Microsoft Word yusifova ulduz doc

 

52 

qabiliyyətinə  görə  vergi  ödəmələrində  iştirak  etməlidir.  Bu  zaman  üfüqi  bərabərlik 

(subyektlər  bərabər  vəziyyətdə  eyni  dərəcədə  vergilərlə  yüklənməlidirlər)  və  şaquli 

bərabərlik  (subyektlər  müxtəlif  vəziyyətdə  müxtəlif  cür  vergiyə  cəlb  olunmalıdırlar) 

mövcud olur. 

Ekvivalentlik  prinsipi  ödənilmiş  vergi  ilə  istehlak  edilmiş  nemətlər  arasındakı 

ə

dalətin  müvafiqliyinə  yönəldiyindən,  onu  optimallıq  meyarlarından  biri  kimi  nəzərdən 

keçirmək  olar.  Bu  prinsipin  praktiki  əhəmiyyəti  dövlətin  təqdim  etdiyi  nemətlərlə 

məhdudlaşır.  Tədiyyə  qabiliyyəti  prinsipindən  istifadə  edərkən  onun  məqbul 

indikatorlarından biri kimi gəlir çıxış edir. Çox vaxt bu yeganə, yaxud əsas indikator hesab 

olunur.  «Gəlir»  indikatoru  milli  məhsulun  yaranmasına  yönəldilib.  Əgər  tədiyyə 

qabiliyyətli indikatoru mənfəət şəklində müəyyən etmək tələb olunursa, onda iqtisadçıların 

çoxu  indikator  kimi  istehlakı  nəzərdən  keçirirlər.  Əgər  iqtisadi  vəziyyəti  (tədiyyə 

qabiliyyətini) ölçmək üçün müəyyən şəkildə dürüst müəyyən edilmiş gəlir seçilirsə, onda 

üfüqi bərabərliyin təmin edilməsi üçün vergi sistemi aşağıdakı şərtləri yerinə yetirməlidir: 

- məcmu vergitutma gəlirlə əlaqədar olmalıdır; 

- vergitutma bazasında gəlirin bütün tərkib hissələri olmalıdır; 

- vergitutma bazasının bütün hissələri eyni tariflə müəyyənləşdirilir. 

Real vergi sistemlərində bu şərtlər pozulur. 

Yuxarı  deyilənlərdən  belə  nəticə  çıxarılır  ki,  vergi  sisteminin  optimal  verbal 

modelinin  qurulması  üçün  yaranmış  situasiyanın  hərtərəfli  iqtisadi  təhlilini  aparmaq 

lazımdır.  Bu  təhlilin  birinci  addımı  regionların  büdcələrinin  xərclər  hissəsinin 

formalaşması  zamanı  xərclərin  öyrənilməsi  və  təsnifatı  olmalıdır,  çünki  yalnız  xərclərin 

necə formalaşdığını təhlil etməklə gəlirləri planlaşdırmaq və paylaşdırmaq olar. Bu təhlilin 

aləti kimi ərazilərin çoxölçülü statistik qruplaşdırmaları və müvafiq qruplar üzrə xərclərin 

sosial normativlərini istifadə edəcəyik.  

Dolayı vergilərin təkmilləşdirilməsi  üzrə strateji istiqamətlər müəyyən edilmişdir. Bu 

sahədə uzunmüddətli məqsəd ondan ibarətdir ki, ƏDV üzrə qanunvericilik və inzibatçılıq 

səviyyəsi  A -na  daxil  olmuş  ölkələrin  səviyyəsinə  çatsın.  Öz  növbəsində  nəzərə 

alınmalıdır  ki,  dövlət  büdcəsinin  artması  üçün  ƏDV  ən  səmərəli  və  iqtisadi  baxımından 

neytral vergi növü olmaqla yanaşı, ən çox yayınan vergidir. Buna görə də ƏDV üzrə orta 

---

 

53 

müddətli  strategiya  ondan  ibarət  olmalıdır  ki,  ƏDV  sahəsində  vergi  qanunvericiliyin  və 

inzibatçılığının  təkmilləşdirilməsi  yolu  ilə  vergidən  yayınma  riskləri  xeyli  azalsın.  Bu 

məqsədlə  tam,  xeyli  və  qismən  ƏDV-dan  yayınan  vergi  ödəyicilərinin  qrupları  üçün 

müxtəlif  strategiyalar  tətbiq  olunmalıdır  və  son  nəticədə  ƏDV  üzrə  vergidən  yayınma 

faktorları aradan götürülməlidir. Bununla bağlı ƏDV sahəsində vergi qanunvericiliyinin və 

inzibatçılığının  təkmilləşdirilməsi  üzrə  aşağıdakı  orta  müddətli    strateji  istiqamətlər 

müəyyənləşdirilə bilər: 

1)

  Nəzərə  alaraq  ki,  əsas  yayınma  faktorları  saxta  ƏDV  hesab-fakturalarla  və 

qanunsuz  olaraq  ƏDV  üzrə  əvəzləşdirmə  tələbləri  ilə  bağlıdır,  ƏDV  vahid  xəzinə 

hesabının tətbiqi müsbət nəticələr verməlidir; 

2)

  Eyni  zamanda  intizamlı  ƏDV-i  ödəyiciləri  üçün  ƏDV  ilə  bağlı  büdcədən 

qaytarılma və əvəzləşdirmə üzrə daha səmərəli mexanizmlər həyata keçirilməlidir; 

3)

  Vergi  ödəyicilərinin  ƏDV  qeydiyyatı  əsasən  orta  və  iri  biznes  üçün  nəzərdə 

tutulmalıdır  və  yeni  fəaliyyətə  başlayan  şirkətlər  bir  sıra  amillərə  cavab  verməlidirlər  ( 

daimi  biznes  aparmaq  üçün    ofis,  xidmət  və  ya  istehsal  sahəsi,  əmlakın  və  dövriyyə 

vəsaitlərin olması və sair); 

4)

  Vergidən yayınma üzrə ən riskli olan bir sıra fəaliyyət növləri üzrə (ictimai iaşə, 

pərakəndə və topdan satış,  mənzil tikinti, pullu səhiyyə və sağlamlıq xidmətləri, sərnişin 

və  yük  daşınma,  əmlakın  icarəyə  verilməsi,  inşaat  sektorunda  sub-podrat  işləri  ) 

təkmilləşdirilmiş,  sadələşdirilmiş  vergi  rejimi  tətbiq  olunmalıdır.  Bununla  bu  fəaliyyət 

növləri üzrə ƏDV ilə bağlı əvəzləşdirmə fırıldaqçılıqları aradan götürmək olar.  

                     

    III Fəsil. VERG   DƏRƏCƏLƏR N N OPT MALLAŞDIRILMASI                

                       ST QAMƏTLƏR  

 

3.1. Mənfəət vergisinin optimal dərəcəsinin müəyyən edilməsi  

 

Mənfəət  vergisinin  dərəcəsinin  cəmi  vergi  daxilolmalarına  və  mənfəətdən  vergi 

daxilolmalarına  təsirinin  araşdırılmasından  və  müvafiq  hesablamalardan  aşağıdakı 

nəticələr alınmışdır: 

1. Mənfəət vergisi dərəcəsi 21 faiz olduqda mənfəətdən cəmi vergi daxilolmaları 

maksimum  olur.  Başqa  sözlə,  mənfəət  vergisi  dərəcəsinin  mənfəətdən  cəmi  vergi 

---

 

54 

daxilolmalarına  (neft  və  qeyri-neft  sektorları  üzrə)  təsiri  baxımından  optimal  dərəcəsi 

təxminən 21 faizdir.  

2.

  Uzun  müddətli  dövrdə  cəmi  vergi  daxilolmalarına  təsir  baxımından  optimal 

mənfəət  vergisi  dərəcəsi  16.47  faizdir.  Buradan  belə  nəticəyə  gələ  bilərik  ki,  mənfəət 

vergisinin dərəcəsinin aşağı salınması mənfəət vergisi üzrə daxilolmaların artımından daha 

çox  digər  vergilər  üzrə  daxilolmaları  artırır.  Qeyd  edək  ki,  Hasilatın  pay  bölgüsü  üzrə 

fəaliyyət göstərən xarici neft şirkətləri ancaq  saziş bağlandığı dövrdəki mənfəət vergisinin 

dərəcəsi ilə mənfəət vergisi ödəyirlər və mənfəət vergisi dərəcəsinin dəyişdirilməsi onlara 

aid  deyil.  Onda  belə  qənaətə  gələ  bilərik  ki,  mənfəət  vergisinin  optimal  dərəcəsinin 

müəyyənləşdirilməsi  Neft  şirkəti  də  daxil  olmaqla  qeyri-neft  sektorundan  vergi 

daxilolmaları üçün məna daşıyır.   

3.

  Mənfəət vergisi dərəcəsinin hər bir faiz aşağı salınması qeyri-neft sektorundan 

vergi daxilolmalarını təxminən 33 milyon manat artırır.  

4.

   Uzun müddətli dövrdə mənfəət vergisi dərəcəsi 16.23 faiz olduqda qeyri-neft 

sektorundan vergi daxilolmaları max olur.  

5.

   Qısa  müddətli  dövrdə  mənfəət  vergisi  dərəcəsi  təxminən  19  faiz    olduqda 

qeyri-neft sektorundan vergi daxilolmalarının artımı  max olur.  

6.

   Mənfəət vergisi dərəcəsinin 1 faiz aşağı salınması təxminən 14.7 milyon manat 

Ə

DV üzrə daxilolmaları artırır.  

 

 

Mənfəət vergisinin təhlili 

 

Dependent Variable: MVD 

 

 

Method: Least Squares 

 

 

Sample (adjusted): 2008-2013 

 

 

Included observations: 6 after adjustments 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Variable 

Coefficient 

Std. Error 

t-Statistic 

Prob.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

C 

-60620106 

20225027 

-2.997282 

0.0578 

MVS 

5856420. 

1908304. 

3.068913 

0.0546 

(MVS)^2 

-137640.9 

44521.58 

-3.091555 

0.0536 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

R-squared 

0.763803      Mean dependent var 

746023.2 

Adjusted R-squared 

0.606338      S.D. dependent var 

848124.7 

---