MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ
Yüklə 1,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Misir S əfərov
Misir S əfərov 250 Nümun ədə verilmiş “günəş” sözü ədəbi dilə, “gün” sözü is ə daha çox canlı xalq danışıq dilinə aiddir. Əsərdə bu v ə bunun kimi istər ədəbi dil leksikasına mənsub, ist ərsə də ədəbi dil ilə canlı danışıq dil leksikasına məxsus sözl ərin sinonimliyindən geniş istifadə edilmişdir. Ümu- miyy ətlə, hiss olunur ki, dilimizin öz sözlərindən düzələn sinonim c ərgələr, obrazlılıq, ekspressivlik, emosionallıq yaratmaq üçün yazıçıya olduqca zəngin material verir. “Dostluq qalası” romanının dilində ədəbi dil ilə dialektl ərdən alınmış sözlərin sinonimliyinə aid nümunələr d ə kifayət qədərdir. Yazıçının dialektdən söz alıb işlət- m əsində əsas məqsədi surətin zümrə və peşə mənsu- biyy ətini özünəməxsus bir yolla oxucuya bildirməkdən ibar ətdir. Müəllif dialektlərdən alıb işlətdiyi sözləri elə ustalıqla, yerli-yerində əsərə daxil etmişdir ki, əsərin dilind ə heç bir şivəçilik, ləhcəçilik kimi xüsusiyyətlər yaranmamışdır. Əksinə, ədəbi dil sözləri ilə sinonimlik t əşkil edən dialekt sözləri əsərin dilinə yeni bir canlılıq, t əbiilik, obrazlılıq gətirmişdir: N əhayət, bir səngərin dalındakı kahaya soxulduqda h ənirti eşitdi (I, 217). Qara dayı, biz namusu əppəyə qatıb yeyən adam- lardan deyilik! (III, 258). Tez oturu n, toqqanın altını bərkidin, əl-ayağınızı sazlayın (I, 52). Misallarda verilmiş kaha, hənirti, əppək, toqqa sözləri dialekt m ənşəlidir 85 . H əmin sözlər ədəbi dildə olan quyu, s əs, çörək, qayış sözləri ilə sinonimlik təşkil edir. Müəllif üslubi m əqsəddən asılı olaraq, xüsusi üslubi çalarlıq yaratmaq üçün bu sözl ərdən istifadə etmişdir. 85 Bax: Az ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964. Az ərbaycan dili məsələləri 251 Sinoniml ər obrazların daxili-mənəvi aləmini açmaq, onların hadisə və obyektlərə fəal psixoloji münasibətini bildirm ək baxımından da romana mühüm üslubi vəzifə daşıyırlar: “−Gedib saçlarımı döşəyərəm ayaqları altına, ağlayaram, göz yaşı tökərəm, xahiş edərəm, yalvararam – bağışlarlar!” (III, 163). Ağlamaq – göz yaşı tökmək sinonim qoşalığı ilə sur ətin şikayət və yalvarışları inandırıcı və təsirli bir dil ilə ifad ə edilmişdir. Habel ə əsərdə surətin qaba təbiətini göstərmək, oxucuda ona qarşı nifrət yaratmaq üçün ədəbi dilə məxsus sözün əvəzinə onun sinonimi kimi vulqar sözün işlədil- m əsinə ehtiyac duyulur: −Yüklü heyvanlar ötdükdən sonra Göyçək hırıldadı (II, 397). “Gülm ək” sözünün sinonimi olan “hırıldamaq” sözünü işlətməkdə təbii ki, müəllifin məqsədi Göyçəyin qaba t əbiətini, onun əxlaqi cəhətdən naqis olduğunu oxucuya çatdırmaqdır. Əsərdə mətləb aydınlığı, sözün mənasının aydın- laşdırılması üçün də sinonimləri fəal üslubi vasitə kimi görürük. Üst köyn əyinin yaxasını düymələdi, komandirlik kursunu qurtarark ən aldığı, boynuna tikilmiş qəşəng biçimli şinelini geydi, partupeyini (çiyin qayışını) və tapançasını bağladı... (I, 4). Əvvəldə “Dostluq qalası” romanının dilində alınma sözl ərin sinonimliyindən geniş istifadə edildiyini göstər- mişdik. Əsərin dilində ərəb, fars, rus, türk və s. dillərdən alınmış sözlərin məna rənginə, üslubi çalarlığına görə mühüm əhəmiyyət daşıdığından müəyyən qədər danış- Misir S əfərov 252 mışdıq. Qeyd etmişdik ki, müəllif bu sözlərdən həyat h əqiqətlərini olduğu kimi, bütün parlaqlığı ilə vermək, insanın daxili aləmini, xarakterlərini qabarıq cizgilərlə açıb göstərmək, surəti oxucunun gözü qarşısında bütün əzəməti ilə canlandırmaq və ən başlıcası, üslubi çalarlıq yaratmaq üçün faydalanmışdır. “Dostluq qalası” romanın- da alınma sözlərin üslubi sinonimlik xüsusiyyətlərinin r əngarəng olduğunu nəzərə alıb, onların bəzilərini konkret faktlarla, burada qeyd ə almağı lazım bilirik: a) T əkrara yol verməmək üçün alınma sözlərin sino- nimliyind ən istifadə edilmişdir: “ −Su içdikdə bağçanın çiçəkləri elə bil bir boy artırdı. Xüsusən kan və xətmi güllərinin başı qalxıb, heyk əllərin ayağına toxunurdu” (III, 15). M ən gəmidə əsgərlərə düz bir saat bu barədə mühazir ə oxumuşam. Sənə məsləhət görürəmki, leksiyamı dinl əməmiş, bu saat onu belindən aç, başına qoy! (I, 63). b) Xüsusi üslubi çalarlıq yaratmaq üçün: − O nə anbardı, nə skladdı Canı kişi saxlayır? (II, 53). c) Sur ətin hansı zümrəyə mənsub olduğunu bildirmək üçün: − Cənab, hamımız türk deyilikmi? (II, 407). Ancaq yen ə də özünü o yerə qoymayıb soruşdu: −Nasılsınız, arkadaş? (II, 239). −Lap Nikolay zamanı da mən orada bulunmuşam, qoca kişilər orada oruc tutmazlardı, namazı bayramdan- bayrama qılarlardı (I, 37). Göründüyü kimi, sur ətin nitqinə “yoldaş” əvəzinə “c ənab”, “necəsiniz” əvəzinə “nasılsınız”, “qardaş” əvəzinə “arkadaş”, “olmaq” əvəzinə “bulunmaq” kimi Yüklə 1,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|