Az
ərbaycan dili məsələləri
57
BƏDİİ ƏSƏRLƏRİN DİL VƏ ÜSLUB
CƏHƏTDƏN TƏHLİLİNİN ŞAGİRDLƏRİN NİTQ
İNKİŞAFI ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİNƏ DAİR
B
ədii əsərlərin dil və üslub cəhətdən təhlili şagird-
l
ərin nitqinin inkişaf etdirilməsində mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Bu t
əhlil zamanı şagirdlər şüurlu surətdə dərk
edirl
ər ki, gözəl nitqə yiyələnmək, fikir və hislərimizi
düzgün istifad
ə etmək üçün qrammatik qaydalara əməl
etm
əklə yanaşı, cümləni üslubi cəhətdən də düzgün
qurmaq lazımdır. Bu zaman isə sözləri seçməyi və onlar-
dan yerli yerind
ə istifadə etməyi bacarmaq vacib şərt-
l
ərdən biridir. Elə etmək lazımdır ki, fikir aydın və dəqiq
ifad
ə olunsun. Bədii əsərlərin dil və üslub cəhətdən təhlili
zamanı müəllim izah etməlidir ki, şair və yazıçılar öz
fikirl
ərini, hiss və duyğularını ifadə etmək üçün dilimizin
z
əngin söz ehtiyatından sənətkarlıqla istifadə etmişlər.
Mü
əllim təhlil olunan bədii əsərlərdən gətirdiyi nümunələr
əsasında şagirdlərə izah etməlidir ki, sözü işlədərkən onun
ifad
ə etdiyi mənasının cümlənin ümumi məzmununa nə
d
ərəcədə uyğun gəlməsini də nəzərə almaq lazımdır. Digər
t
ərəfdən isə sözləri yerli-yerində cümlədə işlətməyi də
bacarmaq lazımdır. Belə olarsa, fikir oxuyana və dinləyənə
aydın olar.
Mü
əllim izah etməlidir ki, fikir və hislərimizi səlis,
obrazlı və emosional bir dillə vermək üçün sinonimlərdən
geniş istifadə edirik. Sinonimlərdən istifadə olunarkən
Misir S
əfərov
58
fikir r
əngarəng ifadə olunur, lüzumsuz cümlə və sözlərə,
t
əkrarlara yol verilmir.
Dedikl
ərimizi əyani görmək üçün xalq yazıçısı
Ə.Əbülhəsənin “Dostluq qalası” romanından gətirdiyimiz
“danışmaq” sözünün sinonimlərinə nəzər salaq: Qərar-
gahda çox
danışmışdılar; Olub, - deyə birdən Abagər
cüyüld
ədi; Qulam: “dəlilik” – deyə özlüyündə mızıl-
dandı; Səhərdən sizinlə söhbət eyləyir, indi də icazə verin
biziml
ə bir kəlmə kəssin; Tapdıq dodaqaltı mızıldandı;
Xolmoqortsev hey deyinirdi; N
əhayət, o gəlir, ağlaya-
ağlaya nağıl edir; Bir-iki məktubdan söz açıb general
Petrovun da bu fikird
ə olduğunu söylədi. Ancaq sizə də
deyim v
ə s.
Nümun
ələrdəki danışmaq-cüyüldəmək-mızıldamaq-
söhb
ət etmək-kəlmə kəsmək-mızıldanmaq-deyinmək-nağıl
etm
ək-söz açmaq, söyləmək, demək sözləri eyni sinonimik
c
ərgəyə daxil olsalar da, ifadə etdikləri mənaya görə
mühüm üslubi
əhəmiyyətə malikdirlər.
1986
Az
ərbaycan dili məsələləri
59
BƏDİİ ƏSƏR VƏ XALQ HİKMƏTİ
Şifahi xalq ədəbiyyatının qədim janrlarından olan
atalar sözl
əri və məsəllərdə xalqın adət-ənənəsi, həyata və
insanlara münasib
əti, psixologiyası, düşüncəsi və s. sadə,
as
an başa düşülən bir dildə əks olunur. Atalar sözləri və
m
əsəllər əsrlərin sınağından keçərək bu günümüzə qədər
g
əlmiş və yaradıcısı olduğu xalqın ictimai-tarixi həyat
mübariz
əsinin tərənnümü, tərcümanı kimi böyük qiymət
k
əsb etmişdir.
Xalq
ədəbiyyatının ən kütləvi janrlarından olan atalar
sözl
əri və məsəllər xalqın keçib gəldiyi tarixi yolu əks
etdir
ən, həm də lakonik bir dillə, sərrast cümlələrlə ifadə
ed
ən ən dəyərli tarixi mənbədir. Burada xalqın fəlsəfəsi,
düşüncəsi, zəkası, dolğun və yığcam bir şəkildə əks
olunur.
H
əcmcə kiçik, mənaca dərin və təsirli olan atalar
sözl
əri və məsəllər dolğun ifadə vasitəsi olub, dilin bədii-
obrazlı fondunu təşkil edir.
Ma
raqlıdır ki, atalar sözləri və məsəllərdəki məna
d
ərinliyi, hikmət bütün xalqların diqqətini cəlb etmiş, dilin
bu cür ifad
əlilik vasitələrini ruslar “ibrətamiz söz”,
“qanadlı söz”, “qızıl söz”, Şərq xalqları “dilin gülzarı”,
“ip
ə-sapa düzülmüş incilər”, yunanlar və romalılar “üstün
fikirl
ər”, italyanlar “xalq məktəbi”, ispanlar “ruhun
t
əbibi”, ingilislər və fransızlar “təcrübənin barı” adlan-
dırmışlar.
Misir S
əfərov
60
Sur
əti düzgün səciyyələndirmək, hadisələri obrazlı,
canlı vermək, əsərin dilini xəlqiləşdirmək və s. üçün
z
əngin və rəngarəng üslubi imkanlara malik olan atalar
sözü v
ə məsəllərdən sənətkarlar geniş istifadə edirlər.
Folklor –
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin əhəmiyyəti
bu m
ənada əvəzsizdir. Böyük proletar ədibi M.Qorki
atalar sözü v
ə məsəllərdə “tam kitablar dolusu ağıl və
hikm
ətlər vardır” dedikdə bu cəhəti nəzərdə tuturdu.
Atalar sözl
əri və məsəllərin emosional-üslubi keyfiy-
y
ətlərini öyrənmək üçün bu məsələyə müxtəlif cəhətdən
yanaşmaq, onları müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaq olar.
Biz burada Az
ərbaycan sovet nəsrinin yaradıcıla-
rından biri olan görkəmli yazıçı Ə.Əbülhəsənin “Dostluq
qalası” romanında atalar sözləri və məsəllərin bədii-estetik
keyfiyy
ətinə diqqət yetirəcəyik. Dərin mənalı, təsirli ifadə
vasit
əsi olan atalar sözləri və məsəllərdən bol-bol və usta-
lıqla istifadə etməsi yazıçıya əsərin dilini canlı, oxunaqlı
qurmaqda xüsusi köm
ək etmişdir.
Ə.Əbülhəsən fikri canlı və təsirli ifadə etmək, surət-
l
əri parlaq və əlvan boyalarla əks etdirmək, söz və ifadənin
k
əsərini artırmaq, bədii əsərdə milli koloriti saxlamaq və s.
üçün atalar sözl
əri və məsəllərin imkanlarından geniş isti-
fad
ə etmişdir.
Mü
əllif əvəzedilməz ifadə vasitələrini işlədərkən
onların xalq dilindən alındığına işarə edərək cümlənin
əvvəlində və ya sonunda “atalar deyiblər”, “el məsəlidir”,
“m
əsəldir”, “deyiblər”, “atalar yaxşı deyib” və s. tərkib və
ifad
ələr işlədərək bu sözlərin alındığı mənbəyi də dürüst
göst
ərmişdir.
Ə.Əbülhəsənin yaradıcılıq üslubuna məxsus xüsusiy-
y
ətlərdən biri atalar sözü və məsəllərdən qiymətverici
Dostları ilə paylaş: |