34 MİRAS SENTYABR SEPTEMBER
tARİx HISTORY
Inara Orujova
Azerbaijan Teachers İnstitute, student
Balakan region is located in south feet of Great Caucasus
Mountains and north-west of the Republic of Azerbaijan.
Balakan is rich with historical and cultural monuments. The
archaeological explorations were not done in Balakan monu-
ments in the period since antique age to 19th century and the
region was poor explored from archaeological term.
Explorations were done in antique dwelling called Khanjaritan
Qobu in Garahajili hamlet of Kortala Village, Balakan region.
Clay trough graves were revealed from the cemetery during the
researches. These finds belong to Yaloylutepe culture (4-1st
century B.C). Many Christian temples of 5-11th century show
wide spread of Christianity in Albania. Thus, during the time
of Albanian ruler, pious Vacahagan in late 5th century Chris-
tianity starts to propagate widely as an official religion; pomp-
ous religious events are held and a lot of churches are built.
There are Katekh, Mazimchay, Jijikhana, Darvaz Temples of
İnarə Orucova
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu, tələbə
Balakən rayonu Böyük Qafqazın cənub ətəklərində,
Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində yerləşir. Balakən
tarixi mədəniyyət abidələri ilə zəngindir. Antik dövrlərdən
XIX əsrə qədər dövrü əhatə edən Balakən abidələrində arx-
eoloji tədqiqatlar aparılmamış, bölgə arxeoloji baxımdan az
öyrənilmişdir.
Balakən rayonunun Kortala kəndinin Qarahacılı obasında
Xəncəritən qobu adlanan antik yaşayış yerində kəşfiyyat
qazıntıları aparılmışdır. Tədqiqatlar zamanı buradakı
qəbiristanlıqdan gil təknə qəbirlər aşkar olunmuşdur. Bu
tapıntılar Yaloylutəpə mədəniyyətinə (e.ə. IV-I əsrlər) aiddir.
V-XI əsrlərə aid edilən çoxsaylı xristian məbədləri də Albani-
yada xristianlığın geniş yayıldığını göstərir. Belə ki, V yüzil-
liyin sonlarında Alban hökmdarı Mömin Vaçaqanın dövründə
xristianlıq dövlət dini kimi geniş təbliğ olunmağa başlanır,
təntənəli dini tədbirlər keçirilir və çoxlu kilsələr tikilirdi.
Balakəndə həmin dövrlərə aid Katex, Mazımçay, Cicixana, Dar-
vaz məbədləri vardır.
BALAKƏNİN TARİXİ-MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ
HISTORICAL AND ARCHITECTURAL MONUMENTS OF BALAKAN
SENTYABR SEPTEMBER
MİRAS 35
tARİx HISTORY
Katex kəndi ərazisində Katex şəlaləsindən yuxarıda, Gərəkli
kəndinin ərazisində, Humbul çayının sol sahilində, məşhur Pəri
qalasından 8 kilometr yuxarıda el arasında “Dağılmayan kilsə”
və “Dağılan kilsə” adı ilə tanınan iki kilsə vardır.
Təxminən həmin dövrə aid olan müdafiə istehkamlarından
biri Böyük Səddir. Mənbələrdə Səddin şimaldan hücum edən
tayfaların gözlənilməz həmlələrinin qarşısını almaq məqsədilə
tikildiyi bildirilir. Humbul çayının sağ sahilindəki nəhəng təpədə
tikilmiş “Pəri Qala “, “Katex Səddi” də məhz bu dövrdə həmin
məqsədlə tikilmişdir. Poştbinə kəndi ərazisində, Gürcüstanla
sərhədə yaxın yerdə unikal bir qalanın divarları qalmaqdadır.
Katex kəndində ölçüləri çox kiçik olsa da Abşerondakı
Mərdəkan və Ramana qalalarına bənzər (xüsusilə baş hissəsi)
those ages in Balakan. Two churches known as “Non-destroyed
church” and “Destroyed church” exist upside Katekh Waterfall
in Katekh Village, in the area of Gerekly Village, left bank of
Humbul River, 8 kilometer up famous Peri Castle. One of de-
fense fortifications of nearly that age is Great Wall. It is said in
sources that the Great Wall. is built with the purpose to prevent
unexpected attacks of the tribes from the north. “Peri Castle”
and “Katekh Barrier” built in a huge hill in right bank of Hum-
bul River were built mainly to this end. The walls of a unique
castle are preserved in the place near the border with Georgia
and in the area of Poshtbin Village. There are guard points
similar Mardakan and Ramana Castles (especially head part)
36 MİRAS SENTYABR SEPTEMBER
tARİx HISTORY
in Absheron in Katekh Village though of small sizes. Those
guard points-towers aimed at observing the area and follow-
ing the visitors and the hostile attack. These towers are square
form and four-storey. The floors are known from the perdi (cut
wood) sites. The surface of perdi is planked with wood. In order
to go upstairs to the tower, pendent stairs were used. The towers
are built by gyps of local material, river stones. The population
of this region played an influential role in the Caucasus history
in 18th century, even seizing Tbilisi City, caught large amount
of military spoil and taxes. Temples, tombs, mosques and mina-
rets on Islam are built mainly in this period. Juma Mosque with
45-meter minaret in the regional center, as well as Katekh and
Tala Mosques are also rare pearls of this architecture school.
The work of this architecture school is completed with century-
old hackberry tree, which is a nature wonder and grown in the
feet of the huge Wall, built in 6th century. In 19th century or-
namentation sect was widely spread there and its signs are pre-
served. A lot of leaders of this sect grew up in Katekh Village.
Some educational and prayer institutions exist still which were
built in second half of 18th century in Katekh and kept tumble-
down. Three such fort-guard points exist in roads’ upper part in
Katekh Village, a small mosque and tomb are situated near the
latter. There are this kind of tombs and a larger cemetery near
Sofu pilgrimage in Katekh. The monuments were built in mid
19th century, the period ornamentation was spread in those re-
gions. Archaeological, ethnographic and epigraphic researches
to be conducted in Balakan will be important step in study of
this region’s history and culture.
Used bibliography:
1. A. Mammadly., V. Jarullahoglu. Old historical monuments
of Balakan-Zagatala region. Baku: 2002.
2. M.M. Rihtim, F.S. Khalilli. “Movlana Ismayil Sirajaddin
Shirvani and Caucasian Followers” Baku: CBS, 2011.
3. www.mct.gov.az
nəzarətçi məntəqələri vardır. Bu nəzarətçi məntəqələrindən -
qüllələrdən ərazini müşahidə etmək, gəlib – gedəni, düşmən hü-
cumunu izləmək məqsədi güdülürdü. Bu qüllələr formaca dörd-
küncdür və 4 mərtəbəlidir. Mərtəbələr pərdi qoyulan yerlərdən
bilinir. Pərdilərin üstü isə taxta ilə döşənirdi. Qüllənin yuxarı
mərtəbələrinə qalxmaq üçün asma nərdivanlardan istifadə ol-
unurdu. Bu qüllələr yerli material olan çay daşlarından kirəc
məhlulu ilə hörülmüşdür.
XVIII əsrdə bu bölgənin əhalisi Qafqazın tarixində çox nüfuzlu
rol oynamış, hətta Tiflis şəhərini tutaraq, böyük hərbi qənimət
və bac almışdır. İslamla bağlı məbədlər, türbələr, məscid və
minarələr məhz bu dövrdə daha çox tikilmişdir. Balakən
rayonunun mərkəzində olan 45 metrlik minarəsi olan Cümə
Məscidi, Katex, Tala məscidləri də bu memarlıq məktəbinin na-
dir incilərindən biridir. Bu memarlıq məktəbinin işini təbiətin
möcüzəsi olan, VI əsrdə tikilmiş nəhəng Səddin dibində bitən
çoxəsrlik dağdağan ağacı tamamlayır.
XIX əsrdə burada nəqşbəndi təriqəti geniş yayılmışdı və onun
ələmətləri indi də yaşamaqdadır. Katex kəndində bu təriqətin bir
çox öncülləri yetişmişlər. Katexdə XVIII əsrin ikinci yarısında
tikilmiş və yarıuçuq şəkildə hələ də qalan təhsil və ibadət yerləri
vardır.
Katex kəndində yolun üst tərəfində 3 belə qalaça – nəzarətçi
məntəqəsi vardır ki, bunlardan sonuncusunun yaxınlığında kiçik
məscid və türbə vardır. Bu cür türbə və bir az böyük qəbiristanlıq
Katexdəki Sofu ziyarətgahı yaxınlığında da vardır. XIX əsrin
ortalarında tikildiyi göstərilən bu abidələr nəqşbəndliyin həmin
bölgələrdə yayıldığı dövrdür.
Balakəndə aparılacaq arxeoloji, etnoqrafik və epiqrafik
araşdırmalar bu bölgənin tarixi və mədəniyyətinin
öyrənilməsində mühüm addım olacaqdır.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. Məmmədli A., Carullahoğlu V. Balakən-Zaqatala bölgəsinin
qədim tarixi abidələri. Bakı: 2002.
2. Rıhtım M.M., Xəlilli F.S. Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani
və Qafqazlı müridlər. Bakı: CBS, 2011.
3. www.mct.gov.az