MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 82 S ənətkarın uğurla seçdiyi bədii əsər adı dilin lüğət t ərkibinin zənginləşməsinə, dildə yeni söz və ifadələrin yaranmasına ciddi kömək edir. 1988 Az ərbaycan dili məsələləri 83 BƏDİİ ƏSƏR ADLARI HAQQINDA Dilin lüğət tərkibində mühüm yer tutan onomastik vahidl ərdən yazıçı və şairlər geniş şəkildə istifadə edirlər. Onomastik vahidl ərin bədii ədəbiyyatda işlənmə xüsusiy- y ətləri, üslubi rolları, əsərin ideya-bədii təsir qüvvəsinin artırılmasında bu vahidlərin əhəmiyyətini və s. öyrənən sah ə elmi ədəbiyyatda poetik onomastika adlanır. Ümu- miyy ətlə, poetik onomastikanın tədqiqat obyekti genişdir. Poetik onomastikanın tədqiqat obyektindən biri də b ədii əsər adlarıdır. Bədii əsərə ad vermək yaradıcılıq prosesind ə mühüm amillərdəndir. Belə ki, ad əsərin ideya- m əzmunundan irəli gəlməli, onu əks etdirməlidir. Bədii əsərə ad qoymaq müxtəlif formalarda baş verir. Yazıçı b əzən yazacağı əsərə ad qoyur, sonra yazmağa başlayır. El ə də olur ki, əsər yazılıb qurtarandan sonra ona ad verilir. Müşahidələr göstərir ki, əsər çap olunur, müəllif onun üz ərində təkrar işləyir və bu təkmilləşmə prosesində b əzən ad da dəyişdirilir. S ənətkarın əsərə ad qoyması fərdi xarakter daşıyır. Bununla yanaşı, əsərin adlandırılmasında müəyyən prin- sipl ərə əməl edilməlidir: bədii əsər adı asan başa düşülməli, oxunaqlı olmalıdır; ad qısa olmalı və dilin öz sözl ərindən yaranmalıdır. Estetik cəhətdən cazibədar, m ənaca dolğun, aydın metodoloji əsasa malik olmalıdır və s. (daha ətraflı məlumat almaq üçün bax: A.Qurbanov. “Az ərbaycan ono-mastikası”. Bakı, 1986, səh.95-115; Misir S əfərov 84 yen ə onun, “Azəbay-can onomalogiyası məsələləri”. Bakı, 1986, s əh.55-60). Növünd ən və janrından asılı olmayaraq, əsər adlarının hər birinin yaranma qanunauyğunluqları, tarixi, inkişaf yolu, bədii əsərin adlandırılması xüsusiyyətləri, adların leksik, semantik, qrammatik təhlili, dildə işlənmə m əqam-ları, inklişaf proseslərinin aydınlaşdırılması, elmi t əsnifi və s. öyrənilməsi və düzgün tədris edilməsi maraqlı dil faktlarının üzə çıxarılmasında mühüm rol oynaya bilər. Dig ər tərəfdən, bədii əsər adlarının düzgün yazılışı və t əlıəffüzü nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsində, dil m ənsubiyyətinin öyrənilməsində, Azərbaycan dilçiliyinin bir sıra problemlərinin elmi şəkildə izah edilməsində, t ədris olunan əsərin şagirdlər tərəfindən hərtərəfli qavra- nılmasında , şagirdlərin lüğət ehtiyatının düzgün inkişaf etdirilm əsində mühüm rol oynaya bilər. Bu deyilənlərdən aydın olur ki, xüsusi yaradıcılıq məhsulu olan bədii əsər adlarının öyrənilməsi və tədris edilməsi mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. B ədii əsər adları, forması və mahiyyəti etibarı ilə geniş və rəngarəngdir. Onlardan bəzilərinə nəzər salaq: 1) Əsər baş qəhrəmanımn (yaxud qəhrəmanların) adı iə adlandırılır: “Leyli və Məcnun”, “Vaqif”, “Mehman”, “Şamo”...; 2) Hadisələrin baş verdiyi yer bədii əsər adına çevrilir: “Leninqrad göyl ərində”, “Gizli Bakı”, “Abşeron”, “Qara daşlar”...; 3) Əsərin adı rəmzi-simvolik məna daşıyır: “Böyük dayaq”, “Dostluq qalası”, “Qılınc və q ələm”, “Dəli Kür”...; 4) Obrazın zahiri görünüşünə əsa- s ən sonradan gələn ad-ləqəb bədii əsər adına çevrilir: “Saçlı”, “Qaraca qız”...; 5) Müəyyən bir əşya əsərdəki hadis ələrin açılmasında, ideyanın qabarıq nəzərə çatdırı- Az ərbaycan dili məsələləri 85 masında mühüm rol oynayır və həmin əşya bədii əsərin adı səviyyəsinə yüksəlir: “12-ci tüfəng”, “Qayçı”, “Medalyon”, “Poçt qutusu”...; 6) B ədii əsər quş və heyvan adları ilə adlandırılır: “Durnalar”, “”Tısbağa, Qarğa, Kəsə- y ən, Ahu”, “Köpəyə ehsan”, “Qaz və durna”..; 7) Bədii əsər atalar sözü və məsəl ilə adlandırılır: “Adı var, özü yox”, “Sonrakı peşmançılıq fayda verməz”, “Daldan atılan daş topuğa dəyər” (bax: Y.Seyidov. “Ədəbi tənqid və bədii dil”. Bakı, 1986, səh. 90-100). Bu qruplaşdırmanın daha da genişləndirmək olar. Lakin bu bölgünün özü b ədii əsər adlarının genişliyini, az da olsa, n əzərə çatdırmaq üçün kifayətdir. B ədii əsərin şəxs adı ilə adlandırılması qədim tarixə malikdir. H ələ dahi Nizamidən üzü bəri sənətkarlar bu formadan istifad ə etmişlər və bu hal bu gün də davam etdirilir. Burada, əlbəttə, bir qanunauyğunluq olmalıdır. Y əni baş qəhrəmanın adı ilə adlandırma əsərdən irəli g əlməli, yazıçı fikrinin açılmasında mühüm rol oyna- malıdır. Eləcə də başqa şəkildə adlandırılan əsərlərdə ad ideyanın açılması üçün, bir növ, açar rolunu oynamalı, əsərin məzmununa uyğun gəlməli, qondarma olmamalıdır. B əzi nümunələrə nəzər salaq. C.Cabbarlının “Almaz”ı ideya-m əzmun baxımından çoxşaxəli bir əsərdir. Pyes- d əki hadisələrin mərkəzində Almaz dayanmışdır. Bütün s əhnələr, dialoqlar, hadisələr Almazın xarakterinin açıl- masına, onun əsərin baş qəhrəmanı səviyyəsinə qalx- masına xidmət edir. Ona görə də Almaz bütün hadisələrin fonunda dayanır, əsərin ideyasının açılmasında mühüm rol oynayır. Bizə elə gəlir ki, surətin adının məhz Almaz adlandırılması da təsadüfi deyil. 30-cu ill ərin qaranlıq mühitində Almazın almaz kimi işıq saçması, təmizliyi, paklığı, sözü üzə deməsi, özündən Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|