MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
57 
 
 
 
 
BƏDİİ ƏSƏRLƏRİN DİL VƏ ÜSLUB 
CƏHƏTDƏN TƏHLİLİNİN ŞAGİRDLƏRİN NİTQ 
İNKİŞAFI ÜÇÜN ƏHƏMİYYƏTİNƏ DAİR 
 
 
B
ədii  əsərlərin dil və  üslub cəhətdən təhlili  şagird-
l
ərin  nitqinin  inkişaf  etdirilməsində  mühüm  əhəmiyyətə 
malikdir. Bu t
əhlil  zamanı    şagirdlər  şüurlu  surətdə  dərk 
edirl
ər ki, gözəl nitqə  yiyələnmək, fikir və  hislərimizi 
düzgün istifad
ə  etmək üçün qrammatik qaydalara əməl 
etm
əklə  yanaşı,  cümləni üslubi cəhətdən də  düzgün  
qurmaq lazımdır. Bu zaman isə sözləri seçməyi və onlar-
dan yerli yerind
ə  istifadə  etməyi  bacarmaq  vacib  şərt-
l
ərdən biridir. Elə etmək  lazımdır ki, fikir aydın və dəqiq 
ifad
ə olunsun. Bədii əsərlərin dil və üslub cəhətdən təhlili 
zamanı  müəllim izah etməlidir  ki,  şair  və  yazıçılar  öz 
fikirl
ərini, hiss və duyğularını ifadə etmək üçün  dilimizin 
z
əngin  söz  ehtiyatından  sənətkarlıqla  istifadə  etmişlər. 
Mü
əllim təhlil olunan bədii əsərlərdən gətirdiyi nümunələr 
əsasında şagirdlərə izah etməlidir ki, sözü işlədərkən onun 
ifad
ə  etdiyi mənasının  cümlənin ümumi məzmununa nə 
d
ərəcədə uyğun gəlməsini də nəzərə almaq lazımdır. Digər 
t
ərəfdən isə  sözləri yerli-yerində  cümlədə  işlətməyi də 
bacarmaq lazımdır. Belə olarsa, fikir oxuyana və dinləyənə 
aydın olar. 
Mü
əllim izah etməlidir ki, fikir və  hislərimizi səlis,  
obrazlı və emosional bir dillə vermək üçün sinonimlərdən 
geniş  istifadə  edirik. Sinonimlərdən istifadə  olunarkən 

---

Misir S
əfərov 
 
 
58 
fikir r
əngarəng ifadə  olunur, lüzumsuz cümlə  və  sözlərə, 
t
əkrarlara yol verilmir. 
Dedikl
ərimizi  əyani görmək  üçün  xalq  yazıçısı 
Ə.Əbülhəsənin  “Dostluq  qalası”  romanından  gətirdiyimiz 
“danışmaq”  sözünün  sinonimlərinə  nəzər salaq: Qərar-
gahda çox 
danışmışdılar;  Olub,  -  deyə  birdən Abagər 
cüyüld
ədi;  Qulam: “dəlilik”  –  deyə  özlüyündə  mızıl-
dandı; Səhərdən sizinlə söhbət eyləyir, indi də icazə verin 
biziml
ə  bir  kəlmə  kəssin;  Tapdıq  dodaqaltı  mızıldandı; 
Xolmoqortsev hey deyinirdi;  N
əhayət, o gəlir,  ağlaya-
ağlaya  nağıl  edir;  Bir-iki məktubdan  söz  açıb general  
Petrovun da bu fikird
ə  olduğunu  söylədi.  Ancaq sizə  də 
deyim v
ə s. 
Nümun
ələrdəki  danışmaq-cüyüldəmək-mızıldamaq-
söhb
ət etmək-kəlmə kəsmək-mızıldanmaq-deyinmək-nağıl 
etm
ək-söz açmaq, söyləmək, demək sözləri eyni sinonimik 
c
ərgəyə  daxil olsalar da, ifadə  etdikləri mənaya görə 
mühüm üslubi 
əhəmiyyətə malikdirlər. 
 
1986 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
59 
 
 
 
 
BƏDİİ ƏSƏR VƏ XALQ HİKMƏTİ 
 
 
Şifahi  xalq  ədəbiyyatının  qədim    janrlarından  olan 
atalar sözl
əri və məsəllərdə xalqın adət-ənənəsi, həyata və 
insanlara münasib
əti,  psixologiyası, düşüncəsi və s. sadə, 
as
an  başa  düşülən bir dildə  əks olunur. Atalar sözləri və 
m
əsəllər  əsrlərin sınağından keçərək bu günümüzə qədər 
g
əlmiş  və  yaradıcısı  olduğu  xalqın  ictimai-tarixi həyat 
mübariz
əsinin tərənnümü, tərcümanı  kimi  böyük  qiymət 
k
əsb etmişdir. 
Xalq 
ədəbiyyatının ən kütləvi janrlarından olan atalar 
sözl
əri və  məsəllər  xalqın  keçib  gəldiyi tarixi yolu əks 
etdir
ən, həm də lakonik bir dillə, sərrast cümlələrlə ifadə 
ed
ən ən dəyərli  tarixi mənbədir. Burada xalqın fəlsəfəsi, 
düşüncəsi, zəkası,  dolğun  və  yığcam  bir  şəkildə  əks 
olunur. 
H
əcmcə  kiçik, mənaca dərin və  təsirli olan  atalar 
sözl
əri və məsəllər dolğun  ifadə vasitəsi olub, dilin bədii-
obrazlı fondunu təşkil edir. 
Ma
raqlıdır  ki,  atalar  sözləri və  məsəllərdəki məna 
d
ərinliyi, hikmət bütün xalqların diqqətini cəlb etmiş, dilin 
bu cür ifad
əlilik vasitələrini ruslar “ibrətamiz söz”, 
“qanadlı  söz”,  “qızıl  söz”,  Şərq  xalqları  “dilin  gülzarı”, 
“ip
ə-sapa düzülmüş incilər”, yunanlar və romalılar “üstün 
fikirl
ər”, italyanlar “xalq məktəbi”, ispanlar “ruhun 
t
əbibi”, ingilislər və  fransızlar  “təcrübənin  barı”  adlan-
dırmışlar. 

---

Misir S
əfərov 
 
 
60 
Sur
əti düzgün səciyyələndirmək, hadisələri  obrazlı, 
canlı  vermək,  əsərin dilini xəlqiləşdirmək və  s. üçün 
z
əngin və  rəngarəng üslubi imkanlara malik olan atalar 
sözü v
ə  məsəllərdən sənətkarlar  geniş  istifadə  edirlər. 
Folklor – 
şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin əhəmiyyəti 
bu m
ənada  əvəzsizdir. Böyük proletar  ədibi M.Qorki 
atalar sözü v
ə  məsəllərdə  “tam kitablar  dolusu    ağıl  və 
hikm
ətlər vardır” dedikdə bu cəhəti nəzərdə tuturdu. 
Atalar sözl
əri və məsəllərin emosional-üslubi keyfiy-
y
ətlərini öyrənmək üçün bu məsələyə  müxtəlif cəhətdən 
yanaşmaq, onları müxtəlif şəkildə qruplaşdırmaq olar. 
Biz burada Az
ərbaycan  sovet nəsrinin  yaradıcıla-
rından biri olan görkəmli yazıçı Ə.Əbülhəsənin  “Dostluq 
qalası” romanında atalar sözləri və məsəllərin bədii-estetik 
keyfiyy
ətinə diqqət yetirəcəyik. Dərin mənalı, təsirli ifadə 
vasit
əsi olan atalar sözləri və məsəllərdən bol-bol və usta-
lıqla  istifadə  etməsi  yazıçıya  əsərin  dilini  canlı,  oxunaqlı 
qurmaqda xüsusi köm
ək etmişdir. 
Ə.Əbülhəsən fikri canlı və təsirli ifadə etmək, surət-
l
əri parlaq və əlvan boyalarla əks etdirmək, söz və ifadənin 
k
əsərini artırmaq, bədii əsərdə milli koloriti saxlamaq və s. 
üçün atalar  sözl
əri və məsəllərin imkanlarından geniş isti-
fad
ə etmişdir. 
Mü
əllif  əvəzedilməz ifadə  vasitələrini  işlədərkən 
onların  xalq  dilindən  alındığına  işarə  edərək cümlənin 
əvvəlində və ya sonunda “atalar deyiblər”, “el məsəlidir”, 
“m
əsəldir”, “deyiblər”, “atalar yaxşı deyib” və s. tərkib və 
ifad
ələr  işlədərək bu sözlərin  alındığı  mənbəyi də  dürüst 
göst
ərmişdir. 
Ə.Əbülhəsənin yaradıcılıq üslubuna məxsus xüsusiy-
y
ətlərdən biri atalar sözü və  məsəllərdən qiymətverici 

---