Az
ərbaycan dili məsələləri
247
keçdikc
ə elə bil Mədədin qəlbini yandırır, yəs və ələm
duyğularını duyğularını qovub oda döndərirdi: onun qəlbi
sonsuz bir qeyzl
ə, düşmənə nifrətlə, kinlə, qəzəblə dolur-
du (III, 95).
“
Dostluq qalası” romanının dilində ifadəni qüvvət-
l
əndirmək və həyəcan əmələ gətirmək, fikri daha aydın və
d
əqiq vermək məqsədilə qoşa işlədilən sinonimlər üslubi
m
əqamca müxtəlif və rəngarəngdirlər. Onlardan bəziləri
üz
ərində, ötəri də olsa, dayanmağı lazım bilirik.
a) Qoşa işlədilən sinonimlərdən həmcins üzv kimi
istifad
ə olunmuşdur.
Müharib
ə başlandıqda Gövhər tənə və məzəmmət
daşının altından özünü qurtara bildi və həmişəlik qınaqdan
xilas oldu (I, 173); O, beş-altı yaşlı uşaqların, hələ ağlı
çox az şey kəsən tifillərin Leninə olan sonsuz məhəb-
b
ətlərinin bu ifadəsindən çox mütəəssir olmuşdu (III, 15);
Onun bütün fikri, x
əyalı Sevastopolda idi (II, 3).
b) Qoşa işlədilən sinonimlər mətndə qrammatik
c
əhətdən bir üzv kimi çıxış edirlər:
K
əyanla tez ikən haqq-hesabı çürütməyin mümkün
olduğu onu min cür fikir-xəyala salır, tezliklə onun evini
tanımaq istəyirdi (II, 64); Onların şinelində dünyanın toz-
torpağı olacaq (II, 13).
Nümun
ələrdə verilmiş qoşa sözlər mühüm üslubi
əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bir sözün tam ifadə edə
bilm
ədiyi məna qoşa sözlər vasitəsilə daha geniş və ətraflı
çatdırılmışdır. Bu sözlər romanın dilində xəlqiliyi, emosio-
nal effekti qüvv
ətləndirməklə bərabər, fikri daha obrazlı və
daha qüvv
ətli şəkildə ifadə etməyə də geniş meydan
açmışdır.
Misir S
əfərov
248
Bir çox dilçil
ərin göstərdikləri kimi, qoşa sinonim
hesab olunan bu cür sözl
ər dildə artır, mürəkkəb söz kimi
formalaşır və bir söz kimi sabitləşir
83
.
T
əbiidir ki, əsərdəki bütün surətlər eyni zümrəyə
m
ənsub deyillər. Surətlərin dünyagörüşü, savadı, məişəti,
h
əyata baxışı və s. onların işlətdikləri sözlər vasitəsilə
t
əsbit olunur. Ə.Əbülhəsən məhz bu cəhətləri nəzərə
alaraq müxt
əlif zümrəyə məxsus surətlərin hər biri üçün
f
ərdi leksikom tərtib edərkən, fərqləndirici nitq amili kimi
sinoniml
ərə, onalrın fikir və məna çalarlarındakı əlvanlığa
çox tez-tez ist
inad etmişdir. Yazıçı sinonim sözlərdən
istifad
ə etməklə həm surətlərin nitqini bir-birindən fərq-
l
əndirir, həm də onların xarakterlərini, hansı təbəqəyə
m
ənsub olduqlarını oxucusuna tanıda bilir.
“Dostluq qalası” romanının dilində evfemizm yolu
il
ə əmələ gələn sinonimlər də mühüm yer tutur. Məlum
olduğu kimi, evfemizm dil materiallarından ictimai nəza-
k
ət qaydalarına müvafiq olaraq istifadə etməkdir. Evfe-
mizml
ərin əsas xüsusiyyətləri mənfi məna və ya emosional
çalarlığa malik olan sözləri başqa sözlərlə əvəz etməkdən
ibar
ətdir. Əxlaqilik və tərbiyəvilik amili isə, etik tələb kimi,
b
ədii əsərlərdə evfemistik sözlərlə işləmək bacarığını,
kobud qeyri-m
əqbul söyüş sözlərindən yayınmaq ustalı-
ğını mühüm bir vəzifə kimi irəli sürür.
Prof.Ə.Dəmirçizadə evfemizm yolu ilə əmələ gələn
etnoniml
ərdən danışarkən yazır: “Sinonimlərin üslubi isti-
fad
əsi danışıqda ictimai nəzakəti pozmamaq və ya pozmaq
83
Az
ərbaycan dilinin qrammatikası. I hissə (morfologiya), Azərbaycan SSR
EA-
nın nəşriyyatı, Bakı, 1960; M.Hüseynzadə. Müasir Azərbaycan dili.
Bakı, 1973; S.Cəfərov. Müasir Azərbauycan dili. Bakı,1970; Müasir
Az
ərbaycan dilini morfologiyası. Bakı, 1961, V.İ.Lenin adına APİ-nin
n
əşriyyatı.
Az
ərbaycan dili məsələləri
249
meyill
əri ilə əlaqədardır. Evfemizm... mahiyyət etibarilə
üslubi ehtiyacdan doğan və bu ehtiyacı ödəmək üçün
m
əqamına görə istifadə olunan vahidlərdir”
84
. Bu yolla
əmələ gələn sinonimik cərgə vahidlərinə “Dostluq qalası”
romanının dilində də sıx-sıx rast gəlirik:
Özü d
ə ağlaya-ağlaya etiraf eləmişdi ki, anası ölən-
d
ən sonra o, birinci dəfə idi ki, belə ağlayırdı (IV, 202);
Salamova titr
ək səslə astadan dedi:
- Keçinib... (III, 279).
“Ölm
ək” sözünün sinonimi olan “keçinmək” sözü
subyekt
ə (ölən adama) müsbət münasibəti ifadə edir.
Əsərdə ən incə məna çalarlıqlarını ifadə etmək üçün
sinoniml
ərdən geniş istifadə olunub.
Göz
əl-göyçək gəlinsən, dövrəndə o qədər hərlənən
var ki! (IV, 95); Siz çox
varlı, zəngin adam olmuşsunuz (I,
319).
M
əlum olduğu kimi, romanda hər biri fərdi cizgilərə
malik xeyli sur
ət iştirak edir. Biz bu adamların savadı,
dünyagörüşü, psixologiyası, xarakteri və s. ilə onların nitqi,
t
əhkiyəsi, xüsusilə, leksikonu vasitəsilə tanış oluruq.
Mü
əllif realist təsvir üsuluna uyğun olaraq, belə tələbdən
çıxış edir ki, əgər surət savadlıdırsa, o, ədəbi dil leksi-
kasına mənsub sözlərlə, yox, savadsızdırsa, onda canlı
xalq danışıq dili leksikasına mənsub sözlərlə danışacaqdır.
P
əncərələr və şüşəbəndlər mərmi və bomba zərbə-
sind
ən qırılıb töküldükcə, bu şüalar da azalmış, nəhayət,
buralar gün
əş şüasına həsrət qalmışdı (II, 58).
Partiya komit
əsinin bu tərəfdə olan bütün otaqlarına,
o cüml
ədən katibin kabinetinə günortadan sonra gün
düşməzdi (II, 85).
84
Ə.M.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962, səh.126.
Dostları ilə paylaş: |