Microsoft Word yadigar 55 4267227 yadigar- ?l?sg?r doc
Yüklə 3,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 151 Məşhur türkoloq Mahmud Kaşğari (XI əsr) məlum “Divani-lüğətittürk” əsərində Əfşar elini 22 oğuz tayfa- larından biri kimi qeyd etmişdir. Bu tayfa Azərbaycanda Səfəvilər dövlətinin – Qızılbaş ulusunun əsasını qoyan 7 tayfadan biri olmuşdur. Əfşarlar tarixən çevik, mərd, döyüşkən, ova həvəsli tayfa olub. 1514-cü ildə Çaldıran döyüşündə Qızılbaş ordusunun cinahına Sultanəli Mirzə Əfşar başçılıq edib. Şah İsmayılı əsir götürmək istəyən osmanlılara: “Şah İsmayıl mənəm” deyərək əsir alınıb. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Sultanəli Mirzə üzdən dayısı oğlu Şah İsmayıla çox oxşayırmış. Görkəmli əfşar sərkərdəsi Nadir şah Əfşar Muğan qurultayında şah seçilərək (1736-1747) Əfşarlar imperiyasını yaratmış, tarixə Asiyanın sonuncu fatehi kimi düşmüşdür. Yaşlı nəslin dediyinə görə, ötən əsrin 10-30-cu illə- rində Muğanda qızılağaclı Qoçu Məmməd, xoşçobanlı Qaçaq Mozu kimi cəsur və qorxmaz igidlər olub. Qoçu Məmməd çarı devirmək üçün İ.V.Stalinə əvvəl Salyan, sonra Lənkəran banklarını çapmaqda yardım edib. Qaçaq Mozu isə silahlı dəstə yaradaraq şura hıkümətinə qarşı mübarizə aparıb. Onun Şanapədərədən sonra sığınacaq tapdığı yerlərdən biri də Xırmandalı kəndi idi. XX əsrin əvvəllərində Masallıdan 16 kilometr aralıda yerləşən Xırmandalının şimalında Bakı kapitalisti “kürü kralı” Danil Mayılovun balıq vətəgələri olub. Tarixçi-alim M.Abbasovun araşdırmalarına görə bu vətəgələrdə 3500 fəhlə, o cümlədən Həştərxandan gətirilmiş 500 rus qadını çalışırmış. Vətəgədə çalışan fəhlələr tez-tez qiyam qal- Ələsgər Mirzəzadə 152 dırırmış. 1917-ci ilin yazında müvəqqəti hökumətə etiraz əlaməti olaraq kəndin fəalları balıq vətəgəsində çalışan fəhlələrlə birləşib «Xırmandalı Respublikası» yaradılması barədə qərar qəbul edirlər. (Mənbə Ə. Zahidov «Xırrmandalı Respublikası», «Azərbaycan gəncləri», 11 noyabr 1986-cı il). Dövrün ən nadir hadisələrindən sayılan Xırmandalı Respublikası çox çəkmədi (elan olunduğu gündən 105 gün sonra) ki, tənəzzülə uğradı. Az sonra bölgədə daha geniş ərazini əhatə edən və eyni aqibəti yaşayan Muğan Sovet Respublikası quruldu... 37-ci illərdə Masallı rayonunun digər kəndlərində repressiyadan yayınan bir çox din xadimlərinə Xırmandalı kəndində dövrünün tanınmış ruhanisi Seyid Mir Səmid ağa evində sığınacaq verərək onları ölümün pəncəsindən və Sibirə sürgündən xilas etmişdir. Mir Səmid ağa keçmiş inqilabçı Mirbəşir Qasımovun (1938-ci ildən 1949-cu ilə kimi- yəni ömrünün sonunadək Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin sədri olub) bibisi oğlu idi. Oğlu Mir Məhəmmd Hüseynov yetmişinci illərin sonunda Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əliyev tərəfindən «Sosialist Əməyi Qəhrəmanı» fəxri adı ilə təltif edilib. Sağlığında Masallıda Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, «Əməkdar inşaatçı» Məmməd Hüseynovun şərəfinə şahmat turnirləri keçirilərdi. Bu gün də bu ənənə Xır- mandalı kəndinin idmançıları tərəfindən davam etdirilir. Bu xeyirxah insanın, böyük el ağsaqqalının xatirəsi əziz tutulur. Hər ilin mayında Xırmandalıda M. Hüseynovun xatirəsinə həsr olunmuş müxtəlif idman turnirləri keçirirlər. Ədəbiyyata və zamana sığmayan bu insanın Tarix və zaman Muğan tarixinə dair elmi araşdırma 153 ömür yolu haqqında 2003-cü ildə «Adiloğlu» nəşriy- yatında «Bizim ağamız» adlı sənədli povest və xatirələr kitabı işıq üzü görüb. Xırmandalıda doğulub boya-başa çatan Xudakərim Məftun bəhri-təvil yazan şairlərdən biri olub. Onun oğlu Arif Fərzəli də şairdir. Qorki adına dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun məzunu, bir çox şeir kitablarının müəllifidir. Əsgər Zahidov tarix və pedaqoji sahədə tanınmış alim-professor idi, onun şagirdləri Hekayət Yusifov texnika elmləri, Rakif Qasımov və “Şöhrət” ordenli Ağaşirin Quliyev kimya, Mürvət Abbasov tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktorları, Füzuli Bayat isə filologiya elmləri doktoru, professordur. Tərcüməçi – alim Əziz Gözəlsoy Azərbaycan – Fransız ədəbi əlaqələrinin inkişafına böyük töhfələr verib. Bu gün onun yolunu alimin qızı Yaqut xanım davam etdirir. 1941-1945-ci il faşist Almaniyası ilə savaşda iştiak edən 150 nəfər xırmandalılardan 73-ü həlak olub. Qarabağ uğrunda savaşlarda kənd 6 şəhid verib, 2 nəfər itkin düşüb. İtkin düşənlərdən biri – Nasir Gözəlsoy mərhum tərcüməçi – alim Əziz Gözəlsoyun oğludur. Nasirin və Xırmandalı şəhidlərinin döyüş yollarından “Bakı açıq şəhərdi” və “Qara sarmaşıq” romanlarında ətraflı bəhs olunub.Bu gün qəlblərində böyük Azərbaycan sevgisi daşıyan xırmandalılar təkcə resplikamızda deyil, onun hüdudlarından kənarda yaşayıb fəaliyyət göstərirlər. Ələsgər Mirzəzadə 154 MÜRVƏT ABBASOV tarix üzrə fəlsəfə doktoru Lənkəran qəzası və Muğan ...Tarixdən məlumdur ki, 1917-1920-ci illərdə Azərbay- canın cənub bölgəsində erməni-bolşevik azğınlığı, yəni ictimai-siyasi hadisələr gərginləşmiş, tez-tez hakimiyyət strukturu yaranırdı. Məhz bu səbəbdən bölgədə er- məni-bolşevik azğınlığı daha uzun müddətə davam etmiş- dir. AXC ilk əvvəl (1918-ci il ərzində) Bakıda öz planlarını böyük çətinliklərlə həyata keçirirdi. Hökumətin üzləşdiyi ciddi çətinliklərdən istifadə edən müxtəlif təşkilatlar Muğanda və Lənkəranda öz hökumətlərini qurmaq üçün hər cür təxribat və qırğınlar törədirdilər. Muğanda əkin yerləri malağan rusları tərəfindən ələ keçirilmişdi. Çox kəndlərdə evlər ermənilər və ruslar tərəfindən yandırılmış və dağıdılmışdı. 1919-cu ilin yanvar ayında Lənkəran uyezdinin müsəlman işlər vəkili Teymur bəy Bayramə- libəyov dağıdılmış müsəlman kəndlərinin 50 nəfər nümayəndəsi ilə general Tomsonun qəbulunda olmuş, yazmış olduğu müraciətnaməni də generala çatdırmışdır. Müraciətnamədə müsəlman kəndlərinin rus və erməni silah- lıları tərəfindən yandırılıb dağıdılmasından, onların aclıq və səfalətdən əzab-əziyyət çəkdiklərini, uyezdin 300 min nəfər əhalisinin qorxu altında yaşadıqlarından bəhs edilmişdi. Müraciətnamədə həmçinin Xırmandalı, Qədirli, Həsənli, Eminli, Kərbəlayi Abdullah Təkləsinin müsəlman əhalisin- dən əkin yerlərinin alınaraq ruslara verildiyi gostərilirdi. Yüklə 3,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|