MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
49 
xalqları  can  bir  qəlblə  çıxdı.  Faşizmlə  mübarizədə  biz 
s
arsılmaz olduq. Ölkə başdan-başa qalaya döndü. “Dostluq 
qalası” oldu”
1
. 
 
1986 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
  
Ə.Əbülhəsən. Dostluğun gücü. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 27 avqust 
1966-
cı il 

---

Misir S
əfərov 
 
 
50 
 
 
 
 
 
BƏDİİ ƏSƏRLƏRDƏ ANTROPONİMLƏRİN 
ÜSLUBİ İMKANLARI 
 
Antroponimik vahidl
ərin bir qolunu ləqəblər təşkil 
edir. “L
əqəb  insanların  həyatında  sonradan  əmələ  gələn  
ada 
əlavədir”
1
. L
əqəbin əmələ gəlmə səbəbləri müxtəlifdir. 
L
əqəb insanlara xarakterinə, xarici görünüşünə, vəzifəsinə 
v
ə s. görə verilir.  Ləqəbin yaradıcısı, əsasən, xalqdır. Xalq 
v
əzifəpərəst, qarunqulu, acıdil, xain, el malına xor baxan, 
pozğun  əxlaqlı  və  bu kimi keyfiyyətlərə  malik adamlara 
l
əqəb verir. Eləcə  də  şəxsin mərdliyi, cəsarəti, xalq üçün 
çalışması,  əməyə, zəhmətə  bağlı  olması,  vətənə  namusla 
xidm
ət etməsi və  bu kimi keyfiyyətləri nəzərə  çatdırmaq 
üçün l
əqəbdən istifadə edilir. 
L
əqəbdən bədii dildə  də  geniş  istifadə  olunur və  bu 
zaman onlar (l
əqəblər) mühüm üslubi əhəmiyyətə  malik 
olur:  “Lüt”  sözü  paltarsız  –  çılpaq  adam  anlayışını  ifadə 
edir. Bununla yanaşı, bu söz ləqəb kimi işləndikdə kasıb, 
kims
əsiz, evi, ailəsi olmayan adam mənasını  da  bildirir: 
“H
ələ  iyirminci ildə  Bakıdan  təzə  gəldiyi vaxtlar dünya 
inqilabından danışanda “proletariat” əvəzinə “lümbülümlüt 
proletariat”  deyirmiş.  Bir  ay  hər gün belə  danışıb,  ayın 
axırında  –  məvacibini alan günü kəndin  ortasında,  yığın-
caqda deyib: “
Kim  lap  lümbülümlüt  proletardırsa,  əlini 
                                                 
1
 A.M.Qurbanov. Müasir Az
ərbaycan ədəbi  dili. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 
1985, s
əh.254. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
51 
qal-
dırsın”.  Məvacibini  əllərini  qaldıranların  arasında  tən 
bölüb,  paylayıb,  deyiblər: “Özünə  bir  şey  qalmadı  axı”. 
Deyib:  “Sanadım  düz  otuz  nəfərsiniz.  Arvadım  yox, 
uşağım  yox.  Hər gün birinizin evində  qismət kəsəcəm. 
Otuz günün tamamında təzə məvacibimi yenə sizə payla-
yacam. H
ələ o vaxtdan özək katibi Cəfər Qaryağdı oğluna 
“Lüt C
əfər” deyirmişlər”
1
 (31). 
B
ədii dildə  ləqəbin  işlənmə  səbəbini bəzən  yazıçı 
izah edir: Guya 
Xızr Abıya  ona görə “Xızr” deyirlər ki, elə 
əslində də xızrdır. Çöldə uşaqlar ötəşə durub yüyürüşəndə 
birinin ür
əyi gedibmiş, su axtarırlarmış, tapmırlarmış. Abı 
ç
əliyini yerə dirəyib, nəsə eləyib. Çəliyin dirədiyi yerdən 
su fışqırıb (134). 
B
əzən surət ona verilən ləqəbin mənasını  özü  izah 
edir: Xal
ıq ona verilən “çax-çux” ləqəbinin mənasını belə 
izah edir: “bu “Çax-çux” adlanan adam “kitayski maken-
toş”,  “kitayski fanar”, “kitayski termos” sata-sata özü-
özün
əcə “çax-çux” adı qoyub şəxsiyyətini, mənliyini kiçil-
dib” (198). 
1.  Adamın  əməlinə  görə  ona  ləqəb verilir: Qəlyanlı 
qocalardan biri –  T
əftiş  Abbas  çox  pis əmələ  qurşanıb, 
“avariya” gününd
ən indiyədək kimin öldüyünü, kimin 
qaldığını,  kimin  evyıxan,  kimin  evtikən  olduğunu  bittə-
bitt
ə yazır saxlayır (136). 
2.  Şəxsin  zahiri  görünüşünü  nəzərə  çatdırmaq üçün 
onun  adına  ləqəb  qoşulur:  Yadında  idi  ki,  bu  hərəkətə 
hamı  gülərdi, o cümlədən  Əlləzoğlu  özü  də  gülərdi: 
“Göb
ələk Məmişəm də, dərdin alım. Göbələk Məmişdən nə 
əhliyyət  umursunuz?  - deyərdi” (354). 
                                                 
1
  Nümun
ələr  İ.Hüseynovun  “İdeal”  romanından  (Bakı,  1986)  götürül-
müşdür. Mötərizə içərisindəki rəqəm səhifəni bildirir. 

---

Misir S
əfərov 
 
 
52 
3.  Adamın  peşəsini, sənətini, məşğuliyyətini bildir-
m
ək üçün ləqəbdən istifadə edilir: Kərpickəsən Möhsünün 
k
ənddə  qazdığı  quyulardan  bir-iki metr  qara torpaq, üç-
dörd metr 
sarı torpaq çıxırdı... (289). 
4. Sur
ətin mərdliyini, qorxmazlığını, cəsarətini və bu 
kimi keyfiyy
ətlərini bildirmək  üçün  onun  adına  ləqəb 
qoşulur: 
Bu s
əhər  vağzalda  dostu  Qılınc  Qurbanı  necə  arxa-
yınlaşdırıb  yola  salıbsa,  sən  qardaşoğlunu  da  eləcə  yola 
salar... (168). 
5.  Tipin  xarakterini,  psixologiyasını  daxili  eybəcər-
liyini göst
ərmək üçün ləqəbdən istifadə olunur: Susmağın 
ikinci s
əbəbi bu idi ki, Qılınc Qurbanın heç də boş-boşuna  
“X
əlvət Rəhim” adlandırmadığını bu xəlvət işlər ustasının 
“barışıqlıq”  təklifinin  arxasında,  şübhəsiz, məqsəd gizlə-
nirdi... (149). 
6.  Şəxsin vəzifəsinə  görə  onun  adına  ləqəb  qoşulur: 
RİK  Ağamalının  Gülənovnan,  Sayılovnan  əlbir  fırıldaq-
ları haqqında bir aləm şey danışdı dünən mənə (177). 
7. Sur
ətin zahiri eybəcərliyini bildirmək üçün ləqəb-
d
ən istifadə  edilir:  O  çardağın  altında  Qıllı  Qeybalı  bir  
oturuma bir boşka pivə boşaldır... (181). 
L
əqəblərin işlənmə xüsusiyyətləri də maraqlıdır. Belə 
ki, l
əqəb  qoşulduğu  sözün,  əsasən,  əvvəlində  işlənir. Bu-
n
unla yanaşı, ləqəblərin işlənməsində digər xüsusiyyətlərə 
d
ə rast  gəlirik. 
L
əqəb aid olduğu addan ayrı işlənir və bu zaman adı 
əvəz edir: Bəlkə,  Əfələ  görə  getmək istəmirsən təşkilat 
şöbəsinə? (99). 
L
əqəb  qoşulduğu  sözlə  əlavə  kimi  işlənir: a) O cür 
adam – X
əlvət Rəhim sədr  Mədədin stolunda oturub indi? 

---