MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
71 
əsgər  arxada  öyrənməli  olduğu  şeyi  cəbhədə  öyrənməli 
olur.  
Romanda müharib
ə-sülh  antonim  qarşılığından  zid-
diyy
ətli həyat  hadisələrinin təsviri  zamanı  istifadə  olun-
muşdur:  Onları  cəbhəyə  aparan teploxod müharibədən 
qabaq Qara d
ənizdə üzən gəmilərin ən yaxşısı bə qəşəngi 
idi. Lakin sülh 
zamanı... 
“Dostluq  qalası”  romanının  dilində  işlənmiş  hərbi 
terminl
ər quruluşca maraqlı xüsusiyyətlərə malikdir. Belə 
ki, 
əsərin dilində  sadə, düzəltmə  və  mürəkkəb hərbi 
terminl
ər  işlənmişdir.  Yazıçı    terminlərdən istifadə  edər-
k
ən  forma  dalınca  qaçmamış,  təsvir olunan hadisə  ilə 
əlaqədar olaraq, müxtəlif  quruluşlıu terminlərdən  istifadə 
etmişdir:  Kapitan  Çernışev  rotanın  bəzi  əsgərlərini 
K
əyana təqdim etmək fikrilə  yan-yörəsinə  göz yetirib, 
adbaad bir neç
ə  əsgəri  səslədi; Beləcə  o, bir soldatı  da 
süngül
ədiyi  vaxt necə  oldusa,  süngünü  çəkib  düşmənin 
qabırğası arasından çıxara bilmədi; Semenovdakı “topun” 
birini  topçular 
partlatmışdı;  Rabitəçi  qayıdıb  pulem-
yotçuların vurulduğunu xəbər verdiyi vaxt, artıq düşmən 
vzvodun  gizl
əndiyi yerin bərabərinə  yetişmişdi; Çernışev 
döyüşçülərə  işarə  verdi; O isə  batalyon  komandirindən 
xahi
ş etməyə gəlmişdi. 
Nümun
ələrdə  verilmiş  kapitan,  rota,  əsgər, soldat, 
süngü, düşmən sözləri quruluşca sadə, topçu, pulemyotçu, 
rabit
əçi,  döyüşçü  sözləri düzəltmə, batalyon komandiri 
birl
əşməsi isə mürəkkəbdir. 
Romanın  dilində  işlənmiş  hərbi terminləri məna 
xüsusiyy
ətlərinə görə, əsasən, iki qrupa ayırmaq olar. 
1. Silah v
ə  döyüş  alətlərinin  adını  bildirən hərbi 
terminl
ər. Bu qrupa daxil olan hərbi terminlər  əsərin 
dilind
ə çoxluğu təşkil edir. Bu isə əsərin  mövzusu ilə əla-

---

Misir S
əfərov 
 
 
72 
q
ədardır.  Silah  və  döyüş  alətlərinin  adını  bildirən hərbi 
terminl
ərdən  yazıçı  döyüş  səhnələrinin təsvirində  geniş 
sur
ətdə istifadə edir. Burada yazıçının əsas məqsədi təsvir 
olunan şəraiti və hadisəni oxucuya hərtərəfli tanıtmaqdan 
ibar
ət olmuşdur: Pəncərədən tutmuş royalın üstünədək hər 
yer  d
əzgahlı  pulemyot,  əl pulemyotu və  minaatanla 
dolu  idi.  Tapdıq  süngü  ilə  düşmənin üstünə  atıldı;  Top, 
avtomat güll
əsinin arası kəsilmirdi.  
2.    Əsərin dilində  müxtəlif rütbə  və  vəzifə  bildirən 
h
ərbi terminlərdən də  istifadə  olunmuşdur:  Kəyan  təəc-
cübl
ə  Cumanın  dalınca  bir  qədər  baxdı,  sonra  dönüb 
starşinaya əmr verdi; Bir az sonra baş  leytenant olarsan; 
Bird
ən  kapitan  Kəyanın  çöhrəsinə  baxıb  səsini  qaldırdı; 
K
əyan Hacıyevin  rabitəçisi onu bu ağır fikrindən ayırdı; 
H
ə, Xolmoqortsev, rota komandirinlə tanış oldun; Siyasi 
r
əhbər Mədədov çarıqıb bu işi Kərəmə tapşırdı.  
Ə.Əbülhəsənin  “Dostluq  qalası”  romanında  işlənən 
h
ərbi termin və  termin səciyyəli sözlər realizm yaradan 
b
ədii-üslubi vasitə kimi özünü göstərir. Yazıçı elmi üslub 
üçün xammal hesab edil
ən və müəyyən mənada çətin başa 
düşülən hərbi terminləri  əsərdə  elə  məharətlə  işlətmişdir 
ki,  romanın  dilində  heç  bir  ağırlıq,  fikir  dolaşığı  əmələ 
g
əlməmişdir.Sənətkar  tərəfindən məharətlə işlədilən hərbi 
terminl
ərin mənasını oxucu çətinlik çəkmədən başa düşür. 
M
əsələn: On gündən çox idi ki, o, snayperlik kursunu 
qurtarıb  rotaya  gəlmişdi.  Bu  günlərdə  Lidiya  batalyon, 
sonra  hiss
ə, diviziya,  daha sonra snayper  və  cəbhə 
komsomolçularının  konfranslarında  iştirak  etmişdi;  Top 
at
əşindən yeni üsulla istifadə etmək haqqında rotalarda, 
batareyalarda t
əlimat  müşavirələri  çağırılması  haqqın-
da  batalyon, batareya  v
ə  rota komandirlərinə  tapşırıq 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
73 
verildikd
ən  sonra  müşavirə  qurtardı.  Nümunələrdə  veril-
miş hərbi terminlər  əsrin realizmini artırmış, təsvir olunan 
hadis
ənin oxucuya hərtərəfli çatdırılmasına xidmət etmiş-
dir. Dig
ər tərəfdən, bu sözlər (hərbi terminlər) mətndə 
yerli-yerind
ə  işləndiyi üçün əsərin dilində  ağırlıq  yaran-
mışdır. 
C
əbhə  şəraitini,  döyüş  gedən yerləri  olduğu  kimi 
t
əsvir etmək, həmin sahəni oxucuya hərtərəfli göstərmək 
üçün yazıçı hərbi terminlərdən məharətlə istifadə etmişdir. 
Bu  zaman  yazıçı  hərbi terminlər vasitəsilə  döyüş  gedən 
yerin,  bir növ,  söz il
ə  şəklini çəkmişdir.  Bunu  aydın 
görm
ək üçün aşağıdakı parçaya diqqət edək: İndi düşmən 
m
ərmilərinin  və  minalarının  açdığı  çuxurlar  addımbaşı 
qarşıya  çıxırdı.  Vurulub  yanmış,  qaralmış  tanklar, 
maşınlar, iri toplar köpmüş qara heyvərələr tək qar içində 
havadan  asılıb  qalan  kimi  görünürdü.  Külək tutmayan, 
qarın yaxşı oturmadığı hər qarış yerdə donmuş qanlı əski-
üskü, d
əlmə-deşik  əleyhiqaz, dəbilqə, tüfəng  qırığı, 
parçalanmış  pulemyot  təkəri, top lülələri, minasaçan 
borular,  boş  gilizlər  və düşmən  meyidləri tez-tez  gözə 
d
əyirdi. 
Bel
əliklə,  mətn daxilində  hərbi termin xüsusi bədii 
ekspressiv funksiya qazanmışdır.  Deməli, dilin əsas lüğət 
fonduunda f
əal  işlənən hərbi terminlərin ekspressiv və 
emosionallıq baxımlndan təhlili zamanı terminlərin işlən-
diyi m
ətnin  hansı  üsluba  aid  olmasının  əhəmiyyəti 
böyükdür. 
Sur
ətin daxili həyəcanını, narahatlığını vermək üçün 
yazıçı hərbi terminlərdən istifadə etmişdir. Məsələn: 
Getdik 
ştrafnoya!  Voyenni tribunala! Polevoy 
suda.  

---