Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 147 Xudabəndənin (hakimiyyət illəri: 1578-1587) adı ilə bağla- yanlar var. Sayca dördüncü Səfəvi şahı olan Məhəmməd Xudabəndənin (1532-1595) gözləri zəif gördüyündən hakimiyyəti onun arvadı, I Şah Abbasın anası Xeyrənnisa Bəyim də idarə edib. Maraqlısı budur ki, bu günlərəcən Xırmandalıda ən çox tanınan altı-yeddi tayfadan biri xeyrənnisəlı kimi qələmə verilir. Xırmandalıların 3-4 əsr bundan öncə Anadoluya və İraqa köçməsi ehtimal olunur. Çox təəssüflər ki, bu gün də «öz kökündən çoxdan qopub, kökdən yazan» tarixbaz alimlər var ki, tarxin səhifələrinə qara ləkələr salaraq türkdilli tayfaların Azərbaycana X əsrlərdən sonra gəldiyini iddia edirlər. O taylı-bu taylı Azərbaycanımızda onlarca Xırmanlı, Xırmandalı, Xırman- təpə və bu qəbildən olan və s. adlar var ki, bəzilərinin mənşəyi b. e. ə. ikimininci illiyə gedib çıxır. Yadımdadır, ötən əsrin altımışıncı illərində təhsil aldığım Xırmandalı kənd məktəbində tarix müəllimimiz Əsgər Zahidovun rəhbərliyi ilə Nəsrəddin Tusu adına mədəniyyət tarixini öyrənən dərnək və onun bazasında muzey yaradılmışdı. Az müddətdə bu muzeyə tarixi keçmişimizdən soraq verən 400-500 nümunə toplandı. Onların hamısı kəndimizin və eyni zamanda, qonşu Hacıtəpə kəndinin ərazisində ekskavatorlar, buldozerlər yer qazarkan torpağın dərin qatlarından üzə çıxan tapıntılar idi. 1974-cü ildə kəndin ərazisindən Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136-1225) dövründə zərb edilmiş pul dəfinəsi aşkar edilmişdir.(Sonralar həmin tapıntılar Masallıda fəalliyyətə başlayan tarix-diyarşünaslıq muze- yinə verildi). Ələsgər Mirzəzadə 148 Bəzi araşdırmaçılar türkdilli tayfaların Azərbaycana köçüb gəlməsi fikrində yanıldığı kimi, Xırmandalı sözünün mənşəyində də yanlış nəticələr çıxarırlar. Xırmandalı və Muğan haqqında maraqlı tədqiqatların müəllifi professor Əsgər Zahidov məqalələrinin birində gösətərir ki, Həsən bəy Zərdabi adına Gəncə Pedaqoji İnstitutunun dossenti, nizamişünas alim Xəlil Yusifovun (sonra filologiya elmləri doktoru, professor-N.Ə.) yozumuna görə, Xırmandalı sözünün mənası «tikanlı gül» deməkdir.Lakin bu da bir həqiqətdir ki, Azərbaycanın əksər bölgələrində çəltik əkini sahəsi xır adlanırdı. Bəzi türkdilli tayfalarda xır – düzənlik, tarla, zəmi mənalarında işlədilir. Əzəldən əkin-biçinlə məşğul olan dədə-babala- rımız taxılın döyülüb və təmizlənməsi üçün ayrılan yerə, meydançaya xırman deyiblər. Adətən, belə yer külək tutan, açıq sahələr olurdu. Bu gün Masallının başqa, xüsusən də dağətəyi kəndələrindən fərqli olaraq, Muğan kəndlərində, o cümlədən Xırmandalı kəndində həyətyanı əkinçilik sahəsinə xırman deyirlər. Bütün bunlarla yanaşı Xırmandalı sözünün mənşəyi barədə el arasında rəvayətlər də mövcuddur. Kəndin qocaman sakinlərindən biri Məşhədi Əliheydər kişinin yaddaşından qələmə aldu- ğım bu rəvayət isə vaxtilə 30 il bundan qabaq radionun «Bulaq» verilişində səsləndirilib və səksəninci illərdə «So- vet kəndi» adlanan qəzetin «Azıx folklor muzeyi» gu- şəsində çap olunub. Rəvayətdə nəql olunur ki, ötənlərdə mehribançılıqda, hörmətçillikdə və nəfsitoxduqda ad çıxarmış iki qardaş bu oymaqda bir əkər, bir biçər, dəni də- yirmanda bir üyüdərmişlər. Bölgüyə gələndə hər kəs qə- Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 149 dərincə götürüb bəsimdi deyərmiş… Günlərin bir günü qardaşlar xırmandan paylarına düşən məhsulu öz evlərirnə aparırlarmış. Böyük qardaş evliymiş. Düşünür ki, mən evli-eşikli adamam, güzaranım da pis deyil. Qoy kiçik qardaşımın payı çox olsun! Bu gün-sabah ailə qurar, ehtiyacı olar… Elə bu fikirlə öz payından bir hissəni ayırıb qatır qardaşının payına… Subay qardaş da öz-özlüyündə götür-qoy edir ki, böyük qardaşım evli-eşiklidir, bir çətən külfəti var, mənimsə nə yeyənim var, nə dağıdanım, qoy məhsulun çoxunu o aparsın. Və öz payından böyük bir hissəsini qatır qardaşının nayına… Bu minvalla paydakı nişan hər gün pozulur. Xırmandan məhsul tükənmək bilmir. El-obaya hay düşür ki, balam bu qardaşların xırmanı hey aşıb-daşır, xırman dolu qaldı…Sonralar bu qardaşları el arasında nişan verəndə deyərmişlər ki, Xırmanı dolu olan filankəslər. Əliheydər kişi deyirdi ki, özümdən qabaq yaşayan ağsaqqalların dediyinə görə, bizim Xırmandalı kəndinin adı bu əhvalatdan binə tutub. (Bax: «Azıx folklor muzeyi», «Sovet kəndi» qəzeti, 26 iyul 1985) Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Xırmandalı bir çox qədim mənbələrdə işlədilən Harmandalu və Xırmandalu sözünün eynidir. Hətta qardaş Türkiyədə «Harmandalı» adlı qədim folklor rəqsi də mövcuddur. Bakıda fəaliyyət göstərən türk iş adamlarından biri Harmandalı soyadını daşıyır. Bəs Xırmandalılar tayfası indiki Xırmandalıya necə və nə vaxt gəlib çıxıblar? Səfəvilər dövlətinin süqutundan bir müddət keçəndən sonra Azərbaycanın müxtəlif xanlıqlarında tez-tez Ələsgər Mirzəzadə 150 münaqişələr olurdu. Ərdəbil xanlığında belə münaqişə- lərdən usanmış tayfa başçısı Şahsevən Məhəmməd xanın tabeliyində olan xırmandalıların böyük dəstəsi köçüb Xəzərin qərb sahilində məskən salmışlar. Onu da qeyd edim ki, bura – Xırmandalıya Qarabağ xanlığından ayrılıb gələn ailələr də vardı. Əsgər müəllimin araşdırmalarından bəlli oldu ki, Tbilisi Dövlət arxivində saxlanılan sənədlərin arasında xırmandalıların Quba xanı – Fətəli xanın adına yolladığı ərizədə burada yurd salıb, yaşamağa icazə istədikləri bildirilir... Alimin qeyd etdiyinə görə, şahsevən- lərdən ibarət olan xırmandalıların əsas məşğuliyyəti əkinçilik və maldarlıq olub. Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, Xırmandalı həm də əzəldən ovçuluq üçün əlverişdi yer olub. Otən əsrin qırxıncı illərinin sonunda bura xalq şairi Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Zeynal Xəlil və başqa görkəmli adam- lar ova gəliblər. Masallının Xırmandalı kəndində yaşayan bəzi ailələrin Biləsuvarın Xırmandalı kəndində yaşayan ailələrlə qohumluq əlaqəsi mövcuddur. Ən mapraqlısı da budur ki, Şəhriyar düzənliyi və ya yaşayış yeri kilo- metlərlə bir-birindən aralı olsa da, hər iki rayonun əra- zisində vardır. HAŞİYƏ: Təbrizdə nəşr olunmuş “Tarixi Əfşar” kitabına istinadən muğanlılar yüzlərlə əfşar tirələrindən biri hecab olunur. Kitabın “Əfşar elinin oymaqları və tayfa-tirələri” hissəsində yazılır: “Quzey Azərbaycanında Əfşar elinin Araşlı (Ağcəbədi), Qırxlı (Tovuz), Xırmandalı (Biləsuvar, Masallı) oymaqları qərar tutublar. . Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|