Az
ərbaycan dili məsələləri
259
l
ərin bu tipi, yəni nisbi antonimlilik çox zaman, xüsusilə
b
ədii əsərlərdə özlərinin üslubi məqamları ilə sıx əlaqədə
olurlar. Bel
ə ki, bu zaman ilk baxışda antonim olmayan
ifad
ə və anlayışlar belə müəllif niyyətilə, üslubi yerinə
gör
ə qarşılaşa və antonimlik əlaqəsinə girə bilirlər.
Romanın sinonimlik cərgələri üçün tipik olan bir
xüsusiyy
ət, antonim sözlərə də eyni dərəcədə xasdır. Bu da
mü
əllifin antonim sözlərdən istifadə edərkən dilimizin öz
lüğət tərkibinə əsaslanması, məhz dilimizin söz ehtiya-
tından, əsl Azərbaycan dili mənşəli sözlərdən çıxış etmə-
sidir. Q
ələminə məsuliyyətlə yanaşan Ə.Əbülhəsən bilirdi
ki, “
əcnəbi sözlərin dilimizdə işlədilməsinə xüsusi diqqət
yetirm
əli, bu işdə ehtiyatlı olmaq lazımdır. Sözlərin başqa
dild
ən alınmasının müəyyən bir zəruri əsası olmalıdır.
İstənilən vaxt istənilən sözü alıb işlətmək düzgün deyildir.
H
ər cür əcnəbi sözü dilə daxil etmək və ya belə təşəbbüs
göst
ərmək əksər hallarda mənfi nəticə verir, dili qəliz-
l
əşdirir, onu anlaşılmaz hala salır”
89
.
“Do
stluq qalası” romanının dilində sözləri mənşəyinə
gör
ə tədqiq edərkən müəyyənləşdirdik ki, əsərin dilində
işlənmiş alınma sözlərin özləri belə bugünkü dilimiz
baxımından ümumişlək xarakterlidir. Bu sözlər tarixən
dilimiz
ə keçib, dilin istər fonetik, istərsə də qrammatik
qayda-
qanunlarına tam uyğunlaşıb. Belə alınma sözlər
dilimizd
ə o dərəcədə sabitləşib ki, hətta xüsusi tədqiqat
olmadan bu sözl
ərin alınma olduğunu müəyyənləşdirmək
ç
ətin olur. Məsələn, qoca-cavan, sağlam-xəstə və s. anto-
niml
əri fars, sual-cavab, əvvəl-axır antonimləri ərəb dilin-
d
ən alınmadır. Hər bir azərbaycanlı nitqində bu sözlərdən
89
A.Ə.Aslanov. Bədii əsərlərin lüğət tərkibinin üslubi imkanları. Azərbaycan
b
ədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər). “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1970, səh.60-
61.
Misir S
əfərov
260
bol-bol istifad
ə edir, çünki bu sözlərin mənası danışana və
dinl
əyənə tam aydındır.
“Dostluq qalası” romanının dilində işlənmiş anto-
niml
əri mənşəcə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1. Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olanlar: yer-göy,
uzaq-
yaxın, isti-soyuq, tez-gec, ağlamaq-gülmək, durmaq-
oturmaq, dal-qabaq, yaz-
qış, bərk-boş, var-yox, gecə-
gündüz, sağ-sol, iç-çöl, yaxşı-pis, vermək-almaq, getmək-
g
əlmək, girmək-çıxmaq, böyük-kiçik, əkin-biçin, bayaq-
indi, ir
əli-geri, tutmaq-buraxmaq, minmək-düşmək, ölü-
diri, bol-
qıt, düz-əyri, az-çox və s.
2. Əsl Azərbaycan sözü ilə alınma sözlərdən ibarət
olanlar: sonra (a) -
əvvəl (ə), aydın (a) – zülmət (ə),
bacarıqlı (a)- aciz (ə), geniş (a) - müxtəsər (ə), yavaş (a) –
c
əld (ə), qoca (a) – cavan (f), sağlam (a) – xəstə (a) –
naxoş (f), çalışqan (a) – tənbəl (f), yaxşı 9A0 – bəd (f),
dinm
əz (a) – dilavər (f) və s.
3. Alınma sözlərdən ibarət olan antonim sözlər. Bu
qrupa aid sözl
ərin özləri də iki yerə bölünür:
a) müxt
əlif dillərdən alınma sözlərin antonimliyi:
m
əsud (ə) – bədbəxt (f), cəhənnəm (ə) – behişt (f), xəsis
(
ə) – mərd (f), müvəqqəti (ə) - əbədi (f) və s.
b) eyni dild
ən alınmış sözlərin antonimliyi: sual (ə) –
cavab (
ə), mərhəmət (ə) – qəzəb (ə), mədaxil (ə) – məxaric
(
ə), arif (ə) – cahil (ə), bəli (ə) – xeyr (ə), fəqir (ə) – zalım
(
ə),heyvan (ə) – insan (ə), dünya (ə) – axirət (ə), avam (ə)
– m
ədəni (ə), halal (ə) – haram (ə), şad (f) – pərişan
(peşman) (f), piyadə (f) – suvarı (f), bədbəxt (f) – xoşbəxt
(f) v
ə sairə.
“Dostluq qalası” romanının dilində işlənən antonim-
l
ər müxtəlif məna və məfhumları ifadə etmə dairəsinə görə
Az
ərbaycan dili məsələləri
261
xeyli genişdirlər. İnsanların fəaliyyəti, ətraf mühitə müna-
sib
əti, təbiət hadisələri və s. hal, keyfiyyət və mənzərələrin
əks olunmasında antonimlər fəal üslubi üstünlüyə malik-
dirl
ər. Əsərin mətnindəki antonimlərin bəzi məna xüsusiy-
y
ətlərini, əyanilik xatirinə, burada xatırlamaq, zənnimizcə,
yerin
ə düşərdi.
a)
İnsanın iş fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq əlamət,
keyfiyy
ət və xüsusiyyət anlayışı bildirən antonimlər:
ziyan-xeyir, yoxsul-
varlı, qoca-cavan, lovğa-təvazökar,
m
ədaxil-məxaric, şad-peşiman, abstrakt-konkret, nikbin-
b
ədbin, xəsis-səxavətli, söndürmək-yandırmaq, süvari-
piyada, tanış-yad, toy-yas, ölü-diri, evlənmək-boşanmaq,
sökm
ək-tikmək, doğma-yad, qıtlıq-bolluq, yaxşılıq-pislik,
çalışqan-tənbəl, gülmək-ağlamaq, yatmaq-durmaq, yaz-
maq-
pozmaq, sağlam-xəstə, arıq-kök, qüvvətli-zəif, avara-
işgüzar, ağıllı-axmaq, ac-tox, aciz-bacarıqlı, küsmək-
barışmaq, sülh-müharibə, baha-ucuz, ağlamaq-gülmək,
ist
əmək-rədd etmək, gözəl-çirkin, böyük-balaca və s.
b) Bizi
əhatə edən aləmlə - təbiət hadisələri və
varlıqla əlaqədar anlayışları ifadə edən antonimlər: dolu-
boş, yetişmiş-kal, qaranlıq-işıq, donmaq-ərimək, küləkli-
sakit, işıqlı-qaranlıq, isinmək-soyumaq, yanmaq-sönmək,
sulamaq-
qurutmaq, şirin-acı, yüngül-ağır, tünd-açıq, bərk-
yumşaq, nazik-yoğun, işıq-qaranlıq, soyuq-isti, ağ-qara,
ağarmaq-qaralmaq, çıxmaq-batmaq, quru-dəniz, dərin-
dayaz, isti-soyuq, gen-dar, hündür-alçaq v
ə s.
c) Vaxt, zaman anlayışı bildirən antonimlər: yay-qış,
əvvəl-axır, qabaq-sonra, keçmiş-gələcək, tez-gec, səhər-
axşam, gecə-gündüz, dünən-sabah və s.
ç) M
əkanla əlaqədar anlayışları ifadə edən anto-
niml
ər: yer-göy, sol-sağ, aşağı-yuxarı, içəri-bayır, gen-dar,
giriş-çıxış, ora-bura, uzaq-yaxın, iç-çöl, dərəlik-təpəlik,
Dostları ilə paylaş: |