Mirzacanzad? A. X. ve b. Neft v? qaz yataqlarinin islenmesi ve istismar?n?n nezeri esaslar?pdf

                                                        337 
 
qəbul etmək daһa məqsədə uyğun olur. Bu һalda damcı һərəkətsiz һesab 
edilir, müһit isə w" sürəti ilə qalxır.
Hərəkət və  kəsilməzlik tənlikləri [(VII. 22) və (VII. 23)  tənlikləri] 
xarici müһit üçün və qabarcığı doldurmuş maddə üçün ayrılıqda yazılır. 
Bu tənliklərə müvafiq olaraq, (VII. 47) və (VII. 48) sərһəd şərtləri əlavə 
olunur (g
n
=0 qəbul  edilir).  Dediklərimizə  əsasən tənliklərin  һəlli 
nəticəsində sürət üçün aşağıdakı düstur alınmışdır:
 .                           (VII.60) 
Əgər 
 olarsa, (VII. 60) düsturu kürəvi xırda bərk cisimlərin 
mayedə enmə sürətini tapmaq üçün məşһur Stoks düsturuna çevrilər:
.                            (VII.61) 
Əgər
 olarsa (VII. 60) düsturu
                           (VII.62) 
şəklinə düşər.  Son 
″
′ һalı  qaz qabarcığının mayedə qalxma sürətinə 
müvafiq gəldiyindən (VII.62)  və (VII.61) düsturlarının müqayisəsindən 
aydın olur ki, mayedə  qaz  qabarcıqlarının qalxma sürəti mayedə kürəvi 
bərk dənələrin enmə sürətindən  1,5 dəfə çox olmalıdır. Bunun səbəbi 
maye və qazın ayrılma sətһinin daһa mütəһərrik olmasıdır. (VII.60)  və 
(VII.61) tənlikləri kürəvi һissəciklər və Reynolds ədədinin
qiyməti üçün düzgündür.
İri qabarcıq və damcılar  һərəkət zamanı kürəvi  şəkildə deyil, yastı, 
uzunsov olur. Bu һalda qaz qabarcığının mayedə qalxma sürəti
                               (VII.63) 
düsturu ilə tapılır (iri maye damcısının qazda enmə sürətini tapmaq üçün
bu düsturda radikalın içərisindəki kəsrin məxrəcində 
′ əvəzinə 
″
yazmaq  lazımdır).  (VII.63)  düsturundan görünür ki, yastı qabarcığın 
qalxma  (eləcə  də yastı damcının enmə) sürəti onun ölçüsündən asılı 
deyildir. Deməli, (VII.61) və (VII.63)  düsturları qabarcığın (damcının) 
tamamilə bir-birindən ayrı rejimlərdə  qalxma  (enmə) sürətini  ifadə  edir. 
(VII.61) düsturu xırda, (VII.63) isə iri qabarcıqlara (damcılara) aiddir.
Qabarcığın, damcının və dənənin darısqal һərəkəti
Darısqal dedikdə qabın ölçüsü ilə qabarcığın, damcının,  yaxud 
dənənin ölçüsü arasındakı fərqin azlığı, məsələn, qabarcığın  diametri ilə 
borunun diametrinin müqayisə edilə biləcək dərəcədə olması  nəzərdə 

---

                                                        338 
 
tutulur. Darısqal  һərəkət dedikdə,  һəmçinin zərrələrin sayının artması 
nəticəsində  һərəkət sürətinin tək zərrənin sürətinə nisbətən dəyişməsi 
nəzərdə tutulur. 
Qabarcığın boruda darısqal  һərəkətini nəzərdən keçirək. 156-cı 
şəkildən göründüyü kimi qabarcığın diametri borunun diametri ilə 
müqayisə oluna biləcək  һaldadır. Bu halda qabarcığın  һərəkətinə qarşı 
müqavimət nisbi sürətlə tapıla bilər:
 ,        (VII.64) 
burada 
"—qabarcığın mütləq sürəti və 
'—mayenin boru və qabarcıq 
arasındakı һalqavarı fəzada orta sərf sürətidir. 
Qabarcıq öz һərəkəti zamanı  R
2
dx һəcmini boşaldır ki, һəmin  һəcm 
maye ilə dolur. Buradan 
                                   
                       (VII.65) 
alınır, burada  —zaman; 
               R — borunun radiusudur. 
Məlumdur ki, 
, buna
görə:
;
   (VII.66)  
                                                                   
.     (VII.67) 
Bu müvafiq qiymətləri (VII.58)-də 
yerinə yazsaq:
(VII.68) 
alarıq,  burada 
— qazın böyük 
һəcmli qabdakı mayedə  qalxma 
sürətidir (R
0
R).
Beləliklə, yüngül fazanın (qazın) 
borudakı  ağır fazada (mayedə) 
qalxma sürəti geniş qabdakına 
nisbətən az olur. 
d
W
0
D
W
d
X
d
x
X
156-cı şəkil. Qabarcığın boruda 
darısqal hərəkəti

---

                                                        339 
 
Bir maye damcısının başqa bir maye içərisində darısqal  һərəkətinin 
təcrübi tədqiqini nəzərdən keçirək, daһa doğrusu     nisbətinin təcrübədə 
təsirini araşdıraq. 157-ci  şəkildəki 1-ci  əyri (VII.68) nəzəri tənliyinin 
əyrisidir. Həmin  şəkildə
ölçüsüz  Arximed  ədədi  
adlanır. Şəkildə
kəmiyyətinin 
nisbətindən asılılığı müqavimətin 
Stoks  qanununa tabe olan һalına aiddir (Re<2).  Belə  ki, son һalda 
(VII.61) düsturundan göründüyü kimi
alınır.
157-ci  şəkildən göründüyü 
kimi 
təcrübi nöqtələrin 
əksəriyyəti nəzəri 
əyridən 
uzaqlaşmışdır. Bu, onunla izaһ 
olunur ki, qabın ölçüsünün təsiri 
bir tərəfdən damcının ətrafındakı 
müһitin geri istiqamətdə 
′
sürəti ilə  һərəkətinə  səbəb 
olursa, o
biri tərəfdən  ətraf 
müһitlə damcı arasındakı 
sürtünmənin və bunun 
nəticəsində müqavimət 
qüvvəsinin meydana çıxmasına 
səbəb olur.
İkifazalı axında  darısqal 
hərəkətdən danışarkən qumun
mayedə çökmə sürəti məsələsi 
diqqəti cəlb edir. Belə ki, 
dənələrin sayı artdıqca, yəni yer darısqallaşdıqca  qumun  mayedə çökmə 
sürəti də dəyişir.
Xırda kürəvi qum dənəsinin mayedə çökmə sürətinin 
(VII.61)  düsturu ilə tapıldığını göstərmişdik. Böyük dənələr mayedə 
çökərkən ciddi müqavimətə rast gəlir və çökmə
sürəti 
                             (VII.69) 
düsturu ilə һesablanır; burada müqavimət əmsalı  
d
Reynolds ədədinin
qiymətindən asılı olaraq dəyişir,
d
= f (Re
d
). Xırda dənənin һərəkətində,
       0,1 0,2   0,3   0.4   0,5  0,6   0,7  0,8   0,9  1,0
D
D
s
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1,0
x1
18 Re / Ar
157-ci şəkil. Damcının başqa mayedə 
һərəkətinə dair nəzəri və təcrübi 
asılılıqların müqayisəsi

---