137
bucus nigra L.). Təbabətdə ancaq qara gəndalaşdan istifadə
olunur.
Qara gəndalaş qollu-budaqlı kol bitkisi olub, qarşı-
qarşıya düzülmüş cütlələkvarı yarpaqları və nizəvarı şəklində
toplanmış ətirli, sarıtəhər, ağ rəngli çiçəklərə malikdir. Yetişən-
də qara rəngə boyanan şirəli meyvələri xüsusilə nəzəri cəlb
edir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvəsi iyul-av-
qustda yetişir.
Xalq təbabətində, eləcə də elmi təbabətdə qara gən-
dalaşın həm çiçəklərindən, həm də meyvələrindən geniş istifadə
edilir. Çiçəkləri tam açılan dövrdə, meyvələri isə tamam yetişən
vaxt toplanır. Çiçəkləri toplayan kimi kölgəli yerdə, açıq
havada va ya quru havalı binalarda sərib qurudulur. Meyvələri
isə xüsusi sobalarda və ya meyvə qurudan quruducularda quru-
dulub tədarük məntəqələrinə göndərilir. Yaxşı qurudulan
meyvələr turşməzə, azca selikli dada malik olur.
Qara gəndalaş çiçəklərində bir sıra müalicə əhəmiyyətli
maddələr müəyyən edilmişdir. Bunlardan sanbuniqrin qliko-
zidini, rutini, efir yağını, qatranı, pektin və selik maddələrini,
xolini, xlorogeni, kofeini, valerian, alma və sirkə turşularını,
eləcə də C, B
1
, B
2
və K vitaminlərini göstərmək olar.
Meyvələrinin tərkibində antosian, xrizantemin, sam-
busin, sambusianin
kimi bioloji fəal maddələr vardır.
Gəndalaşın müalicəvi xassələri. Elmi təbabətdə gən-
dalaşın qurudulmuş çiçəklərindən 6 q 200 ml suda çay kimi
dəmləyib, soyuqdəymələrdə tərlədici və nəfəs yollarının iltiha-
bını aradan qaldırıcı dərman kimi xörək qaşığı ilə qəbul edirlər.
Bundan əlavə qara gəndalaşın çiçəkləri “Tərlədici çayın” və
“Yumşaldıcı yığıntının” tərkibində də işlədilir. Çiçəklərindən
çay kimi dəmləyib, boğaz ağrılarında, ağız nahiyəsində və diş
ə
tində iltihab olan vaxtı, eləcə də anginada qarqara dərmanı
kimi də istifadə edilir.
Qurudulmuş meyvələrindən xalq təbabətində firni (kisel)
xörəyi formada preparat hazırlayıb, yüngül işlətmə dərmanı
138
kimi körpə uşaqlara yedirdirlər. Təzə dərilmiş meyvələrindən
və şirəsindən avitaminozda mürəbbə şəklində qüvvətverici və
iştahartırıcı kimi istifadə edilir.
Qarağat – Смородина – Daşdələnkimilər (Saxifra-
gaceae) fəsiləsinə mənsub olub qırmızı (Rubes rubrum L.) və
qara qarağat (Rubes nigrum L,) qrupuna ayrılır. Qarağatın 140
növündən ən əhəmiyyətlisi qara və qırmızı qarağatdır.
Qara qarağat – Смородина черная – Ribes niqrum
L. Daşdələnkimilər (Saxifragaceae) fəsiləsindən kol bitkisidir.
Meşəliklərdə və çaybasar nəm yerlərdə geniş yayılmışdır.
Qiymətli olduğu üçün, sənaye əhəmiyyətli bitki kimi becərilir.
Qara qarağat yabanı halda şimalda və cənubun dağlıq
meşələrində geniş sahələrdə bitir. Qara qarağat may-iyunda
çiçəkləyir. Çiçəkləri ağ-çəhrayı və ya boz-çəhrayıdır. Mey-
vələri iyul-avqustda yetişir. Meyvələri yumru, tünd qara, bəzən
boz-qara rəngli, qabığı bərk və içində balaca toxumları vardır.
Yetişib ötmüş meyvələr yerə tökülür. Dadı turş, iyi ətirli olur.
Meyvələrinin qabıq hissəsində qızılı-sarı rəngli efiryağlı vəz-
ciklər olur. Ət hissəsində içə çoxlu toxumları yerləşir. Mey-
vəsindən dərman məqsədilə istifadə olunur. Belə ki, becərilən
və eləcə də yabanı halda yayılan qarağatın meyvələrini yetişən
vaxt toplayır, toplayan kimi təzə-təzə vitaminli şərbətə çev-
irirlər və ya xüsusi sobaların üzərində qurudurlar. Meyvə-
lərindən başqa, son illərdə yarpaqlarından və tumurcuqlarından
da istifadə olunur. Yarpaqlarını vitaminli yığıntı üçün, tumur-
cuqlarını isə spirtdə konservləşdirib yeyinti sənayesinə vermək
üçün istifadə edirlər. Qarağatın təzə dərilmiş meyvəsinin
tərkibində 100-400 mq% C vitamini, eləcə də P vitamini vardır.
Bundan əlavə, meyvəsində 2,5-4%-ə qədər üzvi turşular, az
miqdarda efir yağı, şəkər, pektin maddələri də müəyyən edil-
mişdir. Yarpaqlarının tərkibində 250 mq% C vitamini vardır.
Tərkibində 10-16% şəkər, 2,6-3,9% turşu (alma, limon,
şə
rab), 1% pektinli maddə, aşılayıcı və rəngləyici maddələr,
karotin, P, B
1
və C vitaminləri vardır. C vitamini 400 mq%-dir.
139
C vitamininin miqdarına görə yalnız itburnudan geri qalır.
Minerallı maddəsinin tərkibində kalium, kalsium, natrium,
maqnezium, dəmir, fosfor, manqan və s. vardır.
Qara qarağatdan şirə, mors, kompot, mürəbbə, çiy mü-
rəbbə, cem, povidlo, marmelad, müxtəlif qənnadı məmulatı ha-
zırlanır. Yarpaqlarında C vitamini çox olduğundan ədviyyəli
bitki kimi xiyar, pomidor və kələm şorabalarında istifadə olu-
nur. Yarpaqlarda fitonsidlər olduğundan tərəvəzin daha yaxşı
qalmasını təmin edir. Qara qarağatdan şərab və likör da ha-
zırlanır. Qara qarağatın yarpaqlarından duza və şorabaya qoy-
duqda istifadə edirlər. Yarpaqlarındakı fitonsidlər tərəvəzlərin
yaxşı qalmasına kömək edir.
Qara qarağatın müalicəvi xassələri. Qarağatın quru-
dulmuş meyvəsindən çay kimi dəmləyib avitaminozda geniş
istifadə edilir. Çox vaxt dərgil meyvələri ilə birlikdə vitaminli
yığıntının tərkibində istifadə edirlər. Təzə dərilmiş meyvə-
lərindən şərbət və C vitamini preparatı da hazırlanır. Yarpaq-
larından xalq təbabətində çay kimi dəmləyib sarılıq xəstəliyinə
qarşı istifadə edirlər.
Tibbi məqsədlər üçün istifadə etmək məqsədilə meyvə-
ləri və yarpaqları kölgədə qurudulur. Qarağatın əsas müalicəvi
xassələri onun büzüşdürücü və sidikqovucu olması ilə əlaqə-
dardır. Müasir tibbdə qara qarağatdan ishala qarşı, sidikqovucu
və eləcə də tərgətirici vasitə kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə
20 q giləmeyvə 1 stəkan suda 20-30 dəq qaynadılır, süzülür və
gündə 3-4 dəfə 1 xörək qaşığı içilir. Mədə-bağırsaq xəstəlikləri
kəskinləşdikdə pəhriz qidasına qara qarağatdan hazırlanmış
kisel, şirə və ya həlim əlavə olunur.
Təzə qara qarağat şirəsini mədənin və onikibarmaq
bağırsağın xorasında, mədə şirəsinin turşuluğunun azlığı ilə
müşahidə olunan qastritdə istifadə olunur. Qara qarağat yarpaq-
larından hazırlanan tinktura mədənin fəaliyyətinə müsbət təsir
göstərir. Qara qarağat şirəsini kəskin öskürəkdə və bronxitdə
bal və ya şəkərlə içmək məsləhət görülür.
140
Təzə qarağat meyvəsi avitaminozun və sinqa xəstəliyinin
profilaktikasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sağlam insanlar
gündə 15-20 q təzə qara qarağat yeməklə, gündəlik C
vitamininə olan tələbatlarını ödəyə bilərlər.
Ev şəraitində qara qarağatdan müxtəlif içkilər hazırlamaq
mümkündür.
1. ki xörək qaşığı quru qara qarağat meyvəsi 1-2 stəkan
qaynanmış suda dəmlənir, süzülür və yeməkdən qabaq 2-4 dəfə
qəbul edilir.
2. Qara qarağat və itburnudan da belə içki hazırlanır.
3. Qara qarağat, moruq, itburnu, mərcangilə qarışığından
dəmləmə üsulu ilə hazırlanan içkidən gündə 3 dəfə yarım
stəkan içilir. Bu məqsədlə qurudulmuş giləmeyvələrin qarışı-
ğ
ından 2 xörək qaşığı götürülüb bir stəkan suda 10 dəq qay-
nadılır, soyuyana qədər ağzı bağlı halda saxlanılıb tənzifdən
süzülür. Dada görə bal və ya şəkər əlavə olunur, gündə 2 dəfə
yarım stəkan içilir.
Son zamanlar qara qarağatdan çiy mürəbbə hazırlamaq
məşhurdur. Bu məqsədlə 1 hissə qara qarağat ətçəkən maşından
keçirilir (və ya taxta həvənglə əzilir) və 2 hissə şəkərlə qarış-
dırılır. Alınmış çiy mürəbbədən səhər və axşam çayla içilir.
Tərkibində C və P vitamini olduğundan aterosklerozda və hi-
pertoniya xəstəliklərinin profilaktikasında qəbul etmək məs-
ləhətdir. Qara qarağatdan digər ürək-damar xəstəliklərində və
müxtəlif qanaxmalarda istifadə etmək məsləhət görülür.
1:10 nisbətində hazırlanmış sulu tinkturadan və ya
həlimdən vodyanka (hidropos), soyuqdəymə və uşaqlarda sıra-
ca (xənazir) xəstəliyi müalicə olunur. Bu məqsədlə hazırlanmış
həlimdən gündə 3 dəfə 2 xörək qaşığı içilir. Qara qarağat
tinkturası orqanizmdən artıq sidik turşusunu kənar etdiyindən,
podaqra və revmatizmdə, böyrəklərdə və sidik kisəsi daşlarının
profilaktikasında da onu içmək məsləhət görülür. Qarağat yar-
paqlarında olan efir yağlarının sidikqovucu və yelə (rev-
matizmə) qarşı da təsiri vardır. Oynaqlardakı yel və podaqra
Dostları ilə paylaş: |