Misir S
əfərov
238
ədəbi dil ilə canlı xalq danışıq dilindən alınıb işlədilən
sözl
ər vasitəsilə əmələ gəlmişdir. Müəllif yerin-dən asılı
olaraq, asılı olaraq, üslubi məqamın tələbinə görə əcnəbi
dil
ə məxsus, lakin dilimizdə sabitləşmiş sözlərdən də yan
keçm
əmişdir. Yuxarıdakı nümunələrdə eyni sino-nimik
c
ərgəyə daxil olan sözlərin arasında az və ya çox dərəcədə
d
ə olsa, məna fərqi vardır. Məsələn, müəllif uşaq
anlayışını ifadə etmək üçün balaca – xırda – körpə - kiçik
– süd
əmər – tifil sözlərindən istifadə etmişdir. Bu sözlər
bir vahid anlayışı – uşaq anlayışını bildirmələrinə baxma-
yaraq, aralarında incə məna fərqləri də vardır. Misallara
n
əzər salaq: O, beş-altı yaşlı uşaqların, hələ ağlı çox az
şey kəsən tifillərin Leninə olan sonsuz məhəbbətlərinin bu
ifad
əsindən çox mütəəssir oldu (III, 15); Qarı dalına bir
körp
ə sarımışdı (III, 113); Balam, o südəmər uşaqlar
görür
əm oraq itiləyirlər (III, 10). Nümunələrdən görün-
düyü kimi, eyni sinonim c
ərgəyə daxil olan sözlər üslub
v
əzifəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Bəzən isə sinonim
sözl
ər arasında elə məna fərqi yaranır ki, onları hətta bir-
biri il
ə əvəz etmək belə olmur:
Əli dedi ki, qardaşımın qəbri üstə gedəcəyəm (IV,
51); S
ən dədəyin goru, bu arvadı bir də bura çəkib gətir-
m
ə! (II, 55); Salavatı dinlədikdən sonra birdən Ştirner sərt
h
ərəkətlə dönüb elə yaxın dayandı ki, Qulam onun
ağzından gələn spirt qorxusunu da duydu (I, 215); Hava-
da gül
ətri ilə qarışmış xoş bir sərinlik vardır (II, 282);
Çöld
ən elə yaxşı iy gəlir ki, bilmirsən bu şaxta iyidirmi,
yoxsa ki bahar yaxınlaşır (II, 105).
Q
əbir-gor; qoxu-ətir-iy sözləri eyni sinonim cərgəyə
daxil olsalar da, üslubi xüsusiyy
ətlərinə görə fərqlənirlər.
Elmi
ədəbiyyatda belə sinonimik cərgə tipləri sırasında
Az
ərbaycan dili məsələləri
239
üslubi sinoniml
ərin bədii söz yaradıcılığında müstəsna
funksional
əhəmiyyəti vardır. Belə ki, bədii əsərin mətnin-
d
ə yeknəsəklikdən, söz kasadlığından, deyim və
intonasiya solğunluğundan uzaqlaşmaq üçün üslubi
sinoniml
ər açır. Zəngin emosional qüvvəyə malik olan
bel
ə sinonimlərdən Əbülhəsən də yerli-yerində istifadə
etmiş, bu sözlər vasitəsilə fikrin daha obrazlı, emosional
v
ə canlı ifadəsinə nail ola bilmişdir. Üslubi sinonimlərin
bir s
əciyyəvi cəhəti də burasındadır ki, eyni mətn
daxilind
ə onları bir-biri ilə əvəz etmək bəzən mümkün
olmur. Çünki h
əmin sözlər mətn daxilində yalnız
yuxarıdakı nümunələrdə göstərildiyi kimi işlədilməlidir.
Bel
ə olmasda, əsərdə ifadəlilik azalır, bədii-lik, obrazlılıq
sönük alınar.
T
əkrar da olsa, bir daha qeyd edək ki, Ə.Əbülhəsən
bir s
ənətkar kimi həmişə xalqla bağlı olmuş, xalq dili
qaynaqlarından həmişə həssaslıqla bəhrələnmişdir. Böyük
müşahidə qabiliyyətinə malik olan sənətkar xalq danışıq
dilind
əki məna zənginliyini, yüksək obrazlılığı ustalıqla
duyduğu üçündür ki, “Dostluq qalası” romanının lüğət
t
ərkibi canlı xalq danışıq dilindən alınmış söz və ifadələrlə
olduqca z
əngindir. Həm də olduqca səciyyəvidir ki, həmin
söz v
ə ifadələr eyni mətn daxilində onların ədəbi dildə
olan sinoniml
əri ilə əvəz edilsəydi, obrazlılıq zəifləyir,
əsərin dili quru və sönük təsir bağışlardı:
Qara dayı, biz namusu əppəyə qatıb yeyən adamlar-
dan deyilik
(II, 258); Tez oturun toqqanın altını bərkidin,
əl-ayağınızı sazlayın (I, 52); Hava artıq qaralmağa başla-
dığı üçün bütün bu ağaclıq və yaxın yamac islaq, bozaraq
bir p
ərdəyə bürünmüş kimi, tutqun görünürdü (II, 235);
İndi duman seyrələ-seyrələ çəkilir, oktyabr günəşi hün-
dür
ə qalxırdı (IV, 253); Yolladım, qayıdıb dedi ki, Güllü
Misir S
əfərov
240
arvad b
ərk azarlayıb, neçə gündür İsa onu şəhərə aparıbdır
(II, 269).
Canlı xalq danışıq dilindən alınıb işlədilən “əppək”,
“toqqa”, “islaq”, “hündür”, “azar” sözl
əri ədəbi dildə işlə-
n
ən və həmin sözlərlə sinonim olan “çörək”, “qayış”,
“yaş”, “uca”, “xəstə” sözləri ilə əvəz edilsəydi, təbii ki, dil
m
ətnindəki mövcud ekspressivlik, emosional effekt və
n
əhayət, üslubi məqam zənginliyi xeyli azalmış olardı. Bu
hal is
ə, şübhəsiz, sənətkarın özünəməxsus yaradıcılıq dəst-
x
ətti olub onun fərdi üslubunu müəyyənləşdirən məziy-
y
ətlərdəndir.
Ə.Əbülhəsənin nasir ustalığı burasındadır ki, o,
tük
ənməz qaynaq kimi daim ana dilindəm qidalanmış,
h
əmişə bu dilin məna və ifadə zənginliyindən faydalan-
mağa can atmışdır. Sənətkarın bütün yaradıcılığını diq-
q
ətli müşahidə onun doğma dilə məxsus sözdə, ifadədən
nec
ə həvəslə, yaradıcı surətdə faydalandığını bütün cid-
diyy
ətilə üzə çıxır.
“Dostluq qalası” romanının dilində də əsl Azərbay-
can sözl
ərindən sənətkarın yaratdığı əlvan lövhələr çoxluq
t
əşkil edir. O, təsvir etdiyi hadisəni, predmeti, surətin
dilinin, daxili al
əmini əsl Azərbaycan sözləri ilə canlan-
dırmağa çalışmış, əsərin dilinə yad mənşəli sözlərin
lüzumsuz olaraq g
əlməməsinə maksimum səy göstər-
mişdir. Lakin “dilimizin lüğət tərkibinin artımında və
z
ənginləşməsində başqa dillərdən alınma sözlər hesabına
sinonim c
ərgələrin tərkibindəki sözlərin miqdarı artır,
bununla da sinoniml
ər xeyli zənginləşmiş olur. Buna görə
d
ə sinonimlərin artım mənbələrindən bəhs edərkən və belə
m
ənbələrə görə sinonimlərin artım mənbələrindən bəhs
ed
ərkən və belə mənbələrə görə sinonim sözləri qruplaş-
Dostları ilə paylaş: |