər zonasına aid olduğundan adətən mübtəda ilə xəbər arasında işlənir; məs.: Dostum 
mülayim səslə dedi: (H.Mehdi) Məruzə gecə yarısınadək davam edəcək. (Mir Cəlal) Oğlan ətrafına baxındı. 
(İ.Əfəndiyev) Camaat kluba toplaşmışdı. (Mir Cəlal) Mən çox utanırdım. (Mir Cəlal) Mən əllərimi 
görüşməyə, salamlaşmağa hazırladım. (Mir Cəlal)Zaman və yer zərflikləri determinant rolunda çıxış etdikdə 
cümlənin əvvəlində işlənir: Vağzalda orkestr səsləndi. Sabah mən evdə olmayacağam. Bu ümumi qayda 
aktuallaşdırma ilə bağlı dəyişə də bilər: Orkestr vağzalda səsləndi. 
MƏHƏRRƏMOVA AYSEL
Bakı Dövlət Universiteti
POLİPREDİKATİV MÜRƏKKƏB CÜMLƏLƏRİN FORMALAŞMASINDA 
BAĞLAYICILARIN VƏ BAĞLAYICI SÖZLƏRİN ROLU 
Açar sözlər: 
mürəkkəb cümlələr, bağlayıcı, qəlib sözlər, polipredikativlik, sintaktik əlaqə 
Polypredicatic development processes the role of connecting and connecting words 
Binding and binding words, one of the tools involved in linking the components of polypredicative 
complicated sentences, act as an expressionist of semantic and syntactic relationships. The intricacies of 
speech, gesture and mimics play an important role in the formation of this type of sentence. Thus, the 
expressiveness of these sentences is stronger and they tend to be slightly compact. 
Key words: 
complex sentences, conjunction, forms of words, polypredication, syntactic relation
Polipredikativ mürəkkəb cümlələrin komponentlərinin əlaqələnməsində iştirak edən vasitələrdən 
sayılan bağlayıcı və bağlayıcı sözlər semantik və sintaktik münasibətlərin ifadəçisi kimi çıxış edir. 
Bağlayıcısız mürəkkəb cümlələr şifahi nitqdə daha çox işlədilir.Bu tipli cümlələrin formalaşmasında 
şifahi nitqə xas olan intonasiya,jest və mimikanın mühüm rolu vardır.Beləliklə,bu cümlələrdə ekspressivlik 
çaları daha qüvvətli olur və onlar bir qədər yığcamlığa meyl edir. 
Dilçilikdə bağlayıcıya daha çox sintaktik əlaqə vasitəsi kimi yanaşılır. Bununla yanaşı, bağlayıcılar 
poliprediaktiv cümlələrin komponentlərinin məntiqi – semantik cəhətdən əlaqələnməsində mühüm rol 
oynayır. 
Daha qədim dövrün məhsulu olan bağlayıcısız mürəkkəb cümlələr ayrı-ayrı tərkib hissələrin məntiqi 
cəhətdən əlaqələnməsində mühüm vasitə kimi çıxış etsə də, lakin tabelilik və tabesizlik əlaqələrini tam 
şəkildə aydınlaşdırmaq üçün cümlədə, xüsusilə,tabeli və tabesiz bağlayıcıların birvasitə kimiişlədilməsi 
daha vacibdir.Bağlayıcılarla yanaşı,bağlayıcı sözlər də sintaktik əlaqə vasitəsi kimi mühüm əhəmiyyət 
daşıyır. Bildiyimiz kimi, bağlayıcı sözlərin əsas vəzifəsi cümlələr arasında əlaqə yaratmaqdır. 
Bağlayıcılardan fərqli olaraq, bağlayıcı sözlər əsas nitq hissələrinə xas olan (isim, sifət, say və s. olmaq 
kimi) xüsusiyyətlərini özündə saxlayır və müxtəlif cümlə üzvləri vəzifəsində işlənə bilir. Onlar, həmçinin 
komponentlər arasındakı məna əlaqəsinə müəyyən çalarlar da verə bilir. 
Dilimizdə işlənən bağlayıcıların bir qismi cümlə daxilində məna münasibətlərinin aydınlaşdırılmasına 
xidmət edir.“Bu töhmət çoxlarına toxundu, amma narazılığını yalnız bir nəfər büruzə verdi” 
(H.Mehdi)cümləsindəki informasiyalar arasındakı münasibət “amma” bağlayıcısı vasitəsilə müəyyənləşir. 
“Gah o mənə qulaq asdı, gah mən onu dinlədim” (O.Sarıvəlli) cümləsindəki informasiyalar arasındakı 
münasibət isə “gah”, “gah da” bağlayıcıları vasitəsilə müəyyənləşir. 1-ci nümunədəki cümlələr arasında
ziddiyyət, 2-ci nümunədəki cümlələr arasında isə bölüşdürmə əlaqəsi mövcuddur.
E.F.Korş göstərirdi ki,sintaksisin inkişaf tarixində tabesizlik əlaqəsi tabelilik əlaqəsindən əvvəl 
gəldiyi üçün budaq cümlə baş cümləyə ya tabesizlik bağlayıcıları vasitəsilə bağlanmalı, ya da bağlayıcısız 
olmalıdır. 
Müasir Azərbaycan dilində stabil halda mövcud olan, bir sıra bağlayıcı vasitələrin iştirakı ilə yaranan 
mürəkkəb cümlə qəlibləri vardır ki, onlar cümlə daxilində komponentlərin informativ yükündən asılı 
olmayaraq, onlar arasındakı münasibəti əvvəlcədən müəyyənləşdirir.Dilimizdə mürəkkəb cümlə qəlibi 
yaradan bağlayıcılara nəzər salaq:“Hər kəs” 
–
“O”, mübtəda budaq cümləsi; Məs: “Hər kəs mənə 
mərhəmət eləmək fikrinə düşsə, o mənim gözümdə özünü yamanca alçalda bilər(B.Bayramov); “Hara” 
–
“Ora”, yer budaq cümləsi; Məs: Sən məni hara çağırmışdınsa, ora gedərəm (Ə.Məmmədxanlı); “Kim”
–
“Ona”, tamamlıq budaq cümləsi; Məs: Kim Simanın başını kəsib gətirsə, ona bir qatır yükü qızıl verəcəyəm
(“Azərbaycan nağılları”); “ Nə qədər” 
–
“ O qədər ”, kəmiyyət budaq cümləsi; Məs: Nə qədər tez gəlsəniz, o 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
357
qədər tez məni nigarançılıqdan qurtararsınız (M.İbrahimov); “O günlər ki” – “ Onda ”, zaman budaq 
cümləsi; Məs: O günlər ki hava şəraiti bitki üçün əlverişli keçir, onda toxumlar daha yaxşı cücərir və inkişaf 
edir (C.Cabbarlı).Mürəkkəb cümlə qəliblərinin vacib hissəsi olan bu cür korrelyat sözlər komponentlərin 
məna münasibətlərinin açılmasında mühüm rol oynayırlar. Həmçinin, mürəkkəb cümlə komponentlərinin 
sintaktik və informativ cəhətdən formalaşmasına xidmət edən bağlayıcı və bağlayıcı sözlərin düşməsi 
cümlənin ümumi məzmununun dəyişməsinə səbəb olur. 
Bəzən mürəkkəb cümlələrdə bağlayıcı və bağlayıcı sözlər cümlədəki sintaktik vəzifəsi və semantikası 
ilə əlaqədar olaraq yanaşı işlənə bilirlər. Bu da onların işlənməsindəki qanunauyğunluğu xatırladır. 
Tabeli mürəkkəb cümlələrdə baş cümlə bir budaq cümlə ilə əlaqəyə girdiyi kimi, bir neçə budaq 
cümləni də özünə bağlaya bilir. Həmçinin, budaq cümlələr də bir-birinə tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanır. 
Lakin həmcins budaq cümlələr arasındakı bu əlaqə tabesiz mürəkkəb cümlələr arasındakı əlaqədən əsaslı 
şəkildə fərqlənir. Tabesiz mürəkkəb cümlələrdən fərqli olaraq, bu tipli budaq cümlələr vahid mərkəzdən
–
baş cümlədən asılı olur və hər bir komponent baş cümləni izah etməklə onun mənasının açılmasına xidmət 
edir. Beləmürəkkəb cümlələrdə budaq cümlələr arasındakı məna münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün 
tabesizlik bağlayıcılarından da istifadə olunur. Həmcins budaq cümlələrin sayı ikidən çox olduqda 
komponentlər arasında eyni bağlayıcının təkrarına rast gəlinir, əgər cümlədə qütblənmə (baş və budaq 
cümlə qütbü) varsa, qütblər arasında bir bağlayıcı tipi işlənir. Bu tabelilik bağlayıcısı budaq cümlələrlə baş 
cümlə arasındakı tabelilik əlaqəsinin əsas göstəricidir. Məs: Mənim təbiətimin səməri bu oldu ki, həm 
xanlığım əlimdə qaldı, həm rəiyyətim dağılmadı və həm də Gürcüstandan gələn 30 min əsirin çoxusunu şah 
mənə bağışladı (Ə.Haqverdiyev). 
Bu nümunə xəbər budaqcümləlitabeli mürəkkəb cümlə şəklindədir.Paralel semantik açılışlı 
polipredikativ cümlətipinə aid olan bu nümunədə baş cümlə qütbübir komponentdən ibarət olmaqla, 
üçkomponentdən ibarət olan budaq cümləqütbünü özünə tabe etmişdir. Budaq cümlələrbölüşdürmə əlaqəli 
tabesiz mürəkkəb cümlə şəklində bağlanmışdır.Onun qəhrəmanları, xüsusilə də,qız qəhrəmanları bir az 
qəribə və ekspansivdir, çünki müasir adamların paltarları, otaqları, avadanlığı bir-birinə oxşaya bilər, çünki 
burada sənaye standartı özünü göstərir (“Azərbaycan” jurnalı). 
Bəzən bu tiplitəkrarların işləndiyi cümlələrdə tabesizlik bağlayıcısı da paralel olaraq işlənə bilir. Bu 
mövzu ilə əlaqədar olaraq, M.Vəliyevanın “Ədəbiyyatımızda yeni insan” adlı kitabını da qeyd etmək 
lazımdır: həm ona görə ki, bu kitabda yeni insan problemi tarixi bir inkişafda izlənmişdir, həm də ona görə 
ki, tənqidçilərin məqalələr kitabını buraxarkən tematik prinsipə daha çox üstünlük verilmişdir
(“Azərbaycan” jurnalı). 
Bəzən baş cümlə,bütünlüklə,hər budaq cümlənin əvvəlində işlənərək təkrar olunur: Düz beş gün idi 
ki, bu konsert davam edirdi, düz beş gün idi ki, bu cür səsli oğlan: “Leyli”
, –
ha çağırırdı və yorğun səsli qız 
da: “Nədir, Məcnun?” 
–
deyirdi (Elçin). Başa düşə bilmirdi ki, mən onun yaxşılığını istəyirəm, başa düşə 
bilmirdi ki, ondan başqa heç kəsim yoxdur (Mir Cəlal). Polipredikativ mürəkkəb cümlə daxilində baş 
cümlələrin bu cür təkrarlanması cümlənin mənasını bir qədər qüvvətləndirir və dəqiqləşdirir. 
Ədəbiyyat 
1.E.Həsənova. Mürəkkəb cümlələrin polipredikativliyi, Bakı, 1986 
2.Ə.Abdullayev, Y.Seyidov, A.Həsənov. Sintaksis, Bakı, 2007 
3.K.Abdulla. Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri. Bakı, 2016 
4.Ə.Z.Abdullayev. Sintaksisin aktual məsələləri. Bakı, 1987 
5. Ə. Abdullayev. Müasir Azərbaycan dilində tabeli mürəkkəb cümlələr. Bakı, 1974
6. H.Bayramov. Müasir Azərbaycan dilində tabesiz mürəkkəb cümlələr. Bakı, 1960
7. Q.Kazımov. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı, 2000
8.Z.X.Tağızadə. Müasir Azərbaycan dilinin sintaksisi. Bakı, 1960 
MƏHƏRRƏMOVA GÜNAY
Azərbaycan Dövlət Dəniz Akademiyası 
MÜASİR İNGİLİS DİLİNDƏ PARTİCİPLE-in LEKSİK VƏ SEMANTİK
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONUN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ İFADƏSİ 
Açar sözlər:
İngilis dili,feili sifət,leksika,semantika,Azərb. dili,tipologiya 
The article speaks about of the participle en Enflish and is equivalent in Azerbayjani,also analyses 
some forme of participle and complex sentences in varicose situations.The article inves tigates the participle 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
358
in English and its comparative caracteristics with Azerbaijani also the participle in English it means their 
forming by changing the roots of the words. 
Keywords: 
English,participle,lexic,semantic,Azerbayjani,tipolojy
Müxtəlif sistemli dillərdə feili sifətin müqayisəli tipoloji tədqiqi olduqca mürəkkəb, lakin maraqlıdır. 
Tədqiqat zamanı belə nəticəyə gəldik ki, müqayisə edilən dillərdə feili sifətin müəyyən oxşarlıqları ilə 
yanaşı, həm də böyük fərqlər də vardır. Bu da feili sifətin bir dildən başqa bir dilə tərcüməsi zamanı qarşıya 
müəyyən prolblemlər çıxardır. Bu elmi-tədqiqat işində məhz bu problemə diqqət yetirilib, onu araşdırıb 
müəyyən fikirlər irəli sürməyə çalıdıq. 
Beləliklə, müasir ingilis dilində feili sifətin iki növü qeyd olunur: indiki zaman feili sifət – Participle I 
və keçmiş zaman feili sifət – Praticiple II. Azərbaycan dilində isə feili sifətin üç növü var: indiki zaman feili 
sifəti, keçmiş zaman feili sifəti, gələcək zaman feili sifəti. 
Feili sifətin hər iki növü – indiki və keçmiş zaman feili sifətləri adları şərti xaraktert daşıyır, yəni nə 
Participle I bütövlükdə indiki zamana, nə də ki, Participle II bütbövlükdə keçmiş zamana ail deyildir. 
Azərbaycan dilində isə demək olar ki, feili sifətin hər üç forması özünəməxsus müəyyən şəkilçilər 
vasitəsilə düzəlir. Bəzən, məsələn, indiki zaman feili sifət şəkilçisi gələcək zamanı ifadə edə bilsə də, ingilis 
dilindən fərqli olaraq, Azərbaycan dilində zaman adları şərti xarakter daşımır. 
İngilis dilində indiik zaman feili sifəti feilin sonuna ing suffiksi artırmaqla düzəlir, məsələn, to read – 
reading, to dance – dancing, to work – working və s. 
Azərbaycan dilində isə indiki zaman feili sifəti sözlərin sonuna müvafiq –an, -ən, -yan, -yən şəkilçisi 
artırmaqla düzəlir. Məsələn: yazan şagird, oxuyan sənətçi, işləyən fəhlə, yuyulan dəsmal və s. 
İngilis dilində keçmiş zaman feili sifəti aşağıdakı yollarla düzəlir: qaydalı feillərin sonuna -ed suffiksi 
əlavə olununr, qaydasız feillərdə isə kök dəyişikliyi baş verir, məsələn, to work – worked, to walk – walked, 
to live – lived, to listen – listened, to like – liked və s. Qaydasız feillərdə to write – written, to speak – 
spoken, to sell – sold, to spend – spent, to send – sent və s. 
Azərbaycan dilində də keçmiş zaman feili sifəti mış, miş, muş, müş və dıq, dik, duq, dük şəkilçilərinə 
məsubiyyət bildirən ım, im, um, üm, ın, in, un, ün, ı, intensivli u, ü, ımız, umuz, umuz, ümüz, ınız. iniz, 
unuz, ünüz, ları, ləri şəkilçiləri artırmaqla dığım, dığın, dığı, dığımız, dığınız, dıqları kimi ffeili sifət 
şəkilçiləri artırılması ilə düzəlir, məsələn, görmüş insan, oxumuş adam, gəlmiş qonaq, yazdığım yazı, 
oxuduğum kitab, aldığım meyvə, vurduğum zərbə, qaldığı hava və s. 
Əlavə olaraq, ingilis dilində bəzi diçilər feili sifətinü çüncü bir növü kimi bitmiş zaman feili sifətini də 
göstərirlər və ingilis dilində indiki və keçmiş zaman feili sifəti ilə yanaşı bitmiş zaman feili sifətin düzəltmə 
qaydasını da qeyd edirlər. Bitmiş zaman feili sifəti having+Participle II, yəni having və keçmiş zaman feili 
sifəti ilə ifadə edilir. Məsələn, having worked spent, having spoken. having written və s. 
Azərbaycan dilində isə indiki və keçmiş zaman feili sifəti ilə yanaşı gələcək zaman feili sifəti vardır. 
Gələcək zaman feili sifəti də indiki və keçmiş zaman feili sifətlərində olduğu kimi sözün sonuna 
müəyyən gələcək zaman ar, ər. acaq, əcək, yacaq, yəcək, ası, əsi, malı, məli şəkilçilərini artırmaqla düzəlir, 
məsələn, görüləcək iş, oxunacaq kitab, hazırlanmalı proqram, yazılası dissertasiya və s. 
Müqayisə edilən hər iki dildə feili sifətin ikili xüsusiyyətə – həm feili, həm də sifət xüsusiyyətinə maik 
olması və müxtəlif cümlə üzvləri vəzifəsinəd çıxış edə bilməsi və s. uzun müddət onun tədqiqi işini 
çətinləşdirmiş, ayrı-ayrı mülahmzələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşşdur. Elə bunun nəticəsidir ki, feili 
sifət həm germanistikda, həm də türkologiyada, o cümlədən ingilis və Azərbaycan dilçiliyində bəzən ayrıca 
nitq hissəsi kimi götürülmüş, bəzən feil, bəzən də sifət kateqoriyasına aid edilmiş, müxtəlif terminlərlə izah 
olunmuş və beləliklə, tədris işini çətinləşdirmişdir. Demək olar ki, Azərbaycan dilində 1839-cu ildə 1924-cü 
ilədək feil, 1924-cü ildən 1936-cı ilədək sifət, 1936-cı ildən 1938-ci ilədək feil, 1938-ci ildən 1959-1960-cı 
illərədək sifət. Bundan sonra isə feil bəhsinə daxil edilmişşdir. 
Müasir ingilis dilində feilin şəxssiz formalarından biri olan feili sifət feili xüsusiyyətlərlə bircə sifət və 
zərf xüsusiyyətlərinə də malikdir. 
Feili sifətin sifətə aid xüsusiyyəti onun ismi təyin etməsidir. Feili sifətin bu funksiyası Azərbaycan 
dilinin feili sifətinə uyğundur. 
Azərbaycan dilində də feili sifətlər bütün sifətlər kimi çox asanlıqla isimləşir və cümlənin müxtəlif 
üzvü vəzifəsində işlənir. 
Feili sifətin zərfə aid xüsusiyyəti isə zərflə təyin edilmiş hərəkətə, zərflə ifadə olunmuş xəbərə xidmət 
etməsidir. 
Tədqiqat zamanı belə nəticəyə gəldik ki, müqayisə olunan hər iki dildə feili sifət feildəki hərəkət 
məzmununun saxlayır. Feil əşyanın hüquqini hökm yolu ilə bildirdiyi halda, feili sifət bunu əlamətləndirmək 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
359
yolu ilə bildirir. Elə buna görə də feillər cümlədə xəbər, feili sifətlər isə əsasən təyin o lur. Feili sifətin hərə-
kət məzmununa malik olması onda feili sifətə məzsus digər əlamətlərin də meydana çıxmasına səbəb olur, 
çünki hərəkət məzmunu olmadan təsirlik, növ, inkarlıq, zaman. tərz və digər xüsusiyyətlər də ola bilməz. 
Feili sifət feilə məxsus zaman məzmunana da malikdir. Lakin feili sifət zamanı feil kimi konkret 
şəkildə ifadə edə bilmir, çünki feili sifət zamanı konkret şəkildə bildirməyə deyil, aid olduğu sözü zamanla 
bağlı olaraq əlamətləndirməyə xidmət edir. Elə buna görədir ki, zaman anlayışı feili sifətlərdə feilə nisbətən 
ümumi şəkildə özünü göstərir. Bu cəhətdən feili sifətləri də eyniləşdirmək olmaz, çünki feili sifəti əmələ 
gətirən formal əlamətlərdən asılı olaraq, bunların bir qismində zaman anlayışı qabarıq, digər qismində isə 
zəif şəkildə özünü göstərir, hətta bəzisində zaman elə ümumiləşir ki, onun hansı zamanı ifadə etdiyini 
müəyyənləşdirmək olmur. Belə feili sifətlər məzmun etibarilə feildən düzələn sifətlərə yaxınlaşır. 
Feili sifət feilə məxsus təsir kateqoriyasını da ifadə edir. Feili sifətlərdə bu kateqoriyanın ifadəsi 
feillərdə olduğu kimidir, yəni əmələ gəldiyi feilin məzmunundan asılı olaraq feili sifət həm təsirli, həm də 
təsirsiz olur. Müasir Azərbaycan dilində feili sifətin təsirli olub-olmaması işində onun formal əlamətlərinin 
rolu yoxdur. 
Feili sifət feilin növ kateqoriyasını da mühafizə edib saxlayır və bu cəhətdən, başlıca olaraq iki qrupa 
ayrılır: (y)an, ən, mış, miş, muş, müş, dıq dik, duq, dük, (y)acaq, əcək, şəkilçili feili sifətlər bütün növlərini, 
qalanları isə bəzi növlərini, yəni (y)ası, əsi, malı, məli, maz, məz şəkilçiləri ilə düzələnlər, əsasən məlum və 
məchul ar, ər, r şəkilçisi ilə əmələ gələnlər isə məlum növü ifadə edir. 
Feili sifətdə inkarlıq kateqoriyasının ifadəsi, əsasən, feillərdə olduğu kimidir, çünki feili sifət şəkilçiləri 
ya təsliq, ya da inkar feillərə qoşulur. İnkarlığın ifadəsində y(an), ən, mış, miq, muş, müş, dıq, dik, duq, dük 
şəkilçili feili sifətlər daha geniş imkanlara malikdir. Əmələ gəldiyi şəkilçinin məzmunundan və işlənmə 
yerindən asılı olaraq bəzi feili sifətlərdə inkarlıq məzmunu ma, mə ilə deyil, digər vasitə ilə, yəni sintaktik 
üsulla əmələ gətirilir. mış, miş şəkilçili feili sifət inkar fornmada işlənərkən forma etibarilə onunla bir 
mənbədən təşəkkül tapan ma (mış), mə (miş) feili bağlamasına oxşasa da, bu həm morfoloji, həm də 
sintaktik cəhətdən əsaslı surətdə ondan fərqlənir. 
Feili sifət özündən əvvəl gələn isimləri, əsasən feil kimi idarə edir. Təsirlik halda olan isimlər yalnız 
təsirli, yönlük, yerlik, çıxışlıq halda olan isimlər isə həm təsirli, həm də təsirsiz feili sifətlərdə idarə olunur. 
Feili sifət feilin tərz kateqoriyasını da mühafizə edib saxlayır və bu, feillərdə olduğu kimi, həm 
analitik, həm də morfoloji yolla ifadə olunur. 
Feili sifət feilə məxsus şəxs kateqoriyasını da ifadə edir. Lakin bu cəhətdən feili sifət məhdud 
imkanlara malikdir, ona görə də, feillərin hamısı şəxs şəkilçiləri ilə işləndiyi halda, feili sifətlərin hamısı şəxs 
məzmununu ifadə edən mənsubiyyət şəkilçiləri ilə işlənmir. Müasir Azərbaycan dilində yalnız dıq və acaq 
şəkilçili feili sifətlər şəxsi ifadə edir və ayrı-ayrı şəxslər üzrə dəyişir. başqa şəkilçilərlə düzələn feili sifətlər 
substansivləşdikdən sonra mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. 
Müasir Azərbaycan dilində feillərdə olduğu kimi, feili sifətlərdən də əvvəl zərf işlənə bilir, çünki l, 
feilə xas olan hərəkət məzmununu saxlayır. Məhz buna görə də həmin hərəkəti əlamətləndirən sözlərin 
(zərflərin) işlənməsini tələb edir. Zərf feillərlə işlənərkən yalnız hərəkətin əlamətini, feili sifətlərlə işlənərkən 
isə həm hərəkətin, həm də bu hərəkətlə bağlı olan əlamətin əlamətini bildirməyə xidmət edir. 
Beləliklə, müasir ingilis dilində feili sifətin feilə aid xüsusiyyəti növ, zaman və tərz formasına malik 
olmasıdır. 
Müasir Azərbaycan dilində də feili sifətin aşağıdakı xüsusiyyətləri var: hərəkət, zaman, təsirlilik və 
təsirsizlik, növ, inkarlıq, şəxs bildirir. 
Ümumiyyətlə, istər ingilis dilində, istərsə də Azərbaycan dilində olan feili sifətləri araşdırarkən belə 
nəticə çıxarmaq olar ki, ingilis dilində feili sifətin iki zaman forması, ingilis dilindən fərqli olaraq 
Azərbaycan dilində isə feili sifətin üç zaman forması var. Onu da qeyd edək ki, ingilis dilində feili sifətin 
formaları (indiki və keçmiş zaman forması) formaca indiki və keçmiş zamanı göstərsə də, diqqətlə fikir 
verdikdə görürük ki, indiik zaman feili sifəti (Participle I) həm indiik, həm də gələcək zamanı ifadə edir. 
Keçmiş zaman feili sifəti (Participle II) isə keçmiş zaman və keçmiş zaman formalarını ifadə edir. 
İngilis dilində zaman kateqoriyası şərti xarakter daşıyır (nisbidir), belə ki, feili sifətin hansı zamanda 
işlənməsindən asılı olmayaraq budaq cümlə hansı zamanda işlənirsə, feili sifət də həmin zamanı bildirir, 
məsələn: 
1.
When reading The Picwick Papers, one can
′
t help laughing. 
2.
When reading The Picwick Papers, one couldn
′
t help laughing 
3.
When reading The Picwick Papers, you will roar with laughing. 
yaxud: 
1.
The patient is lying with closed eyes. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
360
2.
The patient lay with closed eyes. 
3.
The patient will lie with closed eyes. 
Azərbaycan dilində isə feili sifətin zaman formaları özünəməxsus şəkilçilər vasitəsi ilə düzəlir. Ancaq 
inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan dilində də bəzən, məsələn, gələcək zaman şəkilçisi ilə düzələn feili sifəti 
cümlə daxilində gələcək və keçmiş zamanı ifadə edir. Məsələn: 
O gələn atlı bizim dəstədəndir. 
Anasını axtaran ceyranın ətrafa baxışı onu kədərləndirdi. 
Qucaqlaşmış ana və oğul hələ də bir-birindən arılmamışdılar. 
Leyla deyəcəyi fikr dəfələrlə ürəyindən keçirirdi. 
Müasir ingilis dilində feili sifətin iki zaman formasının olduğu demək olar ki, hamı tərəfindən qəbul 
olunub. Ancaq diqqətlə araşdırdıqda məlum olur ki, bəzi dilçilər feili sifətin iki deyil, üç zaman formasının 
olduğunu qeyd etmişlər, məsələn, K.A.Arkadyevskaya, L.B.Saratovskaya, T.S.Larina və başqaları Perfect 
Participle-ı feili sifətin üçüncü bir tipi kimi göstərirlər. Bundan əlalə, başqa dilçilər (K.N.Kaçalova, 
L.S.Barxudov, V.L.Kauşanskaya, O.İ.Musayev, B.A.İlyiş, M.Y.Blokh və başqaları) feili sifətin iki zaman 
formasını qeyd etsələr də, onun tərkibində Perfect Participle-ı da göstərirlər (xüsussən də məlum və məchul 
növdə) və onun Participle I və Participle II kimi düzəltmə qaydasını da qeyd edirlər. 
Bizcə bütün bunların əsasında iddia etmək olar ki, ingilis dilində feili sifətin üç növü mövcuddur və 
Perfect Participle-ı feili sifətin ayrıca bir forması kim göstərmək olar. 
Tədqiqatın ən əsas yenilkilərindən biri də odur ki, ingilis dilində indiki və keçmiş zaman feili sifətləri 
qeyd olunsa da, onların tərkibində bitmiş zaman feili sifəti də göstərilir və hətta onun ayrıca düzəltmə 
qaydası da izah olunur. Bu əsərdə onun, yənri bitmiş zaman feili sifətin (the Perfect Participle-ın) düzəltmə 
qaydasına, cümlədəki funksiyalarına, Azərbaycan dilində tərcümə olunması üsullarına da aydınlıq gətirilir və 
onun feili sifətin ayrıca üçüncü bir forması kimi göstərilə bilmə imkanlarının olmasını əsaslandırmağa diqqət 
yetirilib. 
МАМЕДОВА СОНА 
Сумгайытский государственный университет 
ИЗ ПРАКТИКИ ОБУЧЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ 
ЛЕКСИКЕ НА ЗАНЯТИЯХ РКИ 
Ключевые слова:
наименования лиц по профессии, обучение, словообразование, суффикс, 
упражнение 
The exercises directed on mastering and the use of this lexical group on Russian as foreign
language lessons 
The article deals with the formation features and the use of names of peoples by its occupation in 
Russian. Ihere is marked a considerable quantity and a structural variety of these words. Ihere are specified the 
suffixes used for their formation. The exercises directed on mastering and the use of this lexical group on 
Russian as foreign language lessons. 
Keywords:
name of people by occupation, training, word-formation, a suffix, exercize 
В современную эпоху кардинальные изменения в научно-технической и электронно-
технологической сфере привели к возникновению новых областей науки и производства. В связи с 
этим возник неудержимый рост профессий, а в языке появились соответствующие наименования этих 
профессий. Изучение последних имеет давнюю историю. Ещё в трудах М.В.Ломоносова, 
А.Х.Востокова, Ф.И.Буслаева говорится об особой группе имён существительных, обозначающих 
лиц по профессии и роду занятий. Позже данная группа слов неоднократно становилась объектом 
изучения в работах А.А.Шахматова, В.В.Виноградова и др. учёных. 
В последнее время в большинстве работ названия лиц по профессии рассматривается в общем 
контексте имен существительных, обозначающих лиц вообще. Исследователи отмечают, что в 
наименованиях лиц по профессии в основном используется аффиксальный способ словообразования. 
Суффиксация, представленная в этой группе наименований уже в древнерусскую эпоху, не теряет 
своей продуктивности и до настоящего времени. Например, в «Алфавитном словаре занятий» 
номинативные единицы, образованные с помощью суффиксации, составляют 72% общего числа 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
361
представленных наименований (всего 987 единиц); номинативные единицы, образованные путём сло-
восложения составляют 5,3% (всего 73 единицы); заимствования – 4,5% (всего 62 единицы) (См.: 1). 
Что касается удельного веса каждой группы производных со значением наименований лиц по 
профессии, то в упомянутом словаре наименования с суффиксом
-щик
составляют 495 единиц, с 
суффиксом
-тель
- 27, с суффиксом
-ник
– 76, с суффиксом
-ист
– 57, с суффиксом
-ик
– 46, с 
суффиксом
-лог
– 25, с словоэлементом
-вод
– 33, с словоэлементом
-вед
– 15 единиц. Образования 
с другими суффиксами менее значительны. 
Наблюдения показывают, что аффиксальные средства, при всей их многочисленности и 
многообразии привносимых значений, не способны полностью удовлетворить требования номинации 
в рассматриваемой области. Дело, очевидно, прежде всего в «социальном заказе», связанном с 
изменением характера производства, ростом автоматизации. «Автомат, - читаем в одной из 
журнальных статей, посвященных проблемам производства, - всегда расчленял производство на всё 
более простые и короткие операции. Возник неудержимый рост профессий … Сейчас перечень 
профессий состоит из более 40 тысяч позиций» (См.: 7). 
Следует отметить также, что в сфере наименований лиц по профессии наряду с однословными 
наименованиями используются также неоднословные наименования типа 
кузнец-штамповщик
и
описательные наименования, например, 
токарь по эбониту
. В упомянутом выше словаре приводится 
250 таких единиц. 
В книге И.Г.Милославского «Вопросы словообразовательного синтеза» рассматривается 
семантическая и морфемная структура существительных со значением лица. Автор приводит 
суффиксы, от которых образуется наибольшее количество существительных данной группы. К их 
числу относятся такие суффиксы, как 
-ист, -тель, -ник/щик, -арь, -ун, -ак, -ач, -ец, -ик, -ок
(11 
суффиксов) (5, 80-95). 
Среди примеров с данными суффиксами встречаются и названия лиц по профессии: 
очеркист, 
массажист, бегун, прыгун, глазник, подрывник, лётчик, регулировщик, учитель, скрипач, лекарь, 
химик
и т.д. 
Различные группы существительных со значением лица подробно анализируются в работах 
В.А.Кудрявцевой, В.Л.Воронцовой. В некоторых работах рассматривается вопрос о 
лексикографической разработке той или иной группы существительных со значением лица в 
двуязычных словарях. Характерной особенностью этих работ является то, что в них ставится задача 
выработать рекомендации для подачи анализируемых слов в русско-азербайджанских словарях. К 
примеру, в работах А.Ш.Балакишиева анализируются существительные с суффиксом 
-тель
. Автор 
подробно описывает семантическую структуру данной группы существительных, систематизирует 
словарные статьи по типовым значениям, указывает на недостатки в отражении значений данных 
существительных в словарях. Только среди существительных с суффиксом 
-тель
, автор выделяет 
ряд семантических групп, характеризующих лицо с различных сторон: 
1)
лицо, пребывающее в должности:
следователь, руководитель
; 
2)
лицо, выполняющее действие по профессии: 
учитель, воспитатель;
3)
лицо, выполняющее действие как обязанность: 
председатель, заседатель;
4)
лицо, пребывающее где-нибудь: 
житель, посетитель, читатель
; 
5)
лицо, наблюдающее за чем-либо: 
зритель, хранитель;
6)
лицо, положившее начало чему-нибудь: 
начинатель, родитель
;
7)
лицо, руководящее чем-нибудь: 
правитель, руководитель
и др. (См.: 2). 
Более десяти подгрупп названий лиц выделено и в работах З.И.Гурбановой, посвящённых 
конкретным именам существительным, мотивированным прилагательными (См.: 4). Автор анализирует 
большое количество производных наименований лиц по профессии и виду деятельности типа 
пожарник, лесник, буровик, мостовик, газовщик 
и т.д.
На основе анализа внеязыковых отношений, выражаемых названиями лиц по профессии 
Л.А.Шкатова также выделяет несколько групп таких слов: 
а) наименования, в основе которых лежит отношение к действию: 
сварщик, бродильщик; 
б) наименования, в основе которых лежит отношение к объекту действия: 
замочник, мраморщик, 
химик;
в) наименования, в основе которых лежит отношение к средству действия: 
автоматчик, шахтёр
(См.: 8). 
На наш взгляд, важно рассмотреть, и вопрос о том, с помощью каких языковых средств 
выражаются те или иные категориальные значения, каково соотношение и взаимодействие этих 
средств. Наблюдения показывают, что существование в языке определённых традиций и 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
362
апробированных обществом продуктивных и длительно бытующих словообразовательных моделей как 
бы облегчает выбор того, что должно получить отдельное название в окружающей нас 
действительности. Определение того, что подлежит называнию и что должно быть названо, диктуется 
прежде всего практическими нуждами человека и его социальным опытом в широком смысле этого 
слова. 
Отсюда вытекает мысль о необходимости изучения наименований лиц по профессии как 
неотъемлемой части словарного состава русского языка. На занятиях РКИ данная тема изучается 
параллельно с другими темами, хотя она требует к себе большего внимания, так как без неё 
невозможно иметь полное представление о современной социальной жизни русского народа, что 
противоречит страноведческому принципу преподавания РКИ. 
Поэтому мы считаем, что на занятиях РКИ изучению наименований лиц по профессии 
необходимо уделить должное внимание. С этой целью предлагаем прежде всего использовать 
разнообразные упражнения, способные пробудить у студентов интерес к изучению русского языка и 
мотивировать их желание расширить свой активный словарный запас за счёт различных пластов 
русской лексики, в том числе и за счёт наименований лиц по профессии. В качестве тренировочных 
можно использовать следующие типы упражнений: 
1.
Запомните значение данных наименований лиц по профессии (НЛП) 
(используйте словари):
шахтёр, водитель, лётчик, стоматолог
. 
2.
Напишите слова, от которых образованы данные НЛП: 
писатель, бегун, 
шахматист, игрок, скрипач, пулемётчик. 
3.
От данных слов образуйте НЛП со следующими суффиксами:
-тель, -чик, -
ник, -ист, -тор.
Пожар, авиация, футбол, автомат, учить.
4.
Какие НЛП соответствуют данным значениям: 
1)
тот, кто тушит пожар - … 
2)
тот, кто играет на гитаре - … 
3)
тот, кто управляет самолётом - … 
4)
тот, кто водит автомобиль - … 
5)
тот, кто стреляет из автомата - … 
6)
тот, кто преподает в университете - … 
5.
Приведите к данным НЛП варианты женского рода. 
Учитель, писатель, актёр, артист, певец. 
6.
Скажите, в какой сфере (чем?) занимаются люди следующих профессий?
Танкист, бегун, учитель, скрипач, окулист. 
7.
Назовите 5-6 профессий естественного профиля. 
Атомщик, химик, … 
8.
Назовите 5-6 профессий гуманитарного профиля. 
Литератор, переводчик, … 
9.
Назовите 5-6 профессий медицинского профиля. 
Уролог, окулист, … 
10.
Назовите 5-6 профессий технического профиля 
Слесарь, сварщик, … 
11.
Составьте 5-6 словосочетаний, а затем и предложений с НЛП. 
12.
Назовите профессии ваших родителей, родственников и близких. 
13.
Какие профессии нравятся вам больше всего? 
14.
Назовите вашу будущую профессию. Чем вы хотите заниматься после 
окончания вуза? 
В заключение следует отметить, что в русском языке насчитывается большое количество 
наименований лиц по профессии. Для обозначения лица по профессии используются различные типы 
языковых единиц: простые, производные и сложные слова, а также составные наименования и 
аналитические сочетания. Наибольшей употребительностью отличаются образования с суффиксами
-
ист, -тель, -ун, -ник, -щик, -ак, -ач, -арь, -ок, -ик, -ец
и др. В силу того, что многие слова, в том числе и 
наименования лиц, в русском языке многозначны, можно обнаружить в них дополнительное, 
приращенное значение, которое иногда присутствует в словах в скрытом виде. 
Для того чтобы обеспечить усвоение и активное употребление студентами лексической группы, 
обозначающей лица по профессии, необходимо выполнять на занятиях разнообразные упражнения, 
нацеленные на выработку умения проводить семантический и словообразовательный анализ данных 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
363
слов, а также задания, направленные на формирование у студентов навыков использования этих слов в 
соответствии с их коммуникативным назначением. 
Литература 
1.
Алфавитный словарь занятий. М., 1959 
2.
Балакишиев А.Ш. Лексикографическая разработка существительных с суффиксом 
-тель.
АКД. 
Баку, 1990. 
3.
Вахмина Л.Л., Система упражнений: старая новая проблема. //Рус. яз. за рубежом , № 2, 2017, с. 
10-17. 
4.
Гурбанова З.И. Семантическая структура конкретных имён существительных, мотивированных 
прилагательными в русском языке. АКД. Баку, 1996. 
5.
Милославский И.Г. Вопросы словообразовательного синтеза. М., 1980. 
6.
Моисеев А.И. Наименования лиц по профессии и толковые словари современного русского 
литературного языка //Современность и словари. Л.: Наука, 1978, с. 149-158. 
7.
Рувинский И. Профессия века – оператор //Знание – сила, 1979, № 1. 
8.
Шкатова Л.А. Наименования лиц по профессии в современном русском языке. АКД. М., 1967. 
MƏMMƏDOVA ELMİRA 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
FRAZEOLOJİ VAHİDLƏR VƏ ONLARIN SƏRHƏDLƏRİ 
Açar sözlər
: 
frazeoloji vahid, söz birləşməsi, idiomatik ifadə, atalar sözü
Frazeological unit and their experiences 
Mergers, expressions and phrases that are the object of research in phrazeology are presented under 
different names in contemporary linguistic literature: fixed phrase combinations, idioms, frazeological 
combinations, frazeological group, frazeological composition, frazeological unit, frazeologism, frazem, 
frazeologic expressions, unequivocal word combinations, word combinations, idiomatic expressions, lexicon 
word combinations, and so on. This situation in the phraenology, that is, the inaccuracies of the term, makes 
it difficult to explore a number of issues related to the science of frazeology. 
Keywords
: 
frazeological unit, word combination, idiomatic expression, proverb word 
Müasir dilimizdə frazeologiya (yunanca 
phrasis
«ifadə» və 
logos
«təlim» sözlərinin birləşməsi) iki 
mənada işlənir: a) müəyyən bir dildəki müəyyən vahidlərin hamısı; b) belə vahidləri öyrənən dilçilik elminin 
adı (10, 516). N.N. Məmmədova görə, frazeologiya hər hansı bir dildəki sabit söz birləşmələrini öyrənən 
dilçilik terminidir (7, 155). A.Babayev də frazeologiya termininin iki mənada işləndiyini (dildəki frazeoloji 
birləşmələrin məcmusu və bu birləşmələri öyrənən elm sahəsi) qeyd edir (1, 267). H.Bayramov bunlardan 
başqa, müəyyən bir əsərin yaxud müəyyən bir dil abidəsinin frazeoloji vahidlərindən bəhs etdikdə də bu 
termindən istifadə olunduğunu söyləyir (2, 5). A.Qurbanovun da fikirləri buna yaxındır: «Dildə olan bütün 
sabit söz birləşmələrinin, bölünməz ifadə və ibarələrin məcmusuna frazeologiya deyilir. Dilçilik elmində 
frazeologiyadan bəhs edən şöbə frazeologiya adlanır» (5, 322). 
Frazeologiyanın tədqiqat obyekti olan birləşmə, ifadə və ibarələr müasir dilçilik ədəbiyyatında 
müxtəlif adlar altında təqdim olunur: sabit söz birləşmələri, idiomlar, frazeoloji birləşmə, frazeoloji qrup, 
frazeoloji tərkib, frazeoloji vahid, frazeologizm, frazem, frazeoloji ifadələr, tərkib hissələrinə bölünməyən 
söz birləşmələri, dəyişməz söz birləşmələri, idiomatik ifadələr, leksik söz birləşmələri, və s. 
Frazeologiyadakı bu vəziyyət, yəni terminin qeyri-dəqiqliyi frazeologiya elmi ilə bağlı bir sıra məsələlərin 
araşdırılmasında çətinlik törədir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, ayrı-ayrı tədqiqatçılar bu terminləri fərqli 
məzmunda qəbul edir. Məşhur fransız dilçisi Ş.Ballidən günümüzə qədər bu elm sahəsi ilə bağlı kifayət 
miqdarda tədqiqat əsərlərinin yazılmasına baxmayaraq, frazeologizmlərin sərhədi müəyyənləşdirilməmiş, 
onların dildəki funksiyası və yeri aydınlaşdırılmamış, frazeologiyanın bir sıra əsas problemləri (frazeoloji 
vahid və mürəkkəb termin, feili frazeoloji birləşmələr və mürəkkəb feillər, frazeoloji vahidlər və atalar 
sözləri) dilçilikdə bu gün də mübahisəli şəkildə qalmaqdadır. 
Frazeologizm anlayışı ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən fərqli şəkildə başa düşülür. S.Cəfərova görə, 
qrammatik birləşmənin özü və ya onun tərkibində olan sözlər məcazi mənaya keçərək mütəhərrikliyini 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
364
itirdikdə, sözlər arasında əlaqə və münasibət yaradan vasitələr donuq bir hala gəlir və o vahid bir məfhumu 
ifadə edən sabit söz birləşməsinə çevrilir (3, 96). H.Həsənova görə, frazeologizmlərə iki və ya daha artıq 
sözün birləşməsindən əmələ gələn hər hansı birləşmə yox, mənaca bütöv, sabit leksik tərkibli və sintaktik 
strukturlu ifadələr uyğundur. Birləşmənin sabitliyi və ya onu təşkil edən sözlərin bir məfhum ifadə etməsi 
sözlərin leksik mənasından, onların məcazlaşma və obrazlılıq dərəcəsindən asılıdır (4, 261). H.Bayramov 
frazeoloji vahidə aşağıdakı tərifi verir: «Fikrin ifadəsində nitqin bilavasitə tərkib hissəsini təşkil edən iki və 
daha çox təmənnalı sözün tarixən birləşməsindən ibarət olub, komponentləri sintaktik və semantik cəhətdən 
parçalanmayan, quruluşca sərbəst söz birləşməsinə və ya cümləyə oxşayan, mənaca sözə, söz birləşməsinə 
və ya cümləyə ekvivalent olan, dildə hazır şəkildə mövcud olub ənənəyə görə ya bir formada, ya da 
qrammatik cəhətdən dəyişdirilərək işlədilən konstruksiyalara frazeoloji vahid deyilir» (2, 27). 
M.Mirzəliyevaya görə, frazeoloji vahidlər sabit söz birləşmələrinə daxil olmayan, həm söz, həm söz 
birləşmələri (xüsusilə sabit söz birləşmələri), həm də cümlə səviyyəsində məcazlaşma prosesinə məruz qalıb 
semantik bütövlük qazanan və dildə hazır vəziyyətdə mövcud olan sabit dil vahidləridir (8, 6). Aydın 
görünür ki, digər tədqiqatçılardan fərqli olaraq M.Mirzəliyeva frazeoloji vahidin bir sözdən də ibarət ola 
bilməsi fikrini müdafiə edir. Başqa sözlə desək, o, frazeoloji vahidin həm söz, həm söz birləşməsi, həm də 
cümlə səviyyəsində olması fikrini müdafiə edir. Bu münasibətlə o yazır: «Söz səviyyəsində olan frazeoloji 
vahidlər də sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlərin məcazlaşmaya məruz qalması prosesi nəticəsində əmələ 
gəlmişdir. Düzdür, dilçilikdə bu fikir nadir hallarda söylənilir və bu cür fikrin tərəfdarı o qədər də çox 
deyildir. Lakin türk dillərinin faktları bu fikrimizin möhkəmlənməsi üçün bizə əsas verir» (8, 48). 
Q.Ç.Mahmudova da M.Mirzəliyevanın bu fikirlərini bölüşdürür: «Dildə frazeoloji vahidlərə 3 səviyyədə rast 
gəlinir: söz, birləşmə və cümlə səviyyəsində. Birləşmə səviyyəli frazeoloji vahidlər artıq tam şəkildə qəbul 
edilmişdir. Söz səviyyəli frazeoloji vahidlərlə bağlı fikirlər isə haçalanır» (6, 19). 
İstər nəzəri dilçilikdə, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində frazeologiya anlayışı həm geniş, həm də dar 
mənada başa düşülür. H.Həsənov yazır ki, frazeologiyanın həcmi ilə əlaqədar meydana gələn fikir ayrılığı 
tədqiqatçıların onların əsas əlamətlərinə sabitlik və məcazilik baxımından yanaşmaları, «frazeologiya» 
termininin geniş və ya dar mənada işlədilməsi ilə bağlıdır. Tədqiqatçıların bir qrupu frazeologiyaya bütün 
frazem səviyyəli birləşmələri və cümlələri, bir qrupu isə ancaq sözün ekvivalenti kimi işlənən birləşmələri və 
cümlələri daxil edir (4, 259). M.Tağıyev frazeologiya anlayışını dar mənada qəbul edərək yazır: «Müasir 
filologiyada elə vəziyyət yaranmışdır ki, bunun nəticəsində «frazeologiya» anlayışı hədsiz dərəcədə 
genişləndirilir, buraya həm sözlər, həm idiomlar və tərkibi terminlər, sabit sintaktik konstruksiyaların bütün 
növləri, atalar sözləri, məsəllər, hikmətli sözlər, qanadlı sözlər, çoxlu miqdarda şifahi və yazılı nitqə məxsus 
ştamplar daxil edilir» (11, 5-6). Tədqiqatçının fikrincə, dilçilik elmlərindən biri olmaq etibarı ilə frazeologi-
yanın vəzifəsi yalnız dil strukturuna aid olan söz birləşmələrini tədqiq etməkdir. Frazeologiyanın predme-
tinin xüsusi dilçilik mənasında başa düşülməsi bu məsələnin ədəbiyyatşünaslıq-dilçilik və xüsusi 
ədəbiyyatşünaslıq mənasında başa düşülməsindən fərqlənir (11, 5). Rus dilçiliyində də frazeologiya anlayışı 
həm dar, həm də geniş mənada başa düşülür. V.V. Vinoqradov, O.S. Axmanova, R.S. Budaqov, S.İ. Ojeqov, 
D.N. Şmelyov, T.İ. Yeqorova kimi dilçilər frazeologiya terminini dar, A.İ. Yefimov, N.M. Şanski, A.A. 
Reformatski, Y.M. Qalkina-Fedoruk, A.P. Mordvilko, T. Malinski, V.P. Yukov kimi tədqiqatçılar isə geniş 
mənada işlədirlər. 
Biz frazeologizm anlayışını aşağıdakı kimi başa düşürük və «Kitabi-Dədə Qorqud» dilinin 
frazeologiyasını da məhz həmin parametrləri tətbiq etməklə araşdıracağıq. Bizim fikrimizcə, frazeoloji 
vahidləri meydana çıxaran ayrı-ayrı komponentlər birləşmə daxilində öz mənalarını itirir, ümumi bir məna 
ifadə edir. Yəni frazeoloji vahid məna və strukturca bir bütöv əmələ gətirir. Həmin bütövü əmələ gətirən 
komponentlərin frazeoloji vahidin tərkibində iştirakı daimidir. Belə ki, komponentlərdən hər hansı birinin 
dəyişməsi frazeoloji vahidi ya sərbəst söz birləşməsinə, ya da başqa frazeoloji vahidə çevirə bilər. Məhz 
buna görə də dilçilikdə frazeoloji vahidlərin dildə hazır şəkildə istifadə olunması fikri hamı tərəfindən qəbul 
edilir. Frazeologizmlərin başqa dilə tərcümə olunmaması da məhz bununla bağlıdır. 
Azərbaycan dilinin frazeologiyası müxtəlif aspektlərdə tədqiqata cəlb olunmuşdur. N.Rəhimzadə, 
H.Bayramov, M.Adilov, G.Yusifov və başqaları Azərbaycan dili frazeologiyasının ümumi xüsusiyyətlərini 
şərh etməyə üstünlük vermişlər. Azərbaycan dilinə dair yazılmış dərsliklərdə və ayrı-ayrı əsərlərdə də 
frazeologiya ümumi əlamətlər baxımından tədqiq edilmişdir. Üslubiyyata dair yazılmış əsərlərdə də 
frazeoloji birləşmələr tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Bu sıradan olan əsərlərdə ya frazeoloji birləşmələrin 
bədii üslubdakı yeri və mövqeyi, ya da ayrı-ayrı sənətkarların dilindəki işlənmə məqamları önə çəkilmişdir. 
Azərbaycan dili frazeoloji birləşmələrinin digər dillərə, xüsusən də rus və ingilis dillərinə tərcüməsi problemi 
də diqqətdən kənarda qalmamışdır. 
Ə.Orucov və N.Seyidəliyev Azərbaycan dili frazeologiyasını lüğətçilik baxımından araşdırmaya cəlb 
etmişlər. Frazeologiyanın onomastika ilə əlaqəsi problemi ilə Ç.Hüseynzadə, frazeologiyanın mürəkkəb 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
365
terminlərlə uyğun və fərqli cəhətləri ilə S.Sadıqova məşğul olmuşlar. M.Mirzəliyeva oğuz qrupu türk 
dillərinin, Q.Mahmudova isə qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyasını Azərbaycan dili ilə müqayisədə 
araşdırmışlar. 
Sabit söz birləşmələri olmaq etibarı ilə frazeologizmlər leksik vahidlər kimi bir mənanın 
daşıyıcılarıdır. Təsadüfi deyil ki, onların çoxu özlərinin leksik sinonimləri ilə əvəzlənə bilir. Bu baxımdan 
onlar mürəkkəb sözləri xatırladır və frazeologizmləri mürəkkəb–tərkibi feil hesab edənlər də məhz bu cəhətə 
əsaslanırlar. Belə ki, mürəkkəb sözlər kimi, frazeoloji birləşmələrdə də tərəflər özlərinin ilkin semantik 
mənasını itirir və birlikdə vahid semantikanı ifadə edir. V.V. Vinoqradov qeyd edir ki, frazeoloji vahidin 
bütünlükdə mənası onu təşkil edən ünsürlərin mənası qədər olmur. Burada bütün birləşmə bir ümumi 
mənanın ifadəsinə xidmət edir (9, 24). Deməli, frazeoloji vahiddəki sözlərlə həmin vahiddə ifadə olunan 
məna kəmiyyəti heç vaxt bir-birinə uyğun gəlmir. Digər tərəfdən isə, tərəflərin öz ilkin semantik mənasını 
itirməsi faktı üzdədir, əslində potensial halda həmin mənalar yaşayır, çünki sabit söz birləşmələrinin və ya 
mürəkkəb sözlərin semantik xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasında komponentlərin ilkin leksik mənası 
əhəmiyyətli rol oynayır. 
Qeyd etmək lazımdır ki, frazeoloji birləşmələrin yaranıb-formalaşması heç də kortəbii hadisə olmayıb 
sözlərin qanunauyğun əlaqələnməsinin məhsuludur. Daha dəqiq desək, frazeoloji birləşmələr sərbəst–
sintaktik birləşmələrin müəyyən semantik–üslubi mühitdə konversiyası yolu ilə meydana gəlir. Bəzi hallarda 
frazeologizmlərin yarandıqları sərbəst söz birləşmələri dildə yaşasa da, əksər halda frazeologizm kimi 
formalaşandan sonra sərbəst birləşmə öz fəaliyyətini dayandırır. Bu baxımdan frazeoloji birləşmələrin 
semantik xüsusiyyətləri zəngin olur. 
Frazeoloji birləşmələrdə semantik özəlliyin, rəngarəngliyin formalaşmasında ifadənin özünün məcazi 
məna bildirməsi, fikrin obrazlı şəkildə ifadəsinə xidmət etməsidir. Burada həqiqi semantik məna ilə 
obrazlılıq vəhdətdə çıxış edir. A.Qurbanov yazır ki, frazeoloji vahidlərin əsas xüsusiyyətlərindən biri onların 
obrazlı, emosional, ifadəli olmasındadır. Belə ki, frazeoloji vahidlər dilin intensivliyində, onun 
emosionallığında xüsusi rol oynayır. Frazeoloji vahidlər bu və ya digər anlayışı ayrı-ayrı sözlərdən dəfələrlə 
təsirli və obrazlı əks etdirir (5, 324). Ayrı-ayrı frazeoloji birləşmələrdə isə həqiqi semantik məna ilə 
məcaziliyin ölçüsü, dərəcəsi müxtəlif olur. Bu müxtəliflik, bir tərəfdən, frazeologizmin formalaşma 
mərhələsi ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, mətndəki tələbdən, situativ mövqedən asılı olur. Nəhayət, frazeoloji 
birləşmələrin tərəflərinin omonimliyi, antonimliyi və sinonimliyi də frazeologizmlərin leksik-semantik 
zənginliyində az rol oynamır. 
Ədəbiyyat 
1.
Babayev A. Dilçiliyə giriş, Bakı, «Nurlan», 2004, 512 s.
2.
Bayramov H. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları, Bakı, «Maarif», 1978, 176 s.
3.
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Leksika, Bakı, «Maarif», 1980, 216 s. 
4.
Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2001, 399 s.
5.
Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili, Bakı, «Maarif», 1985, 408 s. 
6.
Mahmudova Q.Ç. Qıpçaq qrupu türk dillərinin frazeologiyası, NDA, Bakı, 2007, 26 s. 
7.
Məmmədov N.N., Axundov A.A. Dilçiliyə giriş, Bakı, «Maarif», 1980, 315 s. 
8.
Mirzəliyeva M. Türk dilləri frazeologiyasının nəzəri problemləri, Bakı, Azərbaycan Ensiklopediyası 
nəşriyyatı, 1995, 146 s. 
9.
Виноградов В.В. Русский язык, М., «Высщая школа», 1972, 614 с. 
10.
Розенталь Д.Е., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов, М., 
«Просвешение», 1976, 543 с. 
11.
Тагиев М.И. Глагольная фразеология современного русского языка, Баку, 1966, 250 с. 
MƏMMƏDOVA NAİLƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Bakı Dövlət Universiteti 
İDARƏ ƏLAQƏSİNİN İŞLƏNMƏ SFERASI
The sphere of use of government as a syntactic (qrammar) relation
The article has been devoted to the sphere of the use of a government syntactic relation. It is noted that 
relation of government also as well as subordinative relaation proves between the main and dependent 
parties. The termination of a case of a noun is its morphological feature. Upon the demand of the main party 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
366
the dependent party is used in this or that case. The part with a case ending means is the dependent part. 
Acceptance of a noun of the dependent part of a certain case ending according to submission to the main part 
is relation of government. 
Keywords
: 
syntactic relation, termination of cases, morphological feature, relationn of government/ 
İdarə əlaqəsi də tabelilik əlaqəsi kimi, təbii ki, özünü əsas və asılı tərəflər arasında göstərir. Morfoloji 
əlaməti ismin hal şəkilçiləridir. Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəf ismin bu və ya başqa bir halında işlənməli 
olur. Deməli, hal şəkilçili tərəf asılı tərəfdir; məs.: O mənə cavab verməyərək üzünü yana çevirdi - 
cümləsində mənə, üzünü, yana sözləri asılı tərəflərdir. Mənə sözü cavab verməyərək sözünün tələbi ilə 
yönlük halda, üzünü, yana sözləri çevirdi sözünün tələbi ilə təsirlik və yönlük hallarında işlənməli olmuş, 
idarə olunmuşdur. Əsas tərəfin tələbi ilə asılı tərəfin ismin müəyyən bir hal şəkilçisini qəbul edərək 
dəyişməsinə 
idarə
əlaqəsi
deyilir. 
İsmin hallarının hamısı idarə əlaqəsinə xidmət etmir. Adlıq hal subyekt halıdır və cümlədə adətən 
mübtəda vəzifəsində, yanaşma əlaqəli birləşmələrin (şüşə qab, taxta qapı) birinci tərəfi kimi çıxış edərək 
təyin vəzifəsində işlənir. Qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik və təsirlik hallarında olan sözlər (uşaq paltosu, 
palto geymək birləşmələrinin birinci tərəfi) aid olduğu sözlə yanaşma əlaqəsində olur. Beləliklə, idarə 
əlaqəsində asılı tərəf dedikdə, ismin yiyəlik. yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarında olan (-ın,-in,-un,-
ün; -a,-ə; -ı,-i,-u,-ü; -da,-də; -dan,-dən şəkilçili) sözlər nəzərdə tutulur. Həmin halları tələb edən sözlər idarə 
edən sözlərdir, əsas tərəfdir. 
Uzlaşma və idarə əlaqələrinin mühüm fərqləri vardır. Uzlaşma əsas və asılı tərəflərin formaca 
uyğunluğuna əsaslanır, idarə isə əsas tərəfin daxili məzmunundan doğur. Mən gəlirəm - cümləsində gəlirəm 
sözünün mən sözü ilə uzlaşmasının mən sözünün daxili məzmunu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, mən sözü ilə 
məntiqi rabitəsi ola bilən bütün feillər I şəxs təkin şəxs şəkilçisini qəbul edərək həmin sözlə uzlaşa bilər. 
Lakin idarə əlaqəsi əsas tərəfin qrammatik semantikası ilə bağlıdır; getmək feili öz daxili mənasına görə ya 
yönlük, ya da çıxışlıq hallarında söz tələb edir: evə getmək, evdən getmək; görmək feili təsirlik və yerlik 
hallarında söz tələb edir: səni görmək, işdə görmək; oxumaq feili semantik imkanlarına görə daha çox halda 
söz tələb edir: kitabı oxumaq, sənə oxumaq, evdə oxumaq, kitabdan oxumaq və s. Uzlaşmanın mühüm 
səciyyəsi budur ki, əsas tərəfin forması asılı tərəfdə əks olunur, idarə əlaqəsində asılı tərəf əsas tərəfi əks 
etdirə bilmir: şəhər sözü oxuyuram sözünün tələbi ilə də idarə oluna bilər, işləyirəm sözünün tələbi ilə də.
Sinonim söz və ifadələrin hallara münasibətində fərq ola bilir. Məsələn, qulaq asmaq feili sözləri 
yönlük (radioya qulaq asmaq), onunla sinonim olan dinləmək feili təsirlik halda (danışanı dinləmək) tələb 
edir. Bu xüsusiyyət sözlərin etimoloji cəhətindən, həqiqi və ya məcazi mənada işlənməsindən irəli gəlir. 
Çoxmənalı və omonim sözlər passiv və ya fəal idarəçilik imkanına malik olur; məs.: gəzmək feili istirahət 
etmək mənasında obyekt tələb etməkdə qeyri-fəal olduğu halda, axtarmaq mənasında (bir şeyi axtarmaq) 
fəaldır və obyekt bildirən sözlə birgə işlənir. 
İdarə əlaqəsində bütün əsas nitq hissələri həm asılı, həm də əsas tərəf kimi çıxış edə bilir. Asılı tərəf, 
aydındır ki, hallana bilən nitq hissələri ilə ifadə olunur. Ona görə də idarə əlaqəsinin asılı tərəfi kimi isimlər, 
əvəzlik (şəxs əvəzlikləri, qayıdış əvəzliyi, qeyri-müəyyənlik bildirən əvəzliklər və s.) və məsdərlər daha 
fəaldır. 
İsimlərin idarə olunması: evə getmək, məktubu oxumaq, Əhmədi çağırmaq, buludları seyr etmək, 
bağda dincəlmək; 
Əvəzliklərin idarə olunması: səni dinləmək, onu çağırmaq, heç kəsi oyatmamaq, özünü gözləmək; 
Məsdərlərin idarə olunması: işləməyi bacarmaq, ov etməyi xoşlamaq, təhsil almağa getmək, 
danışmaqdan yorulmaq; 
Sifətlər, saylar, işarə əvəzlikləri və feili sifətlər yalnız isimləşməklə hallanır və idarə olunur: 
Sifətlərin idarə olunması: ağı qaradan seçmək, yaxşını pisdən fərqləndirmək, qırmızıya aludə olmaq, 
çolağı və qolsuzu sağaltmaq, dəlini ağıllandırmaq; 
Sayların idarə olunması: əllini ikiyə bölmək, beşi ona vurmaq, yüzü dörd dəfə artırmaq, ondan beşini 
çıxmaq; 
İşarə əvəzliklərinin idarə olunması: bunu yada salmaq, elələrini nəzərə almamaq, belələrinə xeyir-dua 
vermək; 
Feili sifətlərin idarə olunması: işləyənlərə mane olmamaq, oxuyanı alqışlamaq, yazdıqlarını gözdən 
keçirmək, dediklərinə əməl etmək. 
Yalnız nitq hissələri deyil, bir sıra ismi və feili birləşmələr də idarə əlaqəsində asılı tərəf kimi çıxış 
edir: macəra kitablarını oxumaq, otağın qapısını bağlamaq, qapının cəftəsini keçirmək, səhnəyə çıxanları 
alqışlamaq, uşaqların mükafatlandırılmasına sevinmək, gündəlik yazmaqdan xoşlanmaq və s. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
367
İdarə əlaqəsinin əsas tərəfi də bütün müstəqil nitq hissələri ilə ifadə olunur. Lakin əsas nitq hissələri 
içərisində fe`llər adları daha fəal idarə edir. Feillər təsirli və təsirsiz olmaqla, növlər üzrə dəyişməklə öz 
ətrafına çoxlu söz toplayır, obyekt və relyativ əlaqəli birləşmələr yaradır. Obyekt əlaqəli sözlərin 
əksəriyyətini, relyativ əlaqəli sözlərin bir qismini idarə yolu ilə özünə tabe edir. Buna görə də idarə əlaqəsini 
adətən əsas tərəfə görə iki növə ayırırlar: feillərlə idarə, başqa nitq hissələri ilə idarə. 
Şəxsli (təsrif formalı) feillərlə feili bağlama, feili sifət və məsdərlərin idarəsində fərqlər vardır. Şəxsli 
feillər də, feili bağlamalar da ismin dörd halını - yönlük, təsirlik, yerlik və çıxışlıq hallarını idarə edir; məs.: 
Mən evə gedirəm. Mən evi təmir edirəm. Mən evdə işləyirəm. Mən evdən çıxıram - cümlələrində evə, evi, 
evdə, evdən sözləri şəxsli feillərlə (gedirəm, tə’mir edirəm, işləyirəm, çıxıram) idarə olunmuşdur. Həmin 
sözlər eyni qayda ilə feili bağlama vasitəsilə də idarə olunur: evə gedəndə, evi təmir edəndə, evdə işləyəndə, 
evdən çıxanda. Fərq buradadır ki, şəxsli feillərlə idarə nəticəsində predikativ birləşmə (cümlə), feili bağlama 
ilə idarə nəticəsində qeyri-predikativ birləşmə (söz birləşməsi) yaranır. 
Məsdərlər və feili sifətlər də ismin həmin dörd halını idarə edir və söz birləşmələri əmələ gətirir: 
evə getmək evə gedən 
evi tə’mir etmək evi tə’mir edən 
evdə işləmək evdə işləyən 
evdən çıxmaq evdən çıxan 
Lakin məsdərin və feili sifətlərin idarə imkanları şəxsli feillərdən və feili bağlamalardan artıqdır. 
Məsdər isim xüsusiyyətinə malik olduğu (hərəkətin adını bildirdiyi), feili sifətlər isə isimləşə bildiyi üçün 
ismin yiyəlik halı ilə də əlaqələnir və ismi birləşmələr əmələ gətirir: uşağın ağlamağı, Ayın uzaqdan 
görünməyi; tələbənin oxuyanı, insanın düşünəni və s. Məsdərlərin və feili sifətlərin yiyəlik halı idarəsində 
statiklik, qalan halları idarəsində dinamiklik vardır.
Başqa nitq hissələri ismin yiyəlik halını tələb etməkdə daha fəaldır. Bu zaman asılı tərəf yiyəlik halın 
şəkilçisini, əsas tərəf isə müvafiq mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edir. Sifət, say və işarə əvəzlikləri 
mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmək üçün isimləşir. 
İsimlərlə idarə: dağların qarı, çayların suyu, Günəşin şüası, çiçəklərin ətri; 
Sifətlərlə idarə: almanın qırmızısı, meyvələrin dadlısı, şəhərimizin gözəli, danışanların ağıllısı; 
Saylarla idarə: kitabların bir neçəsi, adamların çoxu, uşaqların (uşaqlardan) ikisi, tələbələrin on beşi; 
Əvəzliklərlə idarə: adamların beləsi, onun özü, bunun necəsi (yoxdur), kitabın nəyi (maraqlıdır); 
Zərflərlə idarə: evlərin yuxarısı, divarların aşağısı, həftənin əvvəli, həmin günün səhəri. 
Başqa nitq hissələri qeyri-fəal şəkildə ismin yönlük, yerlik və çıxışlıq hallarını da idarə edə bilir; məs.: 
insana məhəbbət, düşmənə nifrət; dağlarda lalə, gözlərdə sevinc; daşdan divar, əldən iti və s.
İsmin yiyəlik və tə`sirlik hallarını idarə etməkdə fe`llərlə başqa nitq hissələri arasında bir əkslik vardır. 
Feillər ismin yiyəlik halı ilə çox zəif əlaqələnir, belə ki, yalnız məsdərlər və isimləşmiş feili sifətlər yiyəlik 
halda söz tələb edə bilir. Bunun əksinə olaraq, başqa nitq hissələri yiyəlik halı idarə etməkdə çox fəaldır. 
Təsirlik halın idarə olunmasında isə vəziyyət əksinədir. Başqa nitq hissələri tə`sirlik hal ilə heç cür 
əlaqələnə bilmir. Təsirlik halda olan söz və birləşmələr cümlədə yalnız təsirli feillərin tələbi ilə işlənir. 
Ədəbi dil normalarına uyğun olaraq, idarə əlaqəsinin asılı tərəfi əvvəl, əsas tərəfi sonra işlənir. Yeni 
informasiya əsas tərəfdə olur. Lakin bədii dildə, emosional nitqdə, bu və ya digər üzvün aktuallaşdırılması 
nəticəsində idarə əlaqəsinin tərəfləri öz yerlərini dəyişir; məs.: Baxıb o solğun gülə, Əlilə atdı çölə 
(S,Vurğun) - misralarında gülə sözü əsas tərəfdən - baxıb sözündən, çölə sözü isə atdı sözündən sonra 
işlənmiş, aktuallaşdırılmışdır. 
Normativ sıra əsasında tabelilik əlaqələrini aşağıdakı şəkildə sxemləşdirmək olar (tərəflərin adlarının 
ifadəsi üçün sinonim terminlərdən istifadə edilir. Əsas tərəf termini ilə yanaşı, müstəqil tərəf, tabe edən tərəf; 
asılı tərəf termini ilə yanaşı, qeyri-müstəqil tərəf, tabe olan tərəf sözləri də işlədilir. Bunlardan əlavə, hər bir 
əlaqə üsulunun adına uyğun terminlər də var: yanaşan - yanaşılan, uzlaşan - uzlaşdıran, idarə olunan - idarə 
edən tərəflər). 
Ədəbiyyat 
1.
Abdullayev Ə. Müasir Azərbaycan dili (sintaksis). Bakı: Şərq-Qərb, 2007 
2.
Abdullayeva G. Müasir Azərbaycan dili (morfologiya, sintaksis). Bakı: Elm və təhsil, 2013
3.
Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı: Elm və təhsil, 2014 
4. Azərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə. Az.SSR EA, 1960. 
5.
Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2015
6.
Bəylərova A. Bədii dildə üslubi fiqurlar. Bakı: Nurlan, 2008 
7.
Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili – Leksika. II hissə. Bakı: “Şərq-Qərb” nəşriyyatı, 2007 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
368
8.
Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası (Ali məktəblər üçün dərslik). Bakı: “Maarif” 
nəşriyyatı, 1987, 308 s 
9.
Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili (sintaksis). Bakı: Nurlan, 2005 
10.
Qurbanov A. Ümumi dilçilik. 2 cilddə, c.I. Bakı: “Nurlan” nəşriyyatı, 2004 
11.
Qurbanov A. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I hissə. Bakı: Nurlan, 2003
12.
Müasir Azərbaycan dili. II cild. Az.SSR EA, 1980. 
13.
Seyidov Y. Seçilmiş əsərləri. I cild. Bakı: BDU, 2006 
14.
Seyidov Y. Azərbaycn dilçiliyində qrammatika problemləri. Bakı: BDU, 2008
15.
Seyidov Y. Azərbaycan dilində əlavə sözlər və əlavə cümlələr. Bakı: 2000 
MƏMMƏDOVA TAMARA 
Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Bakı Slavyan Universiteti 
DİLÇİLİKDƏ MÜASİR İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI 
Açar sözlər:
lingvistika, tətbiqi linqvistika, kompyuter linqvistikası, maşın tərcüməsi, informasiya 
texnologiyaları 
Modern information technologies in linguistics 
According to the article there is no systematic pedagogical activity of informatics teachers for 
philological students. Therefore, logical methods based on the knowledge base offered for the establishment 
of formal models of the Azerbaijani language and the creation of a linguistic processor in the automated 
processing of text and machine translation. Methods of synthesis of expert systems are investigated in 
different language levels (morphological, syntactic, semantic). Methods for demographic forecasting are 
introduced in the context of the application of artificial intelligence technology to the solution of socio-
economic problems. Original approaches, methods and models based on logic methods were proposed for 
the solution of family income assessment and other vulnerable issues. 
Keywords:
linguistics, applied linguistics, computer linguistics, machine translation,
information technology 
Elmi məqalələrdə dərs prossesinin idarə edilməsində tədqiqat obyekti kimi informasiya 
texnologiyalarından istifadəyə geniş yer verilir. Buna baxmayaraq, ali məktəblərədə hələ də filoloq tələbələr 
üçün informatika müəllimlərinin pedaqoji fəaliyyət sistemi yaradılmayıb. Belə bir sistem, fikrimcə, filoloq 
tələbələrin informasiya mədəniyyətinin formalaşmasına yönələn pedaqoji şəraitdir. Bu prossesdə aparıcı rol 
“informasiya texnologiyalarının əsasları” fənninə məxsusdur. Pedaqoji şərait dedikdə informasiya 
texnologiyalarının öyrənilməsinin optimal metod, forma və vasitələrinin köməyi ilə açılan məzmun və 
məqsədini nəzərdə tuturuq. 
İnformasiya texnologiyaları fənnindən labarator məşğələlərdə filoloq tələbələr sözlərin morfem 
modelini cədvəl şəklində verməyi öyrənməli, cümlənin informasiya modelini qurmalıdırlar. Beləliklə, 
informasiya texnologiyaları vasitəsi ilə lingvistik məsələləri həll etmək tələbələrdə dərs prosesində 
motivasiyanın yaranmasına, yeni bilik və bacarıqların formalaşmasına səbəb olur. 
Linqvistika – dilçilik, dil, onun ictimai təbiəti və funksiyaları, daxili quruluşu, funksiyalarının 
qanunauyğunluqları, tarixi inkişafı və konkret dillərin təsnifatı haqqında elmdir. İngilis və fransız 
mənbələrində linqvistika işlənsə də o, dilçiliyin sinonimi kimi başa düşülür. Ötən əsrin 50-ci illərindən bu 
yana linqvistika çağdaş, sinxron, daxili struktur yönümlü bir elm kimi götürülür və bütün səviyyələrdə dil 
qanunauyğunluqlarını aydın və formal təsviri metodlarla tədqiq edir. Elmi linqvistika nəzəri, tətbiqi və 
praktik hissələrə bölünür. 
Nəzəri linqvistika dil qanunlarını nəzəri cəhətdən tədqiq edir. Real nitqi təsvir edən empirik, deyiliş 
və yazılışı göstərən normativ, bütün dillərin ümumi xüsusiyyətlərini öyrənən ümumi, ayrıca dil və dil 
qrupunu öyrənən xüsusi linqvistikaya bölünür.
Tətbiqi linqvistikanın əsas məsələləri tərcümə, linqvodidaktika (xarici dili öyrənmə metodikası) , 
interlinqvistika (süni dillərin yaradılması), informasiya liqvistikası (informasiyanın axtarılması, təsnifatı, 
unifikasiyası və s.) 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
369
Hazırda informasiya texnologiyalarının inkişafı ilə tətbiqi linvistika yeni avtomatlaşdırılmış 
istiqamətlərdə inkişaf edir: 
•
riyazi linqvistika (dilin formal modellerinin işlənib hazırlanması), 
•
kompyuter linqvistikası (maşın mühitində bütün ənənəvi linqvistika məsələləri), 
•
kompyuter linqvodidaktikası, 
•
maşın tərcüməsi, lüğətlər, 
•
təbii dillərin avtomatik emalı bir nitqin tanınması və sintezi, informasiya işlərinin 
avtomatlaşdırılması, informasiya axtarışının avtomatik sistemləri, 
•
koqnitiv linqvistika (mətnin tezlik analizi) [3] 
Tətbiqi linqvistikanın fundamental tətbiqinin əsas korpusu mətni fonetik, qrammatik, semantik 
strukturunun təsvirini və modelini verir. Dilçiliyin təsnifatı üsulları, məntiq, riyaziyyat ve semiotika 
əsasında yeni struktur linqvistikası yarandı. Dilçiliklə riyaziyyatın əlaqəsindən riyazi linqvistika yarandı. Bu 
elmin yaranması dilin strukturunun yaranması, dilə sistem kimi yanaşma, dil sisteminin mürəkkəbliyi və s. 
ilə əlaqədardır. Bu elmlərin əsas predmeti dilin təsvirinin analizinin struktur və formal üsullarını 
təkmilləşdirir. 
Tətbiqi linvistikanın əsas məsələləri süni intellekt sistemlərinin, avtomatik sistemlərin, mətnin 
yaradılması sistemlərinin, dil öyrətmə sistemlərin, şifahi nitqi başa düşən sistemlərin, avtomatlaşdırılmış 
informasiya axtarış sistemlərinin, mətnlərin şifrələnməsi sistemlərinin, müxtəlif verilənlər bazasının (lüğət, 
kataloq və s.), müxtəlif növ avtomatik lüğətlərin yaradılmasıdır.
Maşın tərcüməsi sistemi bir təbii dildə olan mətnin digər təbii dildə keyfiyyətli qaralama 
tərcüməsini almaq üçün yaradılan kompüter proqram sistemidir. Xarici dil bilməyən istifadəçilərə, hətta, 
aşağı keyfiyyətli maşın tərcüməsi belə çox əhəmiyyətli kömək göstərə bilər. Mütləq stilistik dəqiqliyin tələb 
olunmadığı və vaxt məhdudluğu başlıca meyar olduğu hallarda – belə hallar isə kompüter istifadəçiləri üçün 
böyük əksəriyyət təşkil edir (xüsusilə İnternetdən istifadə edərkən, məsələn, tapılmış mətnlərin sorğulara 
relevantlığını qiymətləndirərkən) – maşın tərcüməsi sistemləri istifadəçilər üçün əvəzedilməz köməkçiyə 
çevrilir.
Bu məsələlər aşağıdakı problemlərlə bağlıdır: 
•
lüğətlərin yaradılması, 
•
sözün morfoloji analizi, 
•
çoxmənalı sözlərin mənasının təyin olunması, 
•
cümlənin sintaktik analizi, 
•
lüğətdə sözün axtarışı, 
•
cümlələrin yaradılması [12]. 
Kompyuter linqvistikası tətbiqi linqvistikanın bir qoludur və dil haqqında elmin məsələsini həll etmək 
üçün istifadə olunur. Kompyuter linqvistikası elmi istiqamət kimi 1960-cı illərdə formalaşıb. Kompyuter
linqvistikası ilə həm dilin modelini yaradan filoloq-linqvist, həm də bu model əsasında riyaziyyatçı-linqvist 
məşgul olur. Linqvistin maraq sahəsi nəzəriyyə deyil, bu nəzəriyyənin tətbiqinin nəticəsidir. Kompyuter 
liqvistikası dilin kompyuter modelləşməsi, struktur modelləşdirmə, mətni hipermətn texnologiyaları , maşın 
tərcüməsi, kompyuter leksikoqrafiyası kimi istiqamətləri var. Kompyuter linqvistikası aşağıdakı 
istiqamətlərdə inkişaf edir: maşın tərcüməsi, simvolların avtomatik tanınması (OCR), nitqin avtomatik 
tanınması (ASR), verilənlərin avtomatik əldə edilməsi (Data Mining), biliklərin idarə edilməsi sistemlərin 
yaradılması, lüğətlərin yaradılması, korpus linqvistikası və s. Təbii dilin ənənəvi emal üsullarından 
kompyuter linqvistikası onunla fərqlənir ki, ənənəvi yanaşmada linqvistikanın tədqiqat sahəsinin 
modelləşdirilməsinə baxılır, kompyuter linqvistikasında isə həm nəzəri linqvistikanın korrekt olunmasına 
həm də təklif olunan modellerin adekvatlığına diqqət yetirilir [6]. 
Riyazi linqvistika süni intellektin bir istiqamətidir. Süni intellekt - yeni informasiya texnologiyalarının
əsasını təşkil edir. Tranzistorun kəşfi ilə yeni kompyuterin yaranması maşın tərcüməsi sahəsində 
tədqiqatların aparılmasına səbəb oldu. Süni intellekt intelllektual kompyuter proqramları, intellektual 
maşınların yaranması elmi və texnologiyasıdır. Kompyuter linqvistikası qismən təbii dillərin emalı ilə də 
məşğul olur. Kompyuter linqvistikasının fəaliyyət sahəsi dil informasiyasının emalı üçün tətbiqi 
proqramların və alqoritmlərin hazırlanmasıdır. Kompyuter linvistikasının aşağıdakı istiqamətləri var: 
•
təbii dillərin emalı 
•
simvollarin optik tanınması 
•
nitqin avtomatik tanınması 
•
nitqin avtomatik sintezi [2]. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
370
Linqvistik prosessorlar qrammatik, leksik və semantik prosessorlara bölünür. Bu prosessorların 
əsas vəzifəsi mətnin avtomatik yaxud avtomatlaşdırılmış emalıdır. Onlar mətnin emalının müxtəlif 
problemlərini həll edir, avtomatik tərcümə edir, orfoqrafiyanı, qrammatikanı və stili korrektə edir, mətni 
kodlaşdırır və dekodlaşdırır, mətni yaradır və tanıyır, əlaqəli mətnləri analiz edir.
Linqvistikada informasiya texnologiyaları dedikdə kompyuter vasitəsi ilə dil və onun qanunları 
haqqında informasiyanın alınması, saxlanması, ötürülməsi, yayılması, dəyişdirilməsi üçün qanun, metod və 
vasitələr toplusu nəzərdə tutulur. 
Kompyuter linqvistikası süni intellektin əsas problemi- biliklərin elektron təqdimatı problemi ilə sıx 
bağlıdır. Kompyuter linqvistikasının əsas məsələsi məntiqi-linqvistik modellərin onlara uyğun alqoritm və 
proqramların qurulmasıdır. 
Bilik –insan tərəfindən varlığın adekvat inikasının nəticəsidir (anlayış, nəzəriyyə, təqdimat şəklində). 
Kompyuter sistemlərinə nəzərən bilik konkret sahənin təbii yaxud süni dildə adekvat təsviridir. 
Linqvistikanın tətbiq sahələrindən biri də maşın tərcüməsidir. Bu problemə iki yanaşma var: deduktiv 
ve induktiv. Deduktiv üsulda ’’mətn –məna –mətn’’modelindən istifadə olunmaqla semantikanın formal 
təsviri verilir, induktiv üsulda ‘’mətn-mətn’’ modelindən istifadə olunmaqla uyğunluğa baxılır. 
Birinci yanaşmada tam avtomatlaşdırılmış dilin semantikasından istifadə olunmaqla yüksək səviyyəli 
maşın tərcüməsi almağa cəhd edilir [5].
Süni intellektin mühüm istiqamətlərindən biri olan kompyuter linqvistikası sahəsində Azərbaycan 
dilinin terminoloji verilənlər bankının arxitekturası işlənmiş, istifadəçi və informasiya sistemləri üçün 
nəzərdə tutulmuş xüsusi təyinatlı izahlı, terminoloji, avtomatik lüğətlərin, informasiya-axtarış tezauruslarının 
tərtibi, təhlili və korreksiyası modelləri və metodları təklif edilmiş, mətnin avtomatlaşdırılmış emalı və maşın 
tərcüməsi sistemində Azərbaycan dilinin formal modellərinin qurulması və linqvistik prosessorun 
yaradılması üçün biliklər bazasına söykənən məntiqi üsullar, müxtəlif dil səviyyələrində (morfoloji, 
sintaktik, semantik) ekspert sisteminin sintezi metodları , süni intellekt texnologiyasının sosial-iqtisadi 
problemlərin həllinə tətbiqi çərçivəsində demoqrafik proqnoz, əmək bazarında tələb və təklifin idarə 
olunması, ailə gəlirlərinin qiymətləndirilməsi və digər zəif strukturlu məsələlərinin həlli üçün fazi məntiq 
üsullarına əsaslanan orijinal yanaşmalar, metod və modellər təklif edilmişdir [11]. 
Ədəbiyyat 
1.
Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику, 1973 
2.
Вейжедл P.M. Представление знаний и обработка естественных. языков. М., 1986. 
3.
Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. М., 1979. 
4.
Марчук Ю.
Н. 
Проблемы машинного перевода. М., 1983. 
5.
Падучева Е.В. Математические методы в теории научно-технической информации. 4.1. М., 1979. 
6.
Попов Э.В. Общение с ЭВМ на естественном языке. М., 1989. 
7.
Поспелов Г.С. Искусственный интеллект - основа новой информационной технологии. М., 1988. 
8.
Фант Г. Акустическая теория речеобразования. М., 1964. 
9.
Шемакин Ю.И. Введение в информатику. М., 1985. 
10.
Шемакин Ю.И. Основы информатики и вычислительной лингвистики. М., 1983. 
11.
https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Dil 
12.
http://dilmanc.az/tr/node/244 
MƏMMƏDZADƏ PAKİZƏ 
Azərbaycan Texniki Universiteti 
İNGİLİS DİLİNDƏ GENDER KATEQORİYASININ NİTQ HİSSƏLƏRİ 
SİSTEMİNDƏ - İSİMLƏRDƏ VƏ ƏVƏZLİKLƏRDƏ İŞLƏNMƏSİ VƏ AZƏRBAYCAN
İLƏ MÜQAYİSƏLİ XARAKTERİSTİKASI
Açar sözlər
: 
ingilis dili, Azərbaycan dili,cins kateqoriyası,ekvivalent,süppletivizm 
The cathegary of gender in English
This article deals with the Category of Gender in Modern English. The author proves it as a lexical 
category but not a grammatical category. She also mentions the borrowed French gender suffix endings 
with the examples used in English language. The article also speaks about the simple and compound nouns, 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
371
the use of the category of gender in relations and analyses the English words such as “man, woman, maid, 
boy, girl, he, she” which are used with the category of gender.
Keywords
: 
English,Azerbaijani,categhory sex,ekvivalent,suppletivizm 
Dildə mövcud olan gerçək həqiqətlərlə sıx surətdə bağlı olan kateqoriyalar aid olduğu dilin daşıyıcıları 
olan xalqın təfəkkürünün və dilinin inkişafının müəyyən dövrlərində yaranmış, inkişaf etmiş və 
təkmilləşmişdir. Kateqoriya eyni cinsli əşya və hadisələrin müəyyən qrupları üzrə toplanması haqqında 
anlayışdır.
Kateqoriyalar içində cins kateqoriyasının ingilis dilində qramatik səviyyədə deyil, leksik-semantik 
səviyyədə müşahidə etmək mümkündür.
İngilis dilində cins (gender) kateqoriyası III şəxs əvəzliklərinin tək formasında və isimlərdə müşahidə 
olunur. III şəxsin təkində əvəzliklərdə özünü biruzə verən cins kateqoriyası suppletivizm yolu ilə düzəlir.
Bu və ya digər sözün öz leksik mənasını mühafizə edərək, başqa sözə çevrilməsi və çevrilmə zamanı 
müəyyən bir mənanın əks olunması (6, s. 170) nəticəsi olan suppletivizm hadisəsi nəticəsində ingilis dilində 
III şəxs əvəzliklərinin təkində kişi, qadın və orta cinsin təzahür forması belədir. 
He - (o-kişi cinsi); She - (o-qadın cinsi);
It - (o-orta cins, heyvanlar və cansız əşya və məfhumlara aiddir) 
İsimlərdə cins kateqoriyası bir0biri ilə qarşılaşan, yəni qarşı-qarşıya duran iki oporisiyadan yaranır. Bu 
iki oporisiyadan biri isimləri iki yerə-insan (human) anlayışı və qeyri-insan (non-human) anlayışı isimlərə 
ayırır və bu qarşılaşmada əks olunur.
II opporisiya isə şəxs bildirən isimləri qadın (feminal) və kişi (masculine) cinslərinə ayıraraq onlardan 
təzahür edir və cinsin səciyyəvi sistemidə burdan yaranır. 
Bu ənənəvi terminalogiya tərəfindən kişi (masculine), qadın (feminal) və orta cins (neuter) adlanır. 
İngilis dilində orta cins həm cansız isimləri, həm də heyvan anlayışı bildirən sözləri əhatə edir. Məsələn: 
“book”, “hill”, “world”, “city”, “friendshio”, “love”, “ant”, “horse”, “hen” və s. isimləri orta cinsə aiddir. 
Müasir ingilis dilində ismin cinsini göstəricisi ola biləcək xüsusi morfoloji forma, səciyyəvi şəkilçi 
yoxdur. Cins ingilis dilində leksik mənada özünü göstərir.
Cins göstəricisi ola biləcək morfoloji vasitənin olmamasına baxmayaraq ismin cins mənaı leksik 
seviyyədə yetərincə təzahür edilir. 
Kişi (male), qadın (female) və orta (neuter) isimlər bu dilin leksik tərkibində, lüğətində mühüm yer 
tutur. İsimlərin kişi cinsi bildirən sözləri kişi cinsinə, qadın cinsi bildirən sözləri qadın cinsinə aid olunur. 
Qalan bütün isimlər orta cinsə şamil edilir (4, s. 205). İngilis dilində kişi və qadın cinsinə aid oluna 
isimlər struktur baxımından üç prupa bölünürlər. 
1) Sadə isimlər 
2) Düzəltmə isimlər 
3) Mürəkkəb isimlər. 
1. Sadə quruluşlu kişi və qadın cinsli isimlər yalnız bir kökdən ibarət olur. Məsələn: kişi cinsində: man, 
boy, husband, uncle və s., qadin cinsində: woman, girl, wife, ant və s.. 
2. Düzəltmə qruluşlu kişi və qadın cinsli isimlər analitik - flektiv qruluşlu ingilis dilində sözdüzəldici 
şəkilçilərin vasitəsilə düzəlir. Bu söz düzəldici şəkilçilər ingilis dilinə əsasən fransız dilindən keçmiş və 
qeyri-məhsuldar şəkilçilərdir.
Belə şəkilçilər əsasən kişi cinsli isimlərdən müvafik qadın cinsli isimlər əmələ gətirir. Məsələn: 
- ess - Bu şəkilçi kişi cinsli isimlərə artırılaraq qadın cinsli ismlər əmələ gətirir: 
actor - actress; host - hostess; poet - poetess; prince - princess; emperor -empress; peer - peeress; duke 
- duches; count - countess; waiter - waitress və s. 
- ine - hero (qəhraman) - heroine (qəhraman (qadın c.)) 
- ette- usher (teatırda bilet yoxlayan kişi) - usherette (bilet yoxlayan qadın); cosmonette 
- rix - testate [testit] - (miras qoyam kişi) - testatrix (miras qoyan qadın) 
Bu şəkilçilərdən başqa ingilis dilində feil və isim köklərinə əlavə olunaraq kişi cinsli isimlər əmələ 
gətirən məhsuldar şəkilçi -er və onun variantı (-or) düzəltmə isimlər əmələ gətirir: actor (aktyor); widower 
(dul kişi); lover (məşuq); waiter (xörəkpaylayan kişi) və s. 
3) Mürəkkəb quruluşlu kişi və qadın cinsli isimlər iki və daha artıq sözün birləşməsindən yaranır və 
əmələ gəlmə üsullarına görə fərqlənirlər. 
Belə ki, bu tip isimlərin bəzisi iki sözün birləşib işlənməsindən , digərləri isə defis ilə yazılması youlu 
ilə yaranır. Buna görə də bu mürəkkəb isimlər iki növə ayrılır: 
1) Bitişik yazılanlar: İki sözün bir-birinə yanaşma əlaqəsi ilə yanaşıb birləşməsindən yaranın. Məsələn: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
372
Kişi cinsli isimlər: grandson, stepfather, stepson, fosterfather, godfather, godson, sportsman. 
Qadın cinsli isimlər: granmother, granddaughter, stepmother, stepdaughter, fostersister, godmother, 
goddaughter, sportswoman. 
2) Defislə yazılan kişi və qadın cinsli isimlər iki və üç sözdən yaranır. 
Məsələn: 
Kişi cinsli isimlər: father-in-law, brother-in-law və s. 
Qadın cinsli isimlər: mother-in-law, sister-in-law və s. 
İngilis dilində kişi və qadın cinsli isimlər ifadə etdikləri məna və aid olduqları siniflərə görə aşağdakı 
qruplara bölünürlər. 
I. İnsan anlayışı bildirən isimlərdə cins mənası. Bu isimlər də öz növbəsində yarımqruplara bölünürlər: 
1) Qohumluq mənası bildirənlər: kişi cinsi: father, brother, son, husband, nephew, heir, uncle, 
grandfather, grandson, father-in-law, brother-in-law, son-in-law; qadın cinsi: mother, sister, daughter, wife, 
niece, heiress, aunt, grandmother, granddaughter, mother-in-law, sister-in-law, daughter-in-law. 
2) Ümumi cins fərqi bildirən isimlər: kişi cinsi: man, boy, feillow, lad, kid, male; qadın cinsi: woman, 
girl, amid, lass, dame, female. 
3) Zadəgan titulu bildirən isimlər: kişi cinsi: king, prince, baron, count, tzar, duke, peer, emperor, 
marguess; qadın cinsi: queen, princess, baroness, countess, tzarina, duches, peeress, empress, marchioness. 
4) Nigah prosesi ilə bağlı isimlər: kişi cinsi: bridegroom (bəy), fiance (bəy - toya qədər),l over 
(məşuq, sevgili), windower (dul kişi), birdesman (bəyin sağ dişi), bachelor (subay kişi); qadın cinsi: bride 
(gəlin - toyda), fiansee (gelin - toya qədər), sweetheart (sevgili), widow (dul qadın), spinster (ərə getməmiş 
qız, qarımış qız), bridesmaid (gəlinin sağdişi). 
5) Müxtəlif əlaqələr əsasında yaranan isimlər: kişi cinsi: godfather - xaç atası, godson - xaç oğulluğu, 
stepfather - ögey ata, stepson - ögey oğul, foster father - atalıq, foster brother - süd qardaşı; qadın cinsi: 
godmother - xaç anası, goddaughter - xaç qızlığı, stepmother - ödey ana, stepdaughter - ögey qız, foster 
mother - analıq, foster sister - süd bacısı. 
6) Nəciblik, alicənablıq bildirən isimlər: kişi cinsi: gentleman, knight (cəngavər); qadın cinsi: lady 
(xanım). 
7) Müraciət forması kimi işlənən isimlər: kişi cinsi: miste (Mr.); qadın cinsi: (ərə getməmiş qıza 
müraciətdə işlənir), mistress (ərə getmiş qadına müraciətdə işlənir, (Mrs.)). 
8) Peşə bildirən isimlər: kişi cinsi: actor, waiter, poet, milker (süd sağan kişi), salesman (satici kişi), 
cowboy (çoban), cowherd (çoban), policeman (polis), craftsman (sənətkar), sculptor (heykəltəraş), 
sportsman (idmançı) və s.; qadın cinsi: actress, waitress, poetess, nurse, (tibb bacısı), midwife (akuşer), 
needle woman (dərzi), saleswoman (satıcı qadın). 
9) Sahiblik bildirən isimlər: kişi cinsi: host (ev sahibi), landlord (torpaq sahibi); qadın cinsi: hostess 
(ev sahibəsi), landlady (torpaq sahibəsi). 
II. Heyvan anlayışı bildirən isimlərdə cins mənası: erkek cinsli: lion (şir), tider (pələng), boar (donuz), 
bick (maral), bull (kəl, öküz), ram (qoç), dog (it); dişi cinsli: lioness (dişi şir), tigeress (dişi pələng), sow (dişi 
sonuz), dol (dişi maral), cow (inək), ewe (qoyun), bitch (dişi it). 
III. Quş anlayışı bildirən isimlərdə cins mənası: erkək cinsli: cock (xoruz), cockerel (beçə), drake 
(ördək), gander (qaz); dişi cinsli: hen (toyuq), pullet (fərə), duck (ördək), goose (qaz). 
İngilis dilində isimlərdə cins mənası göstərmək üçün ismin qarşısına onun cinsini göstərə biləcək 
sözlər yazılır (5, 191).
Kişi və qadın cinsinin göstəricisiola biləcək bu sözlərin yaranmasının öz səciyyəvi cəhətləri var. Belə 
isimlərin yaranmasında vastəçi olacaq sözlər bunlaedır. 
1) Man, woman, maid, boy, girl, he, she sözləri cins mənası göstərmək üçün əsasən peşə yönlü sözlərin 
qarşısında işlənir: 
kişi cinsi: 
qadın cinsi: 
man - teacher
woman - teacher 
man - doctor
woman - doctor 
boy - friend 
girl - friend 
he - cousin 
she - cousin 
2) “Male”, “female”, “he”, “she” sözləri heyvan mənalı isimlərin cinsini göstərmək üçün onların 
qarşısında işlənir: 
kişi cinsi: 
qadın cinsi: 
male - elephant
female - elephant 
he - wolf
she - wolf 
male - frog (qurbağa)
female - frog 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
373
3) Insan adları heyvan mənşəli isimlərin cinsini göstərmək üçün onların qarşısında cins göstəriçisi kimi 
işlənir.
kişi cinsi: 
qadın cinsi: 
Jack - ass (eşşək) 
Jenny - ass 
Tom - cat 
Tabby - cat 
Billy -goat 
Nanny - goat 
4) “Cock” və “hen” sözləri quşların cinsini göstərmək üçün quş adlarının qarşısında nə sonunda 
işlənir. 
kişi cinsi: 
qadın cinsi: 
cock - sparrow (erkək sərçə)
hen - sparrow (dişi serçə) 
cock - pheasant (erkək qırqovul) 
hen - pheasant (dişi qırqovul) 
heath - cock (erkək tetra quşu)
heath - hen (dişi tetra quşu) 
peacock - (erkek tovuz quşu)
peahen - (dişi tovuz quşu) 
İngilis dilində quş, balıq, heyvan adları, mücərrəd isimlər orta (neuter) cinsə aid edilir. Ancaq müəyyən 
qrup isimlərin cins mənası ilə bəzi ənənəvi əlaqələri mövcuddur.
Bu hal cümlə daxilində ismin əvəzedicisi kimi əvəzliklər işlədiləndə təzahur edir. Məsələn: 
1) “Sun” (günəş) kişi cinsinə aid edilir. 
It is pleasant to wacth the sun and his chariot of gold. 
2) “moon” və “earthy” qadın cinsinə şamil edilir. 
It is pleasant to wacht the moon in her chariot of pearl. 
At firs the earth was large, but every moment she grew smaller. 
3) Gəmi adları qadın cinsinə aid edilir. 
(ship, boat, steamer, ice - breaker, cruiser, etc) 
The new ice - breaker has started on her maiden voyage/ 
4) Nəqliyyat vastələrinin (car, carriage, coach) adları qadın cinsinə aid edilir.
Bu hal ən çox bu vastələrin sahibləri tərəfindən haqlarında danışdıqları anda mümkünlənir. 
She is a fine car. 
4) Ölkə adları əsasən qadın cinsinə aid edilir. 
England is proud of her poest; Azerbaijan is famous for her oil. 
Ümumiyyətlə, bəzən heyvan adları və mecərrəd isimlərin situasiya içərisində cins mənası kəsb etməsi 
halına təsadüf etməsi mümkündür.
МИРБАБАЕВА НАИЛЯ 
Бакинский государственный университет 
ВЗАИМОСВЯЗЬ СЕМАНТИЧЕСКИХ И СОЧЕТАЕМОСТНЫХ СВОЙСТВ 
ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ 
Ключевые слова:
семантика слова, сочетаемость слов, синонимические отношения 
лексических единиц, многозначное слово
İnterrelation of semantic and computational properties of lexical units 
In the article are considered features of semantic and syntaqmatic relations of polysemantical words, 
and ways of realisation of their meanings depending on character of a context. There are also attention to the 
linquodidactical aspect of this phenomenon. 
Keywords:
semantics of a word, word compatibility, synonymic relations of lexical units, 
polysemantical words
Фердинанд де Соссюр установил два типа отношений между элементами языка: 
парадигматические и синтагматические. Он писал: «С одной стороны, слова в речи, соединяясь друг 
с другом, вступают между собой в отношения, основанные на линейном характере языка, который 
исключает возможность произнесения двух элементов одновременно. Эти элементы выстраиваются 
один за другим в потоке речи … С другой стороны, вне процесса речи слова, имеющие между собой 
что-либо общее, ассоциируются в памяти так, что из них образуются группы, внутри которых 
обнаруживаются весьма разнообразные отношения» (7, 155). 
Разнообразие лексико-семантических связей слов в языке позволяет исследователям 
рассматривать системные отношения с трёх взаимосвязанных точек зрения: во-первых, на уровне 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
374
слова выяснить его смысловую структуру, связь разных значений одного слова и разных слов, 
совпадающих в написании, произношении и т.д. (полисемия и омонимия); во-вторых, на уровне 
словарного состава выявлять отношения различных смысловых групп (или рядов) слов, так или иначе 
между собой связанных (синонимия, антонимия; экспрессивно-стилистические группы и т.д.); в-
третьих, на уровне всей системы языка установить зависимость лексического значения от 
грамматического оформления, фонетических изменений и других причин языкового и внеязыкового 
характера (6, 10). 
В лингвистической литературе с давних времён предпринимаются попытки выделить такие 
системные отношения в лексике, которые характерны для лексико-семантических и тематических 
групп. Не вдаваясь в подробности дискуссии по этому поводу, отметим, что объединение слов в 
группы базируется на понятийной общности слов, т.е. на соотношении их в реальной 
действительности с одним определённым понятием. Кроме того, лексико-семантическая группа 
(ЛСГ) отличается от тематической группы прежде всего тем, что в неё (ЛСГ) входят слова, 
принадлежащие только к одной части речи, тогда как в тематические группы включаются слова, 
принадлежащие к различным частям речи, объединённые смежностью значений (6, 22). 
Добавим также, что с точки зрения предметной направленности в лексической системе можно 
выделить более обширные пласты лексики, содержащие терминологию отдельных наук и 
производственно-технологических сфер. Так, например, на базе общественно-политических 
терминов можно обозначить лексико-семантическую группу (ЛСГ) слов, состоящую из названий 
административных единиц, населённых пунктов и местожительства людей: земля, страна, 
государство, республика, территория, край, родина, отечество, регион, область, город, посёлок, 
селение, деревня и т.п. Все эти слова принадлежат к одной части речи, т.е. существительные, тогда 
как соотносительная с ними тематическая группа включает более широкий круг лексических единиц, 
относящихся к разным частям речи. 
Для большей наглядности можно сравнить ограниченную позицию слова 
земля
в ЛСГ и его 
обширную позицию в соответствующей тематической группе. Ср.: 
земля, земелька, землишка, земляк, 
землянин, землянка, позёмок
в ЛСГ и данный перечень существительных вместе с однокоренными 
словами типа 
земельный, земляной, землянистый, земной, безземельный, заземлять, приземлить, 
земледел
и т.д. Представленный здесь обширный список однокоренных производных возник 
благодаря многозначности самого исходного слова 
земля
. Многозначность (полисемия) является 
одним из фундаментальных свойств языковых единиц. Именно полисемия лексических единиц 
затрудняет их адекватную классификацию. По этому поводу Ф.Э.Гусейнов писал: «классификация 
словарного состава как на тематические, так и на лексико-семантические группы затрудняется 
способностью слова закреплять в разных своих значениях не одно, а несколько понятий. По 
общности выражаемых ими понятий многозначные слова оказываются связанными не с одной, а с 
несколькими лексико-семантическими группами» (1, 21).
В результате длительного и всестороннего изучения языковых явлении исследователи пришли 
к выводу о том, что существуют ассоциативные поля, которые в языковом сознании представляют 
собой глубинную семантическую сеть, где любое слово находится в сложных связях с другими 
словами. Поэтому в практике преподавания русского языка как неродного важное место отводится 
обучению сочетаемости слов, что обычно сопровождается усвоением значения и стилистической 
функции лексических единиц. Так, например, прилагательное 
внешний
как многозначное слово 
имеет следующее словарное толкование: 
1.
Наружный, находящийся вне, за пределами чего-н. 
Внешняя среда
. 
2.
Выражающиися только наружно, не соответствующий внутреннему состоянию. 
Внешнее 
спокойствие. Внешне
(нареч.) 
он доволен
. 
3.
Поверхностный, лишённый глубины, внутреннего содержания. 
Внешний лоск
. 
4.
Относящийся к сношениям с другими государствами. 
Внешняя политика. Внешняя торговля
(словарь Ожегова, 88). 
В соответствии с данными значениями выстраиваются синонимические отношения 
прилагательного 
внешний
с другими словами – 
наружный,
показной, иностранный.
Усвоение таких 
отношений между словами имеет важеное значение прежде всего с точки зрения расширения 
лексического запаса обучаемого. Однако синонимические отношения как таковые имеют системно-
парадигматический характер, тогда как реализация синонимов в речевом потоке осуществляется на 
основе синтагматических отношений, обеспечивающих функционирование языковых единиц в 
соответствии с нормами литературной речи. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
375
Следовательно, усвоение синономов в системе языка и адекватное их употребление в речевом 
потоке – явления неоднозначные. Знание синонимического ресурса языка облегчает процесс общения 
в различных ситуациях, но не может обеспечить адекватное употребление каждого из синонимичных 
слов в соответствующих контекстах. Функциональный аспект требует более глубоких познаний в 
области семантики, грамматики и стилистики. Только совокупная информация о природе этих 
языковых явлений может создать представление о коммуникативных свойствах отдельных слов. Это 
относится и к упомянутым выше синонимам 
внешний
и 
наружный
, которые будучи семантически 
близкими, в ряде случаев отличаются своей сочетаемостью. Так, например, у слова 
внешний
отмечается регулярная сочетаемость со словами 
мир, среда, условия, обстановка, влияние, воздейст-
вие
, 
силы, признак, облик, сходство, отличие, стена, слой, гавань, рейд; блеск, эффект, строгость, 
изменения, спокойствие, благополучие, изменения; политика, врач, торговля, рынок, связи
и т.д. 
Что касается прилагательного 
наружный
, то оно значительно уступает синонимичному ему 
слову 
внешний
в способности сочетаться с существительными. Этот фактор обусловлен тем, что 
признак, выражаемый им (первым из этих слов) – «внешний, обращенный наружу» сам по себе 
функционально ограничен. Подтверждением тому являются также данные «Частотного словаря 
русского языка» (Под ред. Л.Н.Засориной), где общая частотность синонимичных слов 
внешний
и 
наружный
численно соотносится как 120 к 39. 
Таким образом, парадигматические и синтагматические особенности прилагательных 
внешний
и 
наружный
свидетельствуют о том, что кардинальные свойства этих слов определяются их 
категориальными признаками – принадлежностью к адъективной лексике, что обусловливает их 
локализацию в атрибутивных словосочетаниях (
внешняя политика, наружная антенна
). 
Для сравнения можно отметить, что в отличие от прилагательных глаголы чаще всего 
встречаются в словосочетаниях с приимённым примыканием, например, 
создать музей, исполнить 
роль, воспеть родину, прославить автора
и т.д. 
При употреблении таких словосочетаний возникают трудности, связанные с выбором падежных 
форм существительных. По поводу глагола 
прославить
следует отметить, что он отмечается в 
словарях как многозначное слово. Ср. 
прославить 
1.
Сделать известным, знаменитым, славным. 
2.
Воздать хвалу кому-л; восхвалить. 
3.
Пропеть кому-л. Величальную песню, пропеть славу. 
4.
Разг. Распространить о ком-л. дурные слухи, сплетни, клевету; ославить (МАС, т. III, с. 522). 
Эти значения глагола 
прославить
могут быть реализованы в разных контекстах, хотя очевидна 
ведущая роль объектно-субъектных отношений данного глагола в синтаксических конструкциях. 
Анализ конкретных примеров употребления подобных высказываний показывает, что если в 
субъектной позиции выступает неодушевлённое существительное, то в данном контексте реализуется 
основное значение глагола 
прославить
. Если же в субъектной позиции выступает одушевлённое 
существительное, то, как правило, реализуются его вторичные значения. Ср.: Комедия «Аршин мал 
алан» 
прославила 
Узеира Гаджибекова. В своих стихах поэт 
прославил
бархатные луга и горы. 
Эти примеры можно прокомментировать и с точки зрения функциональной значимости 
комбинаторных элементов в лексико-фразеологическом окружении глагола. 
Итак, анализ семантики слов и наблюдения за их сочетаемостью в потоке речи свидетельствует 
о наличии тесной связи между этими аспектами лексических единиц. Поэтому при обучении РКИ 
данному фактору следует уделить особое внимание. 
Литература 
1.
Гусейнов Ф.Э. К вопросу о системных отношениях в лексике, лексико-семантических и темати-
ческих группах слов в современном русском языке //Русск. яз.и лит. в Азерб. школе. 2001, № 1, с. 
17-22. 
2.
Костомаров В.Г. Язык текущего момента. Понятие правильности. М.: Златоуст, 220 с. 
3.
Словарь сочетаемости слов русского языка. Под ред. П.Н.Денисова, В.В.Морковкина. М.: Русский 
язык, 1983. 
4.
Современный русский язык. Теоретический курс. Лексикология. М.: Русский язык, 1987. 
5.
Тихонов А.Н. Словообразовательный словарь русского языка. Под ред. Л.А.Новикова. В 2-х т. М.: 
Русский язык, 1985. 
6.
Уфимцева А.А. Опыт изучения лексики как системы. М., 1962. 
7.
Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. М.: Прогресс, 1977. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
376
MUSAYEVA RÜBABƏ
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti, UNEC 
ÖN SÖZLÜ FRAZEOLOGİZMLƏRİN İNGİLİS DİLİNDƏ LEKSİK-SEMANTİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONLARIN AZƏRBAYCAN DİLİNDƏ EKVİVALENTLƏRİ 
Açar sözlər:
sözönlü, frazeoloji, birləşmə, etimoloji, dil, sərbəst, komponent, semantik
Prepositional phraseological units
The article deals with prepositional phraseological units in English. As phraseological units have great 
role in modern English, they must be paid attention specially. Studying phraseological units etymologically 
is very important to investigate those people’s life. Phraseology is a science area studying free units in any 
language. İts subject and duties, investigation methods are being studied. Linguistic investigation of 
phraseological units is important for to get comprehensive information about phraseological fond of a 
language. The article can be useful for those who want to study phraseological units in English.
Keywords
: 
prepositional, phraseological, unit, etymologically, language, free, component, sem 
Hər dildə olduğu kimi ingilis dilində də tarixən inkişaf etmiş, leksik və üslubi cəhətdən formalaşmış, 
predmet və əşyalar, insanlar arasında olan münasibətləri adlandırmaq üçün dəqiq, gözəl, uğurlu ifadələr 
sabitləşmişdir. 
İllər keçdikcə dildə möhkəm birləşmiş ifadələr xüsusi, müstəqil məna verən, pozulmaz, sabit söz 
birləşmələri yaratmışdır. İngilis dilini mükəmməl öyrənmək üçün hökmən frazeoloji birləşmələri də 
öyrənmək lazımdır.Çünki frazeoloji birləşmələr hər bir publisistik və bədii mətnin, danışıq dilinin məna 
tutumunu çox asanlaşdırır. 
Danışıq dilində frazeologiyanın işlənməsi danışanın dil zənginliyini göstərir. Danışıq vaxtı hərfi 
tərcümə olunmayan frazeoloji vahidlər yeni məna dəyəri daşıyaraq dilin estetik təsirini gücləndirir. Dildə 
belə zənginlik və idiomatiklik həyatımızı, insani münasibətlərdə hissi intiativliyi zənginləşdirərək canlılıq 
yaradır. 
Müasir ingilis dilində frazeoloji birləşmələrin rolu böyük və çox mənalı olduğu üçün ona
xüsusi 
diqqət yetirmək çox vacibdir. Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın məişətini 
öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. Frazeoloji birləşmələrin etimoloji cəhətdən öyrənilməsi həmin xalqın 
məişətini, mədəniyyətini öyrənmək üçün çox əhəmiyyətlidir. 
Frazeologiya - (Yunan dilində - “phrasis” – ifadə - “logos” – təlim) dildə sabit birləşmələri öyrənən 
elm sahəsidir. Frazeologiyaşünaslığa son zamanlar diqqət artdığı üçün hələ onun predmet və vəzifələri, əhatə 
və öyrənmə metodları araşdırılmaqdadır. Xüsusən frazeoloji birləşmələrlə sərbəst söz birləşmələrinin 
sərhəddinin müəyyənləşdirilməsi, danışıq dilində rolları və sərhədlərin müəyyən mənada hələ də dəqiq 
araşdırılmasına ehtiyac vardır. Frazeoloji birləşmələrin linqvistik tədqiqatı ona görə lazımdır ki, həmin dilin 
frazeoloji fondu haqqında hərtərəfli informasiya əldə edilsin. Bu araşdırmalarda əsas istiqamət frazeoloji 
vahidlərin sabitliyi, frazeoloji sistemlilik, həmin vahidlərin semantik strukturu, əmələ gəlməsi və əsas ifadə 
zənginliyinin öyrənilməsidir. Məsələn, “be at smb's beck and call” – bu birləşməyə daxil olan sözlərin hər 
birinin ayrı-ayrılıqda semantik mənası belədir: - “be ol(maq), at-da; də; smb – kimsə; beck – hərəkət, işarə; 
and – və; call – qışqırmaq, çağırmaq, səsləmək” və s. Bu sözlərin birləşməsi ilə yanaşı frazeoloji vahidlərin 
mənası isə tamamilə başqa cürdür: “tamamilə bir kəsin əlində (təsiri altında) olmaq; əmrə hazır olmaq”. Bu 
birləşmədəki ifadələr öz ilkin mənalarını itirərək frazeoloji birləşmələrdə sabit, bölünməz forma olaraq yeni 
ifadə yaratmışdır. Bu ifadədən göründüyü kimi frazeologizm ayrı-ayrı sözlərdən əmələ gəlmişdir. Frazeoloji 
vahidin məna tutumunu sözlərlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki çox böyük məna fərqi aydın görünür.
Frazeoloji birləşmələrə daxil olan sözlərin leksik mənası ümumi frazeoloji məna üçün az əhəmiyyət daşıyır. 
və həmin sözlərin mənası heç bir ekvivalentlik təşkil etmir. Frazeologizm və söz problemində iki əsas 
istiqamət qeyd edilir. İfadənin dar mənasında, leksikoloji anlamda, frazeologiya leksikologiyanın tərkib 
hissəsi kimi başa düşülür, geniş mənada isə frazeoloji birləşmələr linqvistikanın vahidi kimi anlanılır. 
Frazeologizm struktur və semantik mənasına görə dildə sözə nisbətən daha mürəkkəb formadır. 
Frazeologizm nə həmin sözlərlə uyğundur, nə də həmin sözlərin tam ekvivalentidir. Frazeologizm mürəkkəb 
leksik vahiddir. O məna etibarilə frazeoloji tərkibdə bir sözlə yox, bir neçə sözün birləşməsi ilə ifadə 
olunmalıdır. Ayrıca söz frazeologizmdən struktur fərqi ilə seçilir. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
377
Söz bir morfem deməkdir, hər hansı frazeologizm isə ingilis dilinin qrammatik qanunları ilə yaradılmış 
sözlər birləşməsindən ibarətdir. 
Frazeologizmlər leksik sabitliyin olması və davamı, söz tərkibi ilə xarakterizə olunur. Semantik 
dayanıqlığa görə frazeologizmin müxtəlif tipləri əmələ gəlir. 
Məlum olduğu kimi frazeologizmlər sərbəst söz birləşmələrindən ibarət olsa da, semantik məna 
fərqliliyi cəhətdən işlədilir. 
Tarixən sözlərin məna fərqliliyində işlədilməsi unudularaq yeni mənalı dəyişməz birləşmə yaranır. 
Frazeologizm belə möhkəmlik dərəcəsinə görə fərqlənir. 
Frazeologizmin idiomatik forması tamamilə tərkibə daxil olan sözlərin ümumi mənasından ayrılmış və 
absolyut bölünməz sabit birləşmə əmələ gətirmişdir. 
Məsələn: “to be dependent on smb’s nod; to be at smb’s nod – tamamilə bir kəsdən asılı olmaq; kor-
koranə bir kəsə tabe olmaq”. 
Frazeoloji vahidlərin elə sabit forması var ki, burada ümumi frazeoloji məna ilə yanaşı ayrı-ayrı sözlər 
də öz semantik mənasını saxlayır. Məsələn: “to burn bridges – körpüləri yandırmaq”; to throw mud at smb. – 
üstünə çirkab atmaq, to paint the devil blacker than he is – münasibətləri kəskinləşdirmək”. 
Frazeologizmlərin frazeoloji birləşmə tipi elə sabit formadır ki, burada sözlər tərkibə daxil olarkən sərbəst və 
texnoloji bağlılıq mənası daşıyır. 
Məsələn: “Adam’s apple – Adəmin alması”, Rack one’s brains – dərindən düşünmək”. Bu tip forma 
əvvəlki frazeoloji tiplərə nisbətən zəif görünür və sanki sərbəst söz birləşmələrinə uyğun gəlir.
Frazeologizmlərin frazeoloji ifadələr formasının əsas xüsusiyyəti yazılı və şifahi nitq zamanı danışığın leksik 
tərkibi və müəyyən semantik vahidlərin hazır forması şəklində özünü göstərir. Frazeoloji ifadə bəzən 
komponentlərin hərfən işlədilməsi şəklində özünü göstərir. Bu tərkiblərə çox sayda İngilis atalar sözləri və 
deyimlər birbaşa müstəqil mənada işlədilir və alleqorik məna daşımır, məsələn: “live and learn – ömür boyu 
öyrən”; “better untaught than ill taught – belə alim olmaqdansa, alim olmamaq”. 
İngilis frazeologiyasını olduğu kimi təqdim etmək olduqca çətindir. Dildə semantik zənginliyə, 
obrazlılığa, lakonikliyə və frazeoloji kəskinliyə diqqət yetirilmək vacibdir.O nitqə ifadəlilik və orijinallıq 
gətirir. Xüsusən şifahi nitqdə, bədii və siyasi ədəbiyyatda frazeologizmlərdən geniş istifadə olunur. 
Frazeologizmlərin tərcüməsi zamanı onun başqa dildə qarşılıqlı mənasını tapmaq, dilin semantik 
zənginliyini, obrazlılığını, lakonikliyini və frazeoloji kəskinliyini vermək çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Bunlar dilə ifadəlilik və orijinallıq verir. Tərcümə zamanı ingilis dilinə uyğun gələn frazeoloji mənanı 
tapmaq və ingilis dilinin analoji ifadə və obrazlılığını, frazeologizmin stilistik funksiyalarını nəzərə almaq 
lazımdır. 
Məlumdur ki, Azərbaycan dilindən fərqli olaraq müasir ingilis dilində hal kateqoriyaları məhdud 
olduğuna görə sözönləri böyük rol oynayır. Bir-birindən asılı olan sözlər arasında əlaqə sözönlərinin 
funksiyasına aiddir. 
Əsas nitq hissələri olan isim və əvəzlikdən əvvəl gələn köməkçi nitq hissəsi olan sözönləri onlarla 
birlikdə müəyyən bir məna ifadə edir. Sözönləri qoşulduğu isim və əvəzliklərlə birlikdə cümlə üzvünün 
tərkibinə daxil olur, cümlənin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir. Məlum olduğu kimi müasir ingilis dilində 
nitq hissələrinin isim, əvəzlik, say və s. hal şəkilçiləri olmadığı üçün sözlər arasında əlaqə köməkçi sözönləri 
ilə ifadə olunur. Sözönləri köməkçi sözlər olduğu üçün heç vaxt müstəqil istifadə olunmur. 
Köməkçi sözlər olan sözönləri ilə yaradılan ifadələrdə sözlər müstəqil işlədilə bilmir – ayrıca ifadə 
olunmur, sözbirləşmələrinin tərkibi kimi ümumi mənaya xidmət edir və həmişə öz ilkin formasını 
saxlayırlar. 
İngilis dilində əksər sözönləri çoxmənalı və müxtəlif münasibətlər ifadə etdiyi üçün müxtəlif 
sözbirləşmələrinin yaranmasında aktiv iştirak edirlər. Ona görə də hər bir sözönünün sözbirləşməsində 
iştirakını konkret olaraq araşdırmaq çox mühümdür. Bu göstərilən ifadələr deyilənlərə əyani sübutdur: “to 
drop from the tree – ağacdan damcılamaq”; “the fathomless depths of the ocean – okeanın hədsiz 
dərinlikləri”; 1-ci ifadədə sözönü “from” Azərbaycan dilində çıxışlıq hal şəkilçisi, 2-ci ifadədə “of” sözönü 
yiyəlik hal şəkilçisini əvəz edir. Dil sistemində frazeoloji ifadələrin çoxluğu həm də həmin dilin qədimliyini 
sübut edən amil kimi qəbul olunur. Bu baxımdan həm Azərbaycan, həm də ingilis dilləri çox tarixi köklərə 
malikdir. 
İstedadlı 
yazarlar 
əsərlərində 
həmişə 
frazeoloji 
vahidləri 
geniş 
işlətmişlər. 
Bəzi yazıçılar isə hətta özləri frazeoloji ifadələr yaratmış və bir növ əsərləri vasitəsilə bu ifadələrə 
yaşamaq hüququ vermişlər. 
Şekspirdən əvvəl yaşamış yazıçılar da əsərlərində frazeoloji vahidlər yaratmışlar, lakin bu danılmaz 
faktdır ki, ingilis dilinin frazeoloji fondu Şekspirin adı ilə bağlıdır. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
378
Bəzi dilçilər Şekspir tərəfindən yaradılan sabit birləşmələrin sayının beş yüz, bəziləri isə mindən artıq 
olduğunu söyləyirlər. Maraqlısı budur ki, bu frazeoloji birləşmələrin bir qismini də sözönlü frazeoloji 
vahidlər tutur.
Şair və yazıçıların yaratdıqlarından başqa frazeoloji ifadələrin əsas yaranma mənbəyi folklor və 
danışıq dilidir. İngilis dilində sözönlü frazeoloji birləşmələr adətən danışıq dilində işlədilir və bəzən məcazi 
məna kəsb edir. Məsələn, “to freeze out” (to prevent someone from taking part in smth), “to camp up” (to 
behave in a way that is deliberately artificial, especially in order to make people laugh at traditional ideas 
about how men and women should behave). 
Sözönlü frazeoloji vahidlər etnik kodun daşıyıcıları kimi qəbul edilirlər. Onlar dildə kifayət qədərdilər 
və müxtəlif tarixi hadisələr, xalqın yaşam tərzi, gündəlik fəaliyyəti və maraqları ilə sıx əlaqədardırlar. Bu 
ifadələr tarixin müxtəlif dövrlərində xalq tərəfindən yaradılmışlar. 
Frazeoloji vahidlər əsasən feillərdən ibarət olduqları üçün digər dillərdən alınmaq ehtimalı çox azdır. 
Məlum faktdır ki, feillər hər bir dilin daxili imkanları hesabına yaranır və digər dillərdən alınmırlar. 
İngilis dilində işlənən sözönlü frazeoloji ifadələrin bir qisminin dilimizə mürəkkəb feillər vasitəsilə 
tərcümə olunması faktını nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. 
Azərbaycan dilində işlənən frazeoloji ifadələr və mürəkkəb feillərə “Kitabi-Dədə Qorqud” 
dastanlarında geniş şəkildə rast gəlinir. Epos Azərbaycan dilində işlənən frazeoloji ifadələri və mürəkkəb 
feilləri öyrənmək baxımından dəyərlidir. 
Təkcə ingilis dilində deyil, Azərbaycan dilində də mürəkkəb feillər frazeoloji vahidlərin bir hissəsidir. 
Belə ki, hər iki dildə bu feillər dəqiq bir nitq hissəsindən düzəlirlər. 
İngilis dilində onlar verb + adverb (or preposition) formasında: to keep on, to sit down və s., 
Azərbaycan dilində isə onlar köməkçi feillər vasitəsilə - “olmaq, etmək, eləmək”: əlindən gələni etmək (to do 
one’s best), kömək etmək (to help); ikinci sözün birinci sözdən yaranması vasitəsilə: su sulamaq (to water), 
ütü ütüləmək (to iron) – bu halda birinci element əsasən isim olur. 
Bir faktı da xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, ingilis dilindəki frazeoloji ifadələrin əksər hissəsi 
Azərbaycan dilinə vahid sözlər və yaxud da sərbəst ifadələrlə tərcümə olunur. Bu ingilis və Azərbaycan 
dillərinin geneoloji və struktur müxtəlifliyi ilə izah olunur. 
Frazeoloji vahidlər tarixən sərbəst birləşmə modelləri əsasında, sərbəst birləşmələrin tərəflərinin 
məcaziləşməsi, bir məfhumun ifadəçisinə çevrilməsi əsasında formalaşmış olur. Bəzi sözönlü frazeoloji 
vahidlər sanki sabit söz birləşmələrini xatırladır. Lakin sərbəst söz birləşmələri sintaktik vahiddir. Burada 
məfhum bildirən sözlər cümlədə müstəqil hissə funksiyasında çıxış edir. Frazeoloji vahidlərdə isə sözlər 
müstəqil deyil. Onlar nə sözlərin, nə də söz sırasının dəyişməsi mümkün olmayan sabit birləşmələr 
yaradırlar. Sabit birləşmələr də sərbəst birləşmə modelləri əsasında qurulur. Bir sıra sərbəst birləşmələr kimi, 
bunlar da cümlənin bir üzvü olur. Lakin sərbəst birləşmələrin komponentləri məna müstəqilliyinə malik 
olduğu, həqiqi mənada işləndiyi halda, sabit birləşmələrin komponentlərindən biri zəif, son dərəcə ümumi 
semantikası ilə, yaxud tərəflərdən birinin və ya hər ikisinin məcazi mənada işlənməsi ilə birləşmə 
komponentlərininayrılmazlığına səbəb olur. 
Ədəbiyyat 
1. КравцоваС.И. Фразеологические единицы со значением количества врусском яэыке. М-1981, с. 
292-296. 
2. Кунин A.B. Курс фраэеологии современного английскогоязыка. М-1972, с. 289. 
3. Antal L. Meaning and its change; Linguistics, М-1974, с. 205. 
4. Frederik T.Wood. English prepositional İdioms. M-1988, р. 98. 
MÜRŞÜDOVA RÖYA 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
MÜASİR AZƏRBAYCAN VƏ ALMAN ROMANLARINDA SOSİAL-SİYASİ DƏYİŞİKLİKLƏR 
KONTEKSTİNDƏ ŞƏXSİYYƏTİN MƏNƏVİ AZADLIQ KONSEPSİYASI 
Açar sözlər:
şəxsiyyət, özgələşmə, mühit, roman, Azərbaycan, alman 
The concept of moral freedom in the context of social and political changes
in modern Azerbaijan and German novels 
The problem of artistic expression of social and political problems in the modern novel is relevant in 
the light of modern politichsekih processes. What is the process of reinterpretation of personality? This issue 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
379
could be considered in comparative terms, based on the analysis of works of authors of different regions, but 
living the same historical period and socio-political upheaval.Conditions for the statement of such courageos 
resolute opinion are created wich the general level of the novels. The important problems of the novels is, the 
abstrakt party of a life and society surrounding us, including cheerfulness and outlook.
Keywords:
identity, alienation, environment, novel, Azeribaijan, german
80-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan romanı özünün yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bunu 
şərtləndirən cəhət, hər şeydən əvvəl, romanın müəyyən inkişaf yolu keçərək mövzu və problematika 
baxımdan dünya ədəbi təcrübəsinə yaxınlaşmasıdır. S.Məmmədova “Azərbaycan ədəbiyyatında yeni 
yaradıcılıq meyllərinin təşəkkülü” adlı dissertasiyasında yazır: “80-ci illər nəsrinin əsas xüsusiyyətlərindən 
biri də daha çox dünya bədii nəsr poetikasına söykənmək, psixologizmi önə çəkmək, həyatın, insan 
psixologiyasının təsvirində müəyyən şərtiliklərə yol vermək, irrosianal lövhələr təsvir etməkdən ibarətdir” 
[6, s.49]. Elə bu səbəbdən də, Azərbaycan romanı ənənəvi mövzulardan qurtularaq mövzu, problematika və 
poetika cəhətdən zənginləşmişdir. Şübhəsiz, burada, ictimai-siyasi hadisələrin rolunu da qeyd etmək lazım 
gəlir. Bu mərhələdə artıq sosrealizm estetikası öz ömrünü başa vurmuş, mövcudluğunu yalnız formal olaraq 
saxlamışdı. Bunla yanaşı, Azərbaycan romanının yüz ilə yaxın keçdiyi yol onun dinamik inkişafını da 
şərtləndirmişdi. 80-ci illərdə keçmiş Sovetlər Birliyində baş vermiş siyasi, tarixi hadisələr, eləcə də 
qloballaşma prosesi bədii nəsrdə, xüsusilə romanlarda yeni meyllərin meydana çıxması ilə müəyyən 
olunurdu. T.Salamoğlu bu dövrdə roman janrının poetikasını araşdıraraq belə bir qənaətə gəlir: “Ədəbiyyatın 
milli və bəşəri dəyərlərin ifadəsinə çevrilməsi baxımından 80-ci illəri hətta Azərbaycan romanının inkişafı 
tarixində xüsusi bir “mərhələ” kimi fərqləndirmək də mümkündür. Obrazlı demiş olsaq, bu onillikdə 
Azərbaycan bədii nəsri özünün “roman dövrü”nü yaşayır” [8, s.357]. 
Sonrakı 1990-cı, 2000-ci illər də romanın yeni inkişaf mərhələsi kimi səciyyələnə bilər. Azərbaycan 
Respublikası müstəqilliyini qazandıqdan sonra dünyaya inteqrasiya imkanları da genişlənmişdi. Sovet 
cəmiyyətinin dağılmağa doğru getməsindən sonra, 80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan və 
alman romanları qarşılıqlı, əlaqəli şəkildə də inkişaf edirdi. Bu ədəbi əlaqələr həm birbaşa, yəni ayrı-ayrı 
yazıçıların əsərlərinin alman dilinə tərcümə olunması vasitəsilə, həm də dünya ədəbi prosesinə inteqrasiya 
yolu ilə həyata keçirilmişdir.1990-cı ildən etibarən müasir Azərbaycan romanı mövzu dairəsi və məzmunu 
ilə hiss ediləcək dərəcədə yeni istiqamət almışdır. Xalqımızın həyatında baş verən ictimai-siyasi hadisələr 
qələm sahiblərimizə də zəngin material verməklə onlara iri həcmli, çoxşaxəli, dərin məzmunlu, daha doğru-
dürüst, oxucunun zövqünü oxşayan, onu yaxşı mənada heyrətləndirən əsərlər yazmaq imkanı verirdi. Çağdaş 
dövrdə mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrin bütün reallığı “qloballaşma, yeni dünya münasibətləri, yeni 
cəmiyyət və quruluş axtarışları, xalqlar və millətlər arasındakı münaqişələr” tam mənada olmasa da, 
müəyyən qədər bugünkü romanların məzmununu təşkil edir. 
Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi, “Otel otağı”, M.Süleymanlının “Səs”, “Günah duası”, 
S.Əhmədovun “Toğana”, “Azığa doğru", “Dünyanın arşını”, Elçinin “Mahmud və Məryəm, “Ölüm hokum”, 
“S.Azərinin “Dalanda”, V.Sultanlının “İnsan dənizi” və başqa romanlarda cəmiyyət və şəxsiyyət problemi 
bədii təhlil obyekti olmuşdur. Sadalanan əsərlər arasında forma baxımından ənənəvi romanın tələbləri ilə 
yazılan nümunələrlə yanaşı, yeni cəmiyyət quruculuğunu dünya təcrübəsi və təsvir metodları ilə bədii təhlilə 
cəlb edən romanlar da vardır. Həmin romanların bir çoxunda sovet cəmiyyətinə yeni baxış və toplumda 
şəxsiyyət problemi əsas yerlərdən birini tuturdu. Doğrudur, 80-ci illərdə yazılan romanlarla yeni əsrdə 
yazılan romanlar arasındakı əsaslı fərqi də diqqətdən qaçırmaq olmaz. 
XX əsrin sonlarından etibarən bədii nəsrimizin roman yaradıcılığında şəxsiyyətin özgələşməsi aparıcı 
mövqedə müşahidə olunur.
Yazıçı V.Sultanlının “İnsan dənizi” romanında ömrünü başa vuran sovet cəmiyyəti və cəmiyyətdə 
insana verilən dəyər, insanın özgələşməsi problemi başlıca yer tutur. Yazıçı Sovetlər dövrünü təsvir edərkən 
Əkrəmin bu mühitdə özünə yer tapmayaraq ağır və çətin günlər yaşamasını göstərmişdir. İdarə rəhbəri 
Göyüşovla aralarında olan konflikt nəticəsində ləyaqətini qoruyaraq onu öldürən fəhlə Əkrəmin həbs günləri 
və sonrakı həyatı romanda insan və cəmiyyət problemi müstəvisində öz əksini tapmışdır.Yazıçı Əkrəmi 
uğursuz bir insan kimi təsvir etmiş, onun əsəbi vəziyyətdə adam öldürməsini yaşadığı acılarla, ağrılarla, 
çətinliklərlə dolu olan həyatının səbəbi olaraq göstərmək istəmişdir. Böyük qardaşı erkən öldüyü üçün 
nişanlısını başqa bir evdə gəlin görmək istəməyən valideynləri Əkrəmi məcburi olaraq onunla evləndirirlər. 
Evlilikdən sonra ailəsi ilə birlikdə Bakıya köçən Əkrəm çətinliklə yaşayır, ağır günlər keçirir, maddi 
cəhətdən sıxıntı çəkir. Maaşı təminatı üçün yetmədiyindən iki azyaşlı qızına ürəyi istədiyi kimi baxa 
bilməməsi tarıma çəkilmiş əsəblərini daha da gərginləşdirir, dolanmaq üçün evinin əşyalarını satmağa 
məcbur olur. Yaşadıqları otağın rütubəti, maddi imkansızlıq Əkrəmin azyaşlı qızının ölümünə səbəb olur: 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
380
“Heç cür özünə gələ bilmirdi. Ona elə gəlirdi ki, uşağı aclıq və imkansızlıq öldürüb. Saatlarla gözlərini bir 
nöqtəyə zilləyib dururdu. Bir həftə sonra işə çatanda da hələ özünə gəlməmişdi, sarsıntısı keçməmişdi. Elə 
bil yoldaşlarından uzun illər idi ki, ayrılmışdı. Bu adamlar tamam yad, uzaq adamlar idilər. Körpəsinin 
öldüyünü də heç kəsə bildirməmişdi. Uşağının ölümünə görə kiminsə, Göyüşovun ona rəhmi gəlməsini 
istəmirdi” [8, s.73-74]. 
Əkrəm sovet dövründə rütubətli zirzəmilərdə kirayənişin qalan, illərlə ev növbəsinə dayanıb, əzab-
əziyyət içində yaşayan insanların ümumiləşmiş obrazıdır. Əkrəm və cəmiyyət arasında münasibət müəllifin 
cəmiyyətlə yanaşı, Sovet quruluşuna qarşı barışmaz mövqeyinin ifadəsi idi. Lakin yazıçı Sovet rejiminə qarşı 
olan münasibətini açıq şəkildə söyləmir, bir insanın taleyi fonunda həyat həqiqətlərini bədii əsərə gətirərək, 
dövrün, mühitin törətdiyi faciələri göstərir.
Yazıçı Əkrəmin taleyini ayrı-ayrı psixoloji məqamlarda əks etdirmişdir. Güllələnmə cəzası alan Əkrəm 
təsadüfən onu ölümə doğru aparan qatarda dəmir barmaqlıqları kəsib qurtulur, yad şəhərə - insan dənizinə 
qarışır. Əkrəm bu şəhərdə kimsəsizləşir, ehtiyac qəddar, rəhmsiz düşməninə çevrilərək onu məğlub edir. 
Qanunlara, haqsızlıqlara, hətta “taleyə” qarşı çıxan, sınmayan, həyat eşqilə çırpınan insan ehtiyacın, 
çarəsizliyin qarşısında diz çökür. Ləyaqəti üstündə həbsxanaya düşən Əkrəm getdikcə ləyaqətini, mənliyini 
itirir, içkili vəziyyətdə tramvayın altına düşməsi nəticəsində ayağını itirir və xəstəxanaya gətirilir. 
Sağaldıqdan sonra Əkrəm acından ölməmək üçün dilənçilik etməyə başlayır. Romanın qəhrəmanı 
şəhərin ətrafındakı zibillikdə, balaca qapısı olan, üzüaşağı çevrilmiş iri bir çənin altında gecələyir. Mühit onu 
yavaş-yavaş dəyişib, “səfillər padşahı”na çevirir. 
Roman gerçəkliklərə, həyata yeni yanaşmaları, xarakterləri ilə seçilir. Şəxsiyyət və cəmiyyət 
problemini önə çəkən romandan bəhs edərkən tədqiqatçı Asif Əfəndiyev maraqlı məqamlara diqqət etmişdir: 
“Roman-nəsrimizdə təzə səsdir. Ardıcıl psixologizm, daxili monoloqlar nəsri bizdə təzədir. Əsər bədii ideya 
və biçim baxımından bütövdür, tamdır. Lakin bir məsələ romanda açılmamış qalır: Ləyaqət üçün adam 
öldürən əsərin qəhrəmanı ləyaqətsizliyin dibinə enir, lakin intihar haqqında, özünü öldürmək haqqında 
düşünmür. Bunun səbəbi nədir? Həyat eşqinin “ləyaqətdən üstün olmasımı”, yoxsa daha mürəkkəb, daha 
ziddiyyətli duyğularmı?” [8, s.210]. Bu suallara cavab tapmaq üçün əsəri təhlil etmək, yazıçı ideyasını 
izləmək lazımdır. 
Artıq qocalmış, heç kəsə lazım olmayan Əkrəm boğulduğu “insan dənizindən” yaxa qurtarmaq üçün 
milis idarəsinə gəlib, axtarışda olan qatı cinayətkar olduğunu boynuna alsa da, qoca səfili ağılsız, sərxoş 
zənn edib oradan qovurlar. Bundan sonra Əkrəmdə uzun illər onu yaşadan, gələcəyə bağlayan ümid baş 
qaldırır - nə vaxtsa pul toplayıb öz vətəninə qayıdıb ailəsinə qovuşmaq! Oxucuya da, hətta Əkrəmin özünə də 
belə gəlir ki, onu yaşadan, həyata bağlayan yalnız doğmaları ilə görüşə ümiddir. Lakin ailə üzvləri tərəfindən 
“ögey” məktub alan Əkrəmin sonuncu ümidi də ölür. Şikəst, zavallı bir məxluq özü üçün belə vəziyyətdə də 
çıxış yolu olaraq olümü yox, yaşamaq üçün məhbəsi seçir. Beləliklə bir həqiqət ortaya çıxır: İnsanın 
içindəözündən belə xəbərsiz yaşamaq istəyi var. Yəni ölmək istəyirəm desə belə, bacardıqca çox yaşamaq 
istəyir. Yaşamağının mənasızlığını dərk edən Əkrəm təhtəlşüuru bir prosesein nəticəsi və ya təzahürü olaraq 
yaşamaq istəyir. Çünki bu hiss insan şüurundan və düşüncəsindən çox-çox yüksəkdə durur. “Sən nə üçün 
yaşayırsan?” sualı bir anda öz mənasını itirir və bu sualın istənilən məqamda insan mövcudluğu, yaşamaq 
istəyi qarşısında mənasız olması bütün həqiqəti ilə üzə çıxmış olur. Bu məqamda böyük rus yazıçısı
F.M.Dostoyevskinin “Cinayət və cəza” romanının qəhrəmanı Roskolnikovun fikri yerinə düşür: “Ölümə 
məhkum edilmiş bir adam edam ediləndən bir saat əvvəl deyir, ya da ki, belə fikirləşir. Əgər mən yüksək bir 
yerdə ki, oraya ancaq ayaqlarımı qoya bilsəydim, hər tərəfim də uçurum olaydı,okean olaydı, əbədi bir 
zülmət olaydı, mən də o, balaca yerdə bütün ömrüm boyu qalaydım, min illərlə qalaydım, əbədi qalaydım- 
mən yaşamağa razı olardım, lakin indi ölməyə yox! Ancaq yaşayaydım, yaşayaydım!.. Bu nə doğru sözdür! 
İnsan ləyaqətsizdir- ləyaqətsiz o adamdır ki, bunun üstündə insana ləyaqətsiz deyir” (2. s.205). Doğrudan da 
bu elə həqiqətdir ki, izaha ehtiyac yoxdur. Həyat insanı çətin vəziyyətlərə dözməyə məcbur etsə də, onun 
ağlına gətirmədiklərinə başına gətirsədə yenə dəyaşamaq şirindir, insan üçün ona tay heç nə yoxdur. 
Ümidlərinin gerçəkləşməsi naminə keçilən yol, dəmir parçası ilə bıçaqlanmış ölüm, səfilləşmiş həyat, 
gülüş hədəfinə çevrilmiş tale, tapdanmış ləyaqət, heç kimə lazım olmayan, ölümə doğru gedən qatardaca 
başa vurulmuş ömürün faciəsi romanda bütün aydınlığı ilə ifadə olunmuşdur. Görünür ki, alman yazıçısı 
Alfred de Vini “Ölüm gələndə biz susmağı bacaran heyvanların böyüklüyü dərəcəsinə yüksələ bilmirik” [9, 
s.87] sözləri də bu məntiqi izləyir. 
Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatında ölümlə mübarizə aparan, ondan yaxa qurtarmaq üçün yollar arayan 
ədəbi qəhrəmanlarla müqayisədə Əkrəm Azərbaycan romanında yeni obraz kimi qarşımıza çıxır. Əkrəmin 
faciəsi nə qədərdirsə, V.Sultanlının da yazıçı uğuru bir o qədər olmuşdur. Həmin cəhətləri nəzərdə tutan 
ədəbiyyatşünas alim Zaman Əsgərli yazırdı: “Öz təbiətlərinə görə heç kəsə bənzəməyən ədəbi 
qəhrəmanların, xüsusilə nadir taleli surətlərin bəxti, həyatı mənim iç dünyamı silkələyib, hərdən qəlbimdə 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
381
yüksək sevinc, çox zaman isə təəssüf, nisgil, hüzn, kədər, hətta iztirab duymuşam: Bilqamıs, Şah Edip, 
Fərhad, Kral Lir, Jan Valjan, Javer, Martin İden, Roskolnikov, Qoca Orqan, Yedigey, Səyavuş, Söhrab, 
Təhminə... Belə qəhrəmanlardan biri də Vaqif Sultanlının “İnsan dənizi” əsərindəki Əkrəmdir” [8, s.212]. 
Şəxsiyyət və cəmiyyət problemi, həyat faktlarının şəxsiyyətin özgələşməsinə səbəb olması, mənəvi 
aşınma tədqiq olunan dövrdə alman romanları üçün də xarakterik xüsusuyyətlərdəndir.
Müasir alman ədəbiyyatında özünəməxsus yer tutan yazıçı Helmut Krausser “Zəngin dünya” (“Fette 
Welt”, 2002) romanında səfil həyat sürən gənclərin həyatını təsvir etmişdir. Tom, Milli, Volfi, Edqar kimi 
səfil həyat sürən qəhrəmanların həyat tarixçəsi gözümüz qarşında canlandıqca onların zəngin mənəvi aləmi, 
arzu və istəkləri də diqqəti cəlb edir. Yazıçı səfil sifətində hər gün qarşımıza çıxan insanların taleyi haqqında 
bizi bir daha düşünməyə sövq edir. Əgər V.Sultanlının “İnsan dənizi” romanında Əkrəmin ən böyük arzusu 
balalarına qovuşmaq idisə, alman qəhrəmanı Tomun məqsədi Qavayaya getməkdir. Digər obraz Xagen isə 
Mikelancelonun evinə gedib onun royalında çalmaq istəyi ilə yaşayır. Yazıçı qəhrəmanının sözləri ilə 
ölkəsindəki siyasi məhrumiyyətləri də ifadə etmişdir: “Xəyal edirəm ki, Mikelancelonun evinə gedib onun 
royalında çalardım. Əgər mən uşaq vaxtı pianino çalmağı bilsəydim, indi küçədə olmazdım. Mən o vaxtı 
azadlıqdan məhrum idim. Pianino insanı evə bağlayır, insanın evlə bağlı təfəkkürünü təkmilləşdirir. Amma 
divarlara mən heç vaxt dözə bilmirəm, tab gətirə bilmirəm” [171, s.50]. Ədib Almaniyanı iki yerə parçalayan 
Berlin divarını “divar” anlayışına qarşı oyanmış ikrah hissini əsas səbəb kimi göstərmək istəmişdir.
Əsərdə maddi çətinliyi olmayan alman gənclərini evlərindən, isti yuvalarından ayrı salan dərin ictimai-
siyasi səbəblər göstərilmişdir. Edqar bütün günü dilənçilik edir və içir, lakin “İnsan dənizi” romanından 
fərqli olaraq burada insanları dilənçilik və tüfeylilik etməyə məcbur edən səbəb maddi çətinlik yox, insanın 
əbədi azadlıq istəyi və yanğısıdır. Almaniya kimi təminatlı bir dövlətdə yaşayan gənclərin sadə bir maraqdan 
səfil həyatı keçirməsi ilə V.Sultanlının qəhrəmanını bu şəkildə yaşamağa məcbur edən səbəblər fərqlidir. 
“Zəngin dünya” əsərinin qəhrəmanlarından olan Xagen “Biz məgər Kəlküttədəyik? Malidəyik, yoxsa! Axı 
biz firavan bir ölkədə yaşayırıq. Biz axı dünyanın ən zəngin mərkəzində yaşayırıq” [1, s.53] - desə də, yazıçı 
təqdim etdiyi talelərlə oxucuya dəyərli mesaj ötürür: İstəklərə çatmaq üçün pul bir vasitə olsa da, o, insan 
mənəviyyatını doyduracaq, onu sözün əsl mənasında xoşbəxt edəcək gücə malik deyil. Belə yanaşma tərzi ilə 
Krausser hər kəsi məlum problem haqqında - insanın mürəkkəb bir varlıq olması barədə düşünməyə vadar 
edir. 
Müasir alman ədəbiyyatında mütəmadi olaraq təsadüf edilən gənclərin “cənnət axtarışı” problemi 
sözügedən romanda da qaldırılan əsas məsələlərdəndir. Xagenin qeyri-adi varlıq olan İnsanla görüşü 
yazıçının həyat haqqında, Almaniyanın bu günü və gələcəyi ilə bağlı fikirlərini ifadə edir. İnsan deyir: “Mən 
insanları sevirəm. Lakin onlar çox olmamalıdır. Almaniya üçün beş yüz min nəfər kifayətdir. Vyetnam 
zədəsi təkcə Amerikanın problemi deyil. Bütün tarix başdan ayağa Vyetnamdır” [171, s.125]. X.Krausser 
Amerikan - Vyetnam müharibəsində ikinci tərəfin çəkdiyi acılara işarə etmiş, bütün dünyanın XXI əsrdə hər 
gün bir Vyetnam vaqiəsi yaşadığını nəzərə çatdırmişdır. 
H.Krausser tərəfindən İnsan adı ilə anılan obraz, söhbətlərin reallıqla yuxunun sərhədlərində baş 
verməsi romandakı magik elementləri üzə çıxarır, sadə insanları düşündürən suallara cavab tapmaqda 
yardımçı olur. Xagenin həyat və uşaq haqqında təsəvvürləri də tamamilə fərqlidir: “Mən dünyaya iki qız 
gətirmək istəyirdim ki, onların adını Luna və Silvina qoyum. Bundan sonra onları başımdan rədd 
edərdim.Biz valideynlərimizin eksperementləriyik” [1, s.192].Gənc bir səfilin uşaq dünyaya gətirməklə bağlı 
səsləndirdiyi fikirlər Avropa reallığı kimi üzə çıxır.Yazıçı uşaqları müəyyən yaşa qədər böyüdən, sonra isə 
sərbəst həyata atan, övladlarına qayğı və diqqət sərf etməyən Qərb adamının mahiyyətini ortaya qoyur, 
gənclərin evlərindən uzaq düşüb səfillik etməsini övladlara qarşı etinasızlığın nəticəsi kimi göstərir.Roman 
boyu qlobal problemlərə toxunan yazıçı insanlığın xilası naminə gəldiyi qənaətləri oxucu ilə bölüşür, 
mürəkkəb və çaşqın vəziyyətdən çıxış yolu olaraq İnsan sevgisini bütün müharibələrə, qlobal fəlakətlərə, 
şəxsi və ictimai münaqişələrə qarşı qoyur. 
“Dünyanı məhəbbət xilas edəcək” tezisi Xagenlə Yudit arasında yaranmış sevginin fonunda bir daha 
təsdiqini tapmış olur, səfil həyat sürən iki gəncin evlərinə qayıdıb düzgün həyat sürməsinə gətirib 
çıxarır.Yazıçı iki gəncin uzun-uzadı axtarışdan sonra azadlığı özlərində, sevgilərində tapmaları ilə insanın 
mənəvi azadlıq uğrunda çabalarının mənasız olduğunu və bu axtarışın sadəcə mənəvi yarımçıqlıqdan irəli 
gəldiyini göstərmişdir. 
Özgələşmə problemi S.Əhmədlinin “Dünyanın arşını” romanında da narahatlıq doğuran əsas məsələ 
kimi qoyulmuşdur. İnsanların, ailə üzvlərinin bir-birindən uzaqlaşması romanın qəhrəmanı olan Arifi
düşüncə sahibi kimi narahat etsə də, o azadlığa meylin insanın fitrətində, cövhərində olduğunu fikirləşir, 
insanlığın mövcud olduğu gündən əsarətə, basqıya qarşı çıxdığını hesab edir. Müqavimət yalnız müqavimət 
doğurur düşüncəsinə əsaslanan əsərə görə, insan xoşbəxt olmaq üçün aza qane olmağı 
bacarmalıdır.Bacarmazsa, həyat onun üçün əsl işgəncəyə, əzaba çevriləcək. 

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
382
Azərbayacan və alman romanlarını təhlil edərkən alman romançılığında özgələşmə, tənhalıq 
mövzusunun başlıca yer tutduğunu söyləmək mümkündür.Alman romanlarından fərqli olaraq milli 
romançılığımızın bu yeni keyfiyyəti sonrakı inkişaf prosesində daha da təkmilləşmiş, onu dünya ədəbi 
prosesinə yaxınlaşdırmışdır. 
MÜRSƏLİYEVA SƏFİYYƏ 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
MÜXTƏLİFSİSTEMLİ DİLLƏRDƏ LOKALİZASİYANIN “X-DƏ/X-İN DAXİLİNDƏ” 
QRAMMEMİNİN REALİZASİYASI 
Açar sözlər:
lokalizasiya, qrammem, sözönü, qoşma, statik hal 
The Realization of the Grammem “in X” in Different Languages 
Localization is a nominal category. One of its grammems “in X” denotes the place of an object or a 
subject inside another object. Its realization varies according to different morphological structure of the 
some kindred and non-kindred world languages. In analytical languages this grammem is formed by means 
of some prepositions and postpositions. However in synthetic languages the category of case and suffixes of 
the static cases have specific role in forming this grammem. 
Keywords:
localization, grammem, preposition, postposition,
static case
Lokalizasiya elə bir kateqoriyadır ki, onun elementləri obyekt və ya faktın həmin obyekt və ya fakta 
münasibətdə məkanda lokalizasiyasını həndəsi konfiqurasiya terminləri ilə xarakterizə edir. Lokalizasiya bir 
qayda olaraq isimlərə şamil edilir. O, sözönülər / qoşmalar sistemi və semantik hallar ilə bağlıdır.
Məkan trayektoriyasının ifadəsi müxtəlifsistemli dillərdə fərqli şəkildə təzahür edir. Bu təzahür dillərin 
tipoloji təsnifatı ilə əlaqədardır.
X-da (X-in daxilində)
ən geniş yayılmış məkan trayektoriyası ifadə edən qrammemlərdən biridir.
Azərbaycan dilində məkan mənalı köməkçi adlarla yanaşı, ismin hal kateqoriyası da mühüm rol 
oynayır. 
X-da (X-in daxilində) 
qrammeminin bu dildə geniş yayılmış forması ismin statik halı olan yerlik 
halda işlənməsidir. Yerlik halın məkanla çox bağlı olması adından da görünür. Bu halda olan isimlər -
da
2
şəkilçisi vasitəsilə iş və hərəkətin cərəyan etdiyi yeri və məkanı göstərməyə xidmət edir. Məsələn: 
Sonra ən dal 
cərgədə
oturan Məhəmməd Heydər əlini qaldırıb dedi: - Bağışlayın, cənab, biz 
Avropada
qalmaq istəyirik (Qurban, 8). 
Müharibə sanki çox 
uzaqlarda
, başqa bir 
planetdə
gedirdi (Qurban, 33). 
Eyni zamanda isə 
içində, içərisində, daxilində
köməkçi adlarının müəyyən və qeyri-müəyyən yiyəlik 
halda olan ismə qoşulması nəticəsində X-da (X-in daxilində) qrammemi ifadə olunur. Məsələn:
Onlar şəhərin
içində
deyil, bir məntəqədən o biri məntəqəyə işləyirdilər (Qurban, 8). 
Nino elə indidən öz qohum-əqrəbasının 
içərisində
özünü Şirvanşah arvadı hesab edirdi (Qurban, 52). 
Q.Kazımovun təsnifatına əsasən, adlıq hala qoşulan məkan mənalı qoşmalar sırasına daxil edilən 
içrə 
qoşması da bu qrammemi ifadə etmək xüsusiyyətinə malikdir [Kazımov 2010, 338].
İçrə
adlıq halda olan 
olan sözlərə qoşularaq, hərəkətin müəyyən məkan daxilində cərəyan etdiyini göstərir. Məsələn: 
Pənbeyi-dağı-cünun 
içrə
nihandır bədənim, 
Diri olduqca libasım budur, ölsəm kəfənim (İ.Nəsimi).
Bizim fikrimizcə, isə 
içrə
qoşması 
“içi”
köməkçi adının 
“ilə”
qoşması ilə birləşərkən (
içi ilə
) 
sinonimlik təşkil edir. Lakin onların işləndiyi isimlərin halları fərqlənir. Q.Kazımovun qeyd etdiyi kimi, 
içrə 
qoşması sırf adlıq halda olan isim ilə birləşərək mənsubiyyət kateqoriyası vasitəsilə III növ təyini söz 
birləşməsi yaradır
[Kazımov 2010, 292]. Məsələn: 
Durmadan, aman vermədən dairənin 
içi ilə
onun dalınca qaçırdı (Qurban, 14). 
Analitik dillər qrupuna daxil olan ingilis dillində məkan koordinatlarını ifadə etmək üçün sözün 
kökünə qoşulan şəkilçilər əvəzinə köməkçi nitq hissələri olan sözönülərdən istifadə olunur. Bu dildə 
Azərbaycan dilindən fərqli olaraq, məkan mənası ifadə edən ismi hal kateqoriyaları mövcud deyildir. İngilis 
dilində X-da/X-in daxilində qrammemi 
at
,
in, on, over, inside
sözönülərinin məkan mənalı isimlərə 
yanaşması ilə yaranır.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
383
At 
sözönü müxtəlif idarə və istehsal müəssisələrinin, yaşayış binalarının adı qarşısında bina, mənzil 
mənasında deyil, hərəkətin baş verdiyi yer, fəaliyyət sahəsi mənasında başa düşülür. Eyni zamanda müxtəlif 
coğrafi, inzibati ərazilərin, şəhərlərin ayrı-ayrı qəsəbələrin adı ilə də 
at
sözönü işlədilir. Məsələn: 
1. This was his daily diary, which he had kept since he had arrived 
at
Stilleveld 
(Abraham, 83). “Bu 
onun Stilveldə çatandan bəri saxladığı gündəliyi idi.”
2. 
At the party
he hadn’t been able to look away (Nicholls, 12). “Şənlikdə o, kənara baxmağı 
bacarmadı.” 
İngilis dilində ən məhsuldar sözönü sayılan 
on
sahə bildirən, ərazinin tərkib hissəsini təşkil edən 
isimlərlə isimlərlə işlənir. Məsələn:
The lift door slides open on the thirtieth floor (Nicholls, 135). “Liftin qapıları otuzuncu mərtəbədə 
açıldı” 
Mozart plays on the radio (Nicholls, 225). “Radioda Mozart çalır.” 
Her mother said on the phone last night, “Your room’s still here…” (Nicholls, 41). “Onun anası dünən 
gecə telefonda dedi, “Sənin yerin hələ buradadır...” 
I haven’t seen you much on TV these days (Nicholls, 155). “Mən səni son zamanlar televizorda çox 
görməmişəm.” 
Over
sözönü ərazi üzrə yayılmış əşya və predmetlərin yerləşdiyi məkanı göstərir və Azərbaycan dilinə 
yerlik halda olan isim kimi 
(over the room – otaqda),
“daxilində, boyunca”
köməkçi adları vasitəsilə 
tərcümə edilir. Məsələn: 
The look of pity turned out over the customer’s face (Nicholls, 170) “Müştərinin simasında peşmanlıq 
baxışları göründü.” 
Over the way stood the six-storeyed structure (Dreiser, 19). “Yolda altı-mərtəbəli tikili ucalırdı.” 
Instantly the blood crept warmly over her body (Dreiser, 29). “Dərhal qan onun bütün bədəni boyu 
dolaşdı” 
İngilis dilində məhsuldar sözönülərdən biri olan 
in
sözönü predmet, əşya və hadisələrin müəyyən 
sərhəddə baş verməsinə işarə edir. Bu sözönü həm mücərrəd, həm də konkret sərhədləri göstərə bilər
.
The ones in their mid-thirties, they’re the worst. (Nicholls, 170). “30 yaşlarının ortalarında olanlar ən 
pis olanlardır.” 
Her male friends were performing their act, weary modern in their jacket with jeans ( One day, 176). 
“Onun kişi dostları əyinlərində müasir tərzdə olan cins və pencəkləri ilə çıxış edirdilər.” 
She is in a jacket. “O, pencəkdədir”. 
She has got a jacket on. “Onun əynində pencək vardır.” 
In 
önlüyü ərazi baxımından əsasən böyük şəhər adları bildirən isimlərdən əvvəl, bina və binaların 
hissələri ilə işlənir. Məsələn:
2. Now he was alone with his mother 
in the little two-roomed shack 
(Abraham, 29). “O, indi anası ilə 
iki otaqlı kiçik bir komada tənha idi.”
Həm 
in
, həm də 
at s
özönüləri ictimai müəssisələri bildirən sözlərin qarşısında işlənir və yerlik hal 
vasitəsilə tərcümə edilir. Onlar arasında fərq ondan ibarətdir ki, 
in
sözönü bina, müəssisə bildirən isimlərin 
qarşısında işləndikdə ictimai bina daxilində baş verən hadisəni bildirir.
At
sözönü isə məkan baxımdan 
binanın deyil, proses, fəaliyyət dairəsi kimi kodlaşan tədris, idarə və istehsal müəssisəsi ilə əlaqədar 
isimlərin qarşısında işlənir. Məsələn: 
1.
He has been at the bank longer than anyone else. (Oxford Dict., 81) “O başqalarından fərqli olaraq 
uzun müddətdir ki, bu bankdadır” 
2.
She is at Yale (Yale University). (Oxford Dict., 81) “O Yel Universitetində təhsil alır.” 
3.
There is a meeting in the University. “Universitetdə iclas vardır.” 
İnside 
sözönü sərhəd daxilindəki məkana işarə edir. 
Within
sözönü də müəyyən məqamlarda 
inside
sözönüsü ilə eyni mahiyyət kəsb edir. Lakin məkan trayektoriyası baxımından
inside
daha konkret sərhədləri 
ifadə edir. 
Within
sözönüsü isə əsasən məkan anlamını mücərrəd baxımdan səciyyələndirir. Məsələn: 
1.
He has a great role within the American political system. “Onun Amerikan siyasi sistemində böyük 
rolu vardır.” 
2.
Tennis player is holding the racket inside her hand. “Raketka tennis oyunçusunun əlindədir.”
Flektiv dillər qrupuna daxil olan rus və alman dillərində lokalizasiyanın 
X-da/X-in daxilində
qrammemi digər dillərdən fərqli olaraq 2 morfoloji əlamətin köməyi ilə düzəlir. Həmin morfoloji ünsürlər 
məkan mənalı sözönüləri və həmin ismə qoşulmuş xüsusi hal şəkilçiləri vasitəsilə yaranır.
Alman dilində bu qrammem (dative) halda olan isimlərin 
in, an, zu, 
auf
sözönüləri ilə işlənməsi ilə 
ifadə olunur. Məsələn, 
an der Grenze “sərhəddə”, an der Kuste “sahildə”, zu Hauze “evdə”, in dem Hof 
“həyətdə”, in einem Werk “zavodda”, auf dem Feilde “tarlada”.

---

M.P.Vaqif və müasirlik 
384
Rus dilində də alman dili kimi analitizm və sintetizmin birgə işlənməsi lokalizasiyanın X-da 
qrammemini formalaşdırır. Rus dilində bu qrammem yiyəlik (родительный) olan isimlərlə 
на, в, внутр, 
внутри 
sözönülərinin birgə işlənməsi ilə yaranır. Məsələn, 
на уроке “dərsdə”, в Лондонe “Londonda”, 
внутри квартиры “mənzilin içində”.
Bu hala rus dilində 
в- 
ön şəkilçisinin müvafiq feilə qoşulması zamanı da rast gəlmək olar. Məsələn, 
входить “içəri girmək”, вбегать “içəri qaçmaq” , вьезжать “içəri sürmək” , влетать “içəri uçmaq”. 
Göründüyü kimi, 
X-da
qrammemi müxtəlif tipolji quruluşa malik dillərdə hər bir dilin özünəməxsus 
xüsusiyyətləri baxımından ifadə olunur. 
İngilis dili analitik sistemli olduğu üçün burada məkan trayektoriyası sözönləri vasitsilə reallaşır.
Aqlütinativ dillər qrupuna malik olan Azərbaycan dilində isə bu ismin məkani halları və köməkçi adlar 
vasitəsilə ifadə olunur.
Flektiv dillər qrupunun həm sintetik, həm də analitik mövqeli dilləri sırasına daxil olan rus və alman 
dillərində isə lokalizasiya xüsusi məkan mənalı sözönləri və ismin hal kateqoriyasını əmələ gətirən morfoloji 
əlamətlərlə yaranır.
Ədəbiyyat 
1.
Abdullayev Ə.Z. Köməkçi nitq hissələri. Bakı: ADU nəşriyyatı, 1958, 49 s.
2.
Abraham P. The Path of Thunder. Moscow: Foreign Languages Publishing House, 1956, 198 pp.
3.
Cabbarzadə İ. Müasir Azərbaycan dilində ismin halları, namizədlik dissertasiyası, Bakı: ADU, 1959, 230 s. 
4.
Kazımov Q. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Elm və təhsil, 2010 
5.
Nicholls D. One day. Great Britain, 2009. 375 pp. 
6.
Lindstromberg S. English Prepositions Explained. John Benjamin Publishing Company, 2010, 288 pp.
7.
Qurban S. Əli və Nino. Bakı: “Şərq və Qərb”, 2006.
8.
Виноградов В.В. Русский язык. Ш., 1947, 784 с. 
MUSAYEVA KƏMALƏ 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
Bakı Dövlət Universiteti 
KÜVEYT LƏHCƏSİNDƏ KÖMƏKÇİ NİTQ HİSSƏLƏRİ 
Açar sözlər: 
ərəb, Küveyt, ləhcə, ədat, bağlayıcı, ön qoşma 
Auxiliary parts of speech in Kuwaiti dialect 
In Arabic, parts of the speech are divided into two main groups, "basic" and "auxiliary. First are 
speech parts distinguished by the independence of their lexical and grammatical meanings (name, adjective, 
number, pronoun, verbs and part of adverbs), and as by the second, lexical and grammatical meanings of 
these words become clear during the speech (particles, conjunctions, prefixes). The auxiliary