19
Keyinchalik, XIV asrda Mavoraunnahr va Xurosondagi turk ulusi, XVI asrdan
boshlab, Mavoraunnahrdagi turkiy va forsiy aholiga nisbatan qo‘llangan
3
.
Chig‘atoy nomi hozir ham respublikaning
turli yerlaridagi joy, suv
nomlarida, kishilar ismida saqlangan: Chig‘atoy oqtepa, Chig‘atoy ko‘chasi,
Chig‘atoy mahallasi, Chig‘atoyxon, Chig‘atoev, Chig‘atoynisa. Mavlono Lutfiy
o‘z devoniga kirgan bir g‘azalda Chig‘atoy so‘zini Toshkent viloyati yoki
Turkiston eli ma’nosida ishlatgan:
Sendek sanamni ko‘rmadi Lutfiy Chig‘atoyda
Chin so‘yla Xito ho‘blariga ne bo‘lursen deb.
Navoiy «Chor devon»ida chig‘atoy, jo‘ji atamalari urug‘,
qabila
nomlarini bildirgani haqida ma’lumot berilgan: «
Turkiy qavm jo‘jidur, inoq,
chig‘atoy
». Binobarin, XV-XVI asrlarda bu nomning ijtimoiy-siyosiy vazifasi
kengayib, butun Mavoraunnahr hududini, uning xalqi (chig‘atoy eli va ulusi) va tili
(chig‘atoy
turkiysi)ni
ifodalay
boshladi.
Jumladan,
Muhamad
Solih
“Shayboniynomasi”da:
Chig‘atoy el meni o‘zbek demasun,
Behuda fikr qilip g‘am yemasun.
“Abushqa” lug‘atida “yurt” ma’nosida Chig‘atoy, Chig‘atoy diyori nomlari
qo‘llanilgan. XVI asrda yuz bergan temuriylar saltanatining inqirozi va
Mavoraunnahrda
shayboniylar
hokimiyatining
barpo
etilishi,
o‘zbek-
qipchoqlarining bu o‘lkaga kirib kelishi oqibatida ushbu atama asta –
sekin
iste’moldan chiqa boshladi
4
.
Venger sharqshunosi H.Vamberi “chig‘atoy tili” atamasi ostida XII asrda
tashkil topib, XIX asrgacha keng ishlatilgan adabiy tilni tushungan. V.Radlov,
P.Melioranskiy kabi olimlar esa bu atamaning qo‘llanish doirasini XIV-XVI asrlar
deb chegaralaydi. A.Samoylovich chig‘atoy tilining tarixini besh asrga uzaytiradi:
1.
Chig‘atoy adabiy tilining oltin davri (XV-XVI asrlar).
2.
Chig‘atoy adabiy tilining inqirozi (XVII-XVIII asrlar).
3
Благова Г. Тюркское склонение в ареально-историческом освещении. –М., 1982. – С. 155-156.
4
Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. –Т.: Тошкент
давлат шарқшунослик институти, 2006. – Б. 37.
20
3.
Chig‘atoy adabiy tilining qayta jonlanishi (XVII-XVIII asrlar).
V.Reshetov qayd qilganidek, eski o‘zbek tiliga nisbatan “chig‘atoy tili”
atamasini hatto shartli ravishda ham qo‘llab bo‘lmaydi. Mazkur atama Abulg‘ozi
Bahodirxon, Radlov,
Sherbak yozganidek, “sun’iy til”, nisbiy atamadir. Chunki
chingiziylar Mavoraunnahr xalqlari madaniyati, tilida sezilarli iz qoldirgan emas.
Qolaversa, bu o‘lkada faqat turkiylar yashagan. Aksincha,
turkiy xalqlarning
chingiziylarga ta’sir kuchli bo‘lgan. Masalan, XIII asrda yashab o‘tgan yevropalik
sayyoh Gilom Rubrikning yozishicha, Chingizxonning buyrug‘i bilan turkiy (ba’zi
manbalarda uyg‘ur) yozuv asosida mo‘g‘ul xati yartilgan. Yana bir ma’lumot:
Nosiruddin Rabg‘uziy “Qisasi Rabg‘uziy” asarini islom dinini qabul qilgan,
mo‘g‘ul beklaridan bo‘lgan Nosiruddin To‘qbug‘abekning iltimosiga binoan hijriy
709-710 (milodiy 1309-1310) yillarda bitganini yozadi. Bu chingiziylar
hukmronligi davom etayotgan bo‘lsa ham Volga bo‘ylaridan to Xitoy
chegaralarigacha
cho‘zilgan
ulkan
hududda
mo‘g‘ullar
qanday
turkiylashayotganini va islom ta’limotini turkiy tilda «o‘qimoqqa keraklik,
o‘rganmakka yarog‘liq» kitoblar orqali qabul qilib musulmon bo‘layotganini
ko‘rsatadigan tarixiy dalildir.
Shunday ekan, Mo‘g‘ullar istilosidan ancha ilgari
shakllanib, tarqqiy etgan xalq, til va adabiyotni chig‘atoy nomi bilan bog‘lashga
hech qanday asos yo‘q.
O‘zbeklarning o‘troq qismi XVI asrgacha turk nomi bilan yuritilib kelgan,
undan keyin ularning ma’lum qismi –
shahar aholisi
sart
deb ataladigan bo‘ldi.
XVI asrdan boshlab, Chirchiq, Ohangaron, Qoradaryo va Norin daryosi vodiysida
yashovchi aholi, ularning qaysi tilda so‘zlashishidan qat’iy nazar sartlar deyilgan.
Bundan so‘ng Zarafshon vodiysi va Xorazm vohasidagi o‘troq dehqon-kosib
hunarmand aholi ham sart nomi bilan yuritgan. Demak, sart atamasi etnik ma’noni
emas, kishilarning kasbi, xo‘jaligi, turmush tarzini anglatgan.
Sart atamasi birinchi marta Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida
uchraydi. Negu ter
Dostları ilə paylaş: