Misir S
əfərov
86
sonra g
ələnlərin yoluna əbədi işıq salması və s. əsərin və
baş qəhrəmanın məhz bu şəkildə adlandırılmasında
mühüm rol oynamış, əsərin qəhrəmanının adı ilə adlan-
dırılmasına əsas vermişdir.
El
ə əsərlər var ki, onların adları altında cəmiyyətin
mü
əyyən bir təbəqəsi, geniş insan kütləsi əks olunur.
C.M
əmmədquluzadənin “Ölülər” əsəri məhz belələrin-
d
əndir. Yazıçı bu əsəri başqa bir adla, deyək ki, “Şeyx
N
əsrullah” da adlandıra bilərdi. Lakin bizə elə gəlir ki,
onda
əsərin adı və ideyası bu qədər qabarıq əks olunmazdı.
Çünki burada yazıçının məqsədi təkcə Şeyx Nəsrullahın
eyb
əcərliklərini deyil, “Ölülər” aləmini – hacılar, kərbəla-
yılar, məşədilər, sadəlövh qadınlar, yerli ruhanilər, məz-
lum k
əndlilər və s. geniş əhatəli təbəqənin iç üzünü açıb
göst
ərməkdir. Bu mənada “Ölülər” adı yazıçının uğurlu
tapıntısı idi. Bu söz əsərin ümumi ideyasını yığcam şəkildə
oxucuya çatdırır.
B
ədii yaradıcılıq prosesində elə hal olur ki, müəllif
yazdığı əsəri sağlığında nəşr etdirə bilmir. Sənətkarın
ölümünd
ən sonra əsər çap olunur və bu zaman bəzən
əsərin adı dəyişdirilir, yəni əsər müəllifin adlandırdığı
kimi yox, başqa adla nəşr olunur. C.Cabbarlı “Pravda”
q
əzeti üçün rus dilində “Bakı” adlı oçerk yazır, lakin
q
əzetə göndərə bilmir. Yazıçının vəfatından sonra hekayə
görk
əmli alimimiz M.Arif tərəfindən Azərbaycan dilinə
t
ərcümə edilir və “Kommunist” qəzetində 4 yanvar 1935-
ci il nömr
əsində “Firuzə” adı ilə çap olunur. Bundan sonra
hekay
ə “Firuzə” adı ilə yazıçının seçilmiş əsərlərinə daxil
edilir.
B
ədii əsərlərin tədrisi zamanı bu məsələlərin də, yeri
g
əldikcə, müəllim tərəfindən izah edilməsini məqsədə-
Az
ərbaycan dili məsələləri
87
müvafiq hesab edirik. Çünki şagirdlər öyrəndikləri bədii
əsərlərlə ilk tanışlığa onun adından başlayırlar. Bununla
əlaqədar olaraq, müəllim həm də izah etməlidir ki, yazıçı
v
ə şairlərin uğurlu seçdiyi bədii əsər adı dilin lüğət
t
ərkibinin zənginləşməsinə, dildə yeni söz və ifadələrin
yaranmasına da ciddi kömək edir.
1988
Misir S
əfərov
88
ƏDƏBİ DİLDƏ SİNONİMLƏRİN
ÜSLUBİ ROLU
Sinoniml
ər bədii əsərin dilində ifadəlilik, obrazlılıq
yaratmaqda mühüm üslubi rola malikdir. H
əyat həqi-
q
ətlərini olduğu kimi, obrazlı və canlı vermək üçün
sinonimika
ən qüvvətli bədii ifadə vasitəsidir. Xalq
yazıçısı Ə.Əbülhəsən “Dostluq qalası” romanında sino-
niml
ərin üslubi rolundan məharətlə istifadə etmiş,
dilimizin bu z
əngin xəzinəsindən daim qidalanmışdır.
Yazıçı dilin lüğət tərkibində olan sinonimləri sadəcə
olaraq götürüb işlətməmiş, hər bir sinonimi, ifadə edəcəyi
m
ənanı nəzərə alaraq təhkiyə və ya obraz nitqinə daxil
etmişdir. Bədii dil üzərində aparılan bu cür yaradıcılıq
əməliyyatı yazıçıdan böyük zəhmət, müşahidə qabiliyyəti
t
ələb edir.
“Dostluq qalası” romanı müxtəlif xarakterli surət-
l
ərlə zəngindir. Yazıçı bu surətlərin nitqini fərqlən-dirmək
üçün sinoniml
ərdən məharətlə istifadə etmişdir. İçkiyə
alud
ə olan, pozğun, əxlaqsız, vətən xaini Cumanın dilində
“vurmaq”, başqa bir surətlə əlaqədar isə eyni mənanı verən
“içm
ək” sözü seçilmişdir: “Burada bir dostumu göz-
l
əyirəm. Düşəcək, bir-iki krujka vuracağıq; İsa buna fikir
verm
ədi, bir-iki qurtum çay içib dedi”.
“Dostluq qalası” romanında rəngarəng sinonim
c
ərgələr var. Bunu aydın görmək üçün “ölmək” sözünün
Az
ərbaycan dili məsələləri
89
sinoniml
ərinə fikir verək. Romanın lüğət tərkibində
“ölm
ək” anlayışını ifadə edən “gözləri qapanmaq”,
“qırğına vermək”, “keçinmək”, “məhv olmaq”, “tələf
olmaq” “ömrünü bağışlamaq”, “işini bitirmək”, “həlak
olmaq”, “g
əbərmək”, “qırılıb batmaq”, “yerə soxmaq”,
“m
əhv edə bilmək” və s. söz və ifadələrdən emosionallıq,
b
ədiilik, ifadəlilik yaratmaq üçün istifadə edilmişdir. Əgər
yazıçı təkcə “ölmək” sözündən istifadə etsəydi, onda
əsərin dili quru, cansıxıcı və təsirsiz olardı. Digər tərəfdən,
bu sözl
ərdə “ölmək” anlayışının müxtəlif məna incəlikləri
toplanmışdır. Dediklərimizi əyani görmək üçün həmin
sözl
ərin işləndikləri cümlələrə nəzər salaq: ...o dəqiqə
orsandiyalı cavanın gözləri həmişəlik qapandı; Yavaşca
yek
ə plaş-çadırı üstünə çəkib təkrar Qənbərin üzünə
baxanda, artıq o keçinmişdi; Mədəd, siz adamları nahaq-
dan
qırğına verəcəksiniz; Tapdıq üçün indi burada qalıb
yoldaşlarının qanını almaq döyüşdə də məhv olmaq
yegan
ə arzu idi; Mənə elə gəlir ki, Cuma tələf olub
gedibdir; O, ömrünü çoxdan siz
ə bağışlayıb; İndi bircə
qunbara il
ə onun işini bitirmək olardı; Vuruşmada həlak
olsaydı, başqa; Burada bir faşist gəbərib qalmışdı; O,
m
əsələ həll edə bilməyəcək, qırılıb batacaq; Sənin
qızlarını yerə soxum. Ölsün sənin qızların! – deyib
dururdu; Lazım olanda onların komandirlərini, komis-
sarlarını, yəni onların başçılarını məhv edə bilsin.
Nümun
ələrdən aydın olduğu kimi, buradakı söz və
ifad
ələrin hamısı “ölmək” sözünün ətrafında birləşərək bir
sinonim c
ərgə yaratmışdır. Lakin bu sözlər heç də
tamamil
ə bir-birinin eyni deyildir və mətn daxilində bir-
birini
əvəz edə bilsəydi, onda yazıçının əsərdə göstərdiyi
sur
ətlərə münasibətini (rəğbət, istehza, kin, nifrət və s.)
mü
əyyənləşdirmək çətin olardı. Eyni sinonim cərgəyə
Dostları ilə paylaş: |