Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
-MAVZU: ILK VA O‘RTA ASRLARDA MARKAZIY OSIYODAGI
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 3-MAVZU: ILK VA O‘RTA ASRLARDA MARKAZIY OSIYODAGI
TIL VAZIYATI 25 Reja 1. Turk xoqonligi va qoraxoniylar davrida til masalasi 2. Oltin O‘rdada turkiy tilning mavqei 3. Temuriylar davrida til vaziyati 4. Mamluklar va boburiylar davrida turkiy tilning o‘rni VI-VIII asrlarda bir chegarasi Oltoydan tortib markaziy Mo‘g‘ulistonga qadar, ikkinchi yog`I Sharqiy Turkistondan tortib Kaspiyga qadar ulkan hududda amal qilgan Birinchi va Ikkinchi ko`k turk xoqoniklarning rasmiy tili turkiy til edi. Saltanatning davlat va jamiyat boshqaruvi, xalqaro diplomatik munosabatlari, rasmiy yozishmalar turkiy tilda olib borilgan. Rasman ko`k turk yozuvi amalda bo`lgan. Badiiy adabiyot, ilmiy va tarixiy asarlar, xonlarning tuzuklari, yorliqlari va chet ellar bilan yozishmalari turk tili va ko`k turk yozuvida bitilgan. Hatto turkiy til Buyuk ipak yo`li bo`ylab xalqaro til sifatida ham amal qilgan. Ko‘k turk va keyinchalik uning o‘rnida yuzaga kelga uyg‘ur xoqonliklarida Markaziy Osiyoda xalqaro statusni olgan sug‘d, ba’zan tabg‘ach (xitoy) tillariga ham e’tibor qaratilgan. Masalan, monumental matnlar bitishda, turkiy til bilan barobar, sug‘d, ba’zan tabg‘ach tillaridan ham foydalanilgan. Buni o‘sha kezlardan qolgan ikki, uch tilni bitiglarda ham kuzatishimiz mumkin. Chunonchi, 732-yili tiklangan Kul tigin bitigi ikki tilli: asosiy matn turkchada, toshning ters yuzida xitoycha yozuvi ham bor. To‘quz o‘g‘uz (uyg‘ur) xoqoni Alp Bilga (xitoy manbalarida Baoi) xotirasiga 820-821 –yillarda tiklagan Qorabalg‘alg‘asun obidasi uch til-turkiy, sug‘dcha va xitoy tilida bitilgan. Bu dalillar turk muhitida mazkur tillarga alohida e’tibor qaratilganidan dalolat beradi. Ko‘k turk xoqonliqlarining ayrim o‘lkalarida, xoqonliqqa qo‘shni yurtlarda, turklar bilan aralash yashaydigan boshqa qavmlar ichida ikki tillilik ham amal qilgan. Masalan, Sug‘dda va xoqonliq hududidagi sug‘dlar ko‘chib kelib o‘rnashgan ayrim kentlarda, sug‘d-turk qo‘shtilliligi, Xorazmda xorazm-turk, qo‘shni Toharda va turk xoqonlig‘I, keyinchalik uyg‘ur xoqonlig‘ining Toharga 26 qo‘shni viloyatlarida, asosan, to‘xrilar orasida to‘xri-turk qo‘shtilliligi ham amalda bo‘lgan. O‘tmishda yaratilgan, matnlar ichida ikki, uch tillilari ham anchagina. Lekin matn ikkitilliligi bilan, jamiyat orasidagi bilingvizm (ko‘p tillilik) bilan qorishtirmaslik kerak. Chunonchi, yuqorida qayd etilgan hududlarda xorazm-turk qo‘shtilliligi bo‘lgan. Lekin tabg‘ach turk jamiyati tarixiga mos emas. Turkiy yodgorliklarda xitoycha matnlarning berilishi xitoy tilining mavqeini nazarda tutgan holda shakllangan. Islom davrida turklar orasida arab tilining o‘rganilishi va arabiy savodxonlikning yuqori darajada bo‘lganligi ham qo‘shtillilik hodisasi deb sanamaslik kerak. Turkiy til keying davrlarda yuzaga kelgan turkiy davlat va saltanatlarning rasmiy tili sifatida amal qildi. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devoni lug‘atit turk” asarida turkiy tilning obro‘ - e’tibori, boshqa tillar o‘rtasidagi mavqei, O‘rta va Markaziy Osiyodagi til vaziyati xususida batafsil ma’lumot bergan edi. U turkiy tilning Sharq xalqlari o‘rtasidagi mavqei xususida to‘xtalib, uni “arab tili bilan ikki uloqchi ot singari teng poyga qilib o‘zib borayotgan turk tili” deya ta’riflaydi. (MK.I.46). Turk bo‘lmagan jamoalar ichida turk tilini o‘rganish zarurati xususida yozadi: “Ularning [turklarnig] o‘qlaridan saqlanmoq uchun ularning xatti- harakatlarini mahkam tutmoq har bir aqlli kishiga loyiq va munosibdir. Bularga yaqin bo‘lish uchun eng asosiy yo‘l – ularning tillarida so‘zlashishdir, chunki ular bu tilde so‘zlashuvchilargayaxshi quloq soladilar, o‘zlarini yaqin tutadilar, ularga zarar bermaydilar. Hatto ular o‘zlarini yaqin tutadilar, ularga zarar bermaydilar. Hatto ular o‘z panohida turgan boshqalarning gunohini ham kechib yuboradilar. Ishonchli bir buxorolik olimdan va nisoburlik boshqa bir ishonchli olimdan shunday eshitgan edim, ular bu so‘zni payg‘ambarga nisbat qilib bergan edilar: payg‘ambar qiyomatning belgilari, oxir zamon fitnalari va o‘g‘uz turklarining xuruji haqida gapirganda, shunday degan edi: turk tilini o‘rganing, chunki ularning hukmdorligi uzoq davom etadi. 27 Hadisning to‘g‘ri yoki to‘g‘ri emasligining javobgarligi aytgan kishilar gardaniga. Agar to‘g‘ri bo‘lsa, turk tilini o‘rganish vojib(zarur)dir; hadis to‘g‘ri bo‘lmagan taqdirda uni o‘rganish zarurligini aql taqazo qiladi” (MK.I.43-44). Mahmud Koshg‘ariy o‘z asarida turkiy qavlarning yerlashuvi, bu o‘lkalardagi xalqlaning tillari haqida ham keng ma’lumot beradi. Asarda ta’kidlanishicha, Rumga yaqin birinchi qabila pachanak, so‘ng, qiwchaq, og‘uz, yamak, bashg‘irt, basmil, qay, qabaqu, tatar, qirqiz, keladi. Qirqizlar Chin yaqinidadur. Bu qabilalarning yeri Rum yonidan kun chiqargacha cho‘zilgan. “Devonu lug‘atit turk”ka kiritilgan xaritada bu yurtlar G‘arbdan Sharqqa tomon cho‘zilgan. Muallif yana davom etadi: So‘ng chigil, so‘ng tuxsi, so‘ng yag‘ma, so‘ng ig‘raq, so‘ng caruq, so‘ng cumul, so‘ng uyg‘ur, so‘ng tanut, so‘ng xitay. Xitoy – Chindir. So‘ngra tawg‘ac, bu Mochindir (MK.I.64). “Devonu lug‘atit turk” asariga kiritilgan xaritada bu qabilalarning yurtlari Janub bilan Shimol o‘rtasida berilgan. Turk ellarining chegaralari xususida ham Mahmud Koshg‘ariyning o‘z qarashlari bor. Chunonchi, u Qaz so‘ziga izoh berar ekan, yozadi: “Qaz – Afrasiyob qizining nomi… Ba’zailar turk shaharlari chegarasi Marvash – Shohijondan boshlanishini so‘zlaydilar. Chunki Qazning otasi Tona Alp Er – Afrosiyobdir. U Tahmurasdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgan. Ba’zilar butun Movarounnahrni turklar o‘lkalaridan deb hisoblaganalar. U Yankand dan boshlanadi. Uning bi roti Dizrujin dir. U sariqligiga ko‘ra, mis shahri demakdir. Bu Buxoraga yaqindir. Bu yerda Afrosiyobning qizi – Qazning eri Siyavus o‘ldirilgan. Majusiy-otashparastlar har yili bir kun bu yerga kelib, Siyavus o‘lgan joy atrofida yig‘laydiar. Mollar so‘yib qurbonlik qiladilar. So‘yilgan mol qonini uning mozori tepasiga to‘kadilar. Ularning odatlari shunday. Butun Movarounnahr, Yankand dan Sharqqacha bo‘lgan o‘lkalarni turk shaharlaridan deb hisoblashning asosi shuki, Samarqand-Semizkand, Taskand-Sas, O`zkand, Tunkand nomlarining hammasi turkchadir.KAnd turkcha shahar demakdir. Ular bu shaharlarni qurdilar va shunday nom qo‘ydilar. Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar ko‘paygach, so‘ng ular Ajam shaharlari kabi bo‘lgan. Hozir turk o‘lkalarining 28 chegarasi Abisgun dengiz bilan o‘ralgan. Rum o‘lkasidan va O‘zjand dan Chingacha cho‘ziladi. Uzunligi besh ming farsax, eni uch ming farsax, hammasi sakkiz mimg farsaxdir” (MK.III.163-164). Mahmud Koshg‘ariyning “kand turkcha shahar demakdir. Ular bu shaharlarni qurdilar va shunday nom qo‘ydilar. Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar ko‘paygach, so‘ng ular Ajam shaharlari kabi bo‘lgan” degan ma’lumotlari Movarounnahrning sanab o‘tilgan o‘lkalari turklar tomonidan bunyod etilgani, keyinchalik bu yerlarda forsiyzabonlar nufuzining ham oshganligi, joy nomlarining esa forscha atab ketilganidan dalolat beradi (Incuo‘guz – Sirdaryo, Kes (~Kas) – Shahrisabz kabi nomlarning yuzaga kelishi bunga misol). Mahmud Koshg‘ariy yuzyilliklar osha Markaziy Osiyo zaminida yashab kelgan etnik guruhlar va ularning tillari haquda ham aniq ma’lumotlar keltiradi. Jumladan, u mazkur o‘lkalarda yashovchi sog‘daq, kancak, arg‘u larni ikki tilde so‘lashuvchilar deb ta’kidlaydilar. Uning yozishicha, xo‘tanliklar, tabutlar va tangutlarning ba’zilari kabi ikki tilda so‘zlaydiganlar va boshqa shaharlarga borib yurganlar tilida buzuqlik bor. Bular bu yerlarga so‘ng kelganlar (MK.I.65). Mochinliklar va chinliklarning alohida tillari bor bo‘lsa ham, shaharliklar turkchani yaxshi biladilar. Olimning yana yana ta’kidlashicha, ularning turklar bilan yozishmalari turkchadir (MK.I.65). Tubutlarning tillari alohida. Shuningdek, xo‘tanliklarning ham ayrim yozuvlari va ayrim tillari bor. Tubutlar ham xo‘tanliklar ham turkchani yaxshi bilmaydilar (MK.I.65). Mahmud Qoshg`ariyning yozishicha, Balasag`un, Tiraz, Madinatulbayza shaharlarining xalqlari sug`dcha va turkcha so`zlaganlar ( MK.I.66).Ushbu fakt ikki masalaga e`tibor qaratishni talab etadi: birinchidan, bu o`rinda shu o`lkalarda ikki tilde so`zlashuvchi ikki xalq yashaganligi nazarda tutilmoqda; ikkinchidan esa bu o`lka xalqlarining (so`gaq, kancak, arg`u larning ) ikki tilligi. Ma`lumki, ko`k turk, uyg`ur xqonliklari va qoraxoniylar davrida bu o`lkalarda turklar bilan birga savdo yoxud boshqa ijtimoy-siyosiy jarayonlar ta`sirida kelib o`rnashib qolgan sug`dlar ham yashar edi. Mahmud Qoshg`ariy sog`daq (ya`ni sug`d) xalqini ikki 29 tilde so`zlashuvchilar deb ta`kidlaganda (MK.I.65) ko`proq shu o`lkalardagi sug`dlarni nazarda tutgan ko`rinadi. Ko`k turk, uyg`ur xoqolnliklari va qoraxoniylar davrida Balasag`un aholisi ikki tilli edi. Mahmud Qohg`ariyning yozishicha, balasag`unliklar sug`dcha va tukcha so`zlaganlar (MK.I.66). Xalqning ikki tilli ekanligining boisi, bu yerda turklar bilan birga su`gdlar ham yashagan. Lekin qoraxoniylar davriga kelib, bu yerli sug`dlarning turklashuv jarayoni yuz bera boshlagan ko`rinadi. Mahmud Qoshg`ariy sog`daq so`ziga izoh bera turib: “Sog`daq-Balasag`unga joylashgan bir qavm. Ular Samarqand va Buxoro o`rtasidagi So`g`dan bo`lib, keyin turklashib ketgan odamlar” deb yozgan edi (MK.I.437). Muallif yana davom etadi: So`ng cigil, so`ng tuxsi, so`ng yag`ma, so`ng ig`raq, so`ng caruq, so`ng cumul, so`ng uyg`ur, so`ng tanut, so`ng xitay. Xtioy- Chindir. So`ngra tawg`ac, bu Mochindir (MK.I.64.). “Devon lu`gatit turk” asariga kiritilgan xaritada bu qabilalarning yurtlari Janub bilan Shimol o`rtasida berilgan. Turk ellarining chegaralari xususida ham Mahmud Qoshg`ariyning o`z qarashlari bor. Chunonchi, u Qaz so`ziga izoh berar ekan, yozaadi: “Qaz – Afrasiyob qizining nomi… Ba`zilar turk shaharlari chegarasi Marvash- Shohijondan boshlanishini so`zlaydilar. Chinki Qazning otasi Tona Alp Er- Afrosiyobdir. U Taxmurasdan uch yuz yil keyin Marvni bino qilgan. Ba`zilar butun Mavoraunnaxrni turklar o`lkalaridan deb hisoblaganlar. U Yankand dan boshlanadi. Uning bi roti Dizrujin dir. U sariqligiga ko`ra, mis shaxri demakdir. Bu Buxoroga yaqindir. Bu yerda Afrosiyobning qizi -Qazning eri Siyavus o`ldirilgan. Majusiy -otashparastlar har yili bir kun bu yerga kelib, Siyavus o`lgan joy atrofida yig`laydilar. Mollar so`yib, qurbonlik qiladilar. So`yilgan mol qonini uning mozori tepasiga to`kadilar. Ularning odatlari shunday. Butun Mavoraunnahr, Yankand dan sharqqacha bo`lgan o`lkalarni turk shaharlaridan deb hisoblashning asosi shuki, Samarqand- Semizkand, Taskand- Sas, O`zkand, Tunkand nomlarining hammasi turkchadir. Kand turkcha shahar demakdir.Ular bu shaharlarni ko`rdilar va shunday nom qo`ydilar. Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar ko`paygach, so`ng ular Ajam shaharlari kabi bo`lgan. Hozir turk o`lkalarining 30 chegarasi Abisgun dengizi bilan o`ralgan. Rum o`lkasidan va O`zchand dan Chingacha cho`ziladi. Uzunligi besh ming farsax, eni uch ming farsax, hammasi sakkiz ming farsaxdir (MK.III.163-164). Mahmud Qoshg`ariyning “kand turkcha shahar demakdir. Ular bu shaharlarni qurdilar va shunday nom qo`ydilar. Hozirgacha ham shunday kelmoqda. Bu yerlarda forslar ko`paygach, so`ng ular Ajam shaharlari kabi bo`lgan” degan ma`lumotlari Mavorounnahrning sanab o`tilgan o`lkalari turklar tomonidan bunyod etilgani, keyinchalik bu yerlarda forsiyzabonlar nufuzining ham oshganligi, joy nomlarining esa forscha atab ketilganidan dalolat beradi (Incuoguz- Sirdaryo, Kes – Shahrisabz kabi nomlarining yuzaga kelishi bunga misol). Yüklə 1,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|