Az
ərbaycan dili məsələləri
265
daxili nitqin
ə də antonim sözləri məmnuniyyətlə daxil edir.
Xüsusil
ə, onların müharibəyə nifrət və qəzəblərini, onların
bu faci
əvi bəla haqda düşüncələrini zidd mənalı sözlərin
qarşılaşdırılması yolu ilə təzahür etdirir;
-
Yazıq arvadlar! – deyə Maral qəlbinin dərinliyindən
ah ç
əkib ürəyində onlara xitab etdi: - Yazır bacılarım!
İşığa çıxdığımız cəmi beş-on il idi, böyüklərimiz azad
h
əyatın ləzzətini təzə-təzə dadırda, kiçiklərimiz isə necə
xoşbəxt idilər! Hitlerçilər bunu gözümüzdən gətirdilər! İsti
aşımıza soyuq su qatdılar...
Biz
ə deyən olmur ki, bunu çıxar, sənə yaraşmır; onu
gey, s
əni yaxşı tutur. Mən Kəyanla nə yaşamışdım ki,
h
əftələrlə, bəzən də aylarla onun üzünü görmürdüm; ona
h
ələ bir o qədər də öyrənməmişdim. Bununla belə axşam-
lar, gec
ələr, səhərlər ondan ötrü nə qədər darıxıram. Siz
y
əqin məndən də çox darıxırsınız, çünki gecəni-gündüzü
bir yerd
ə idiniz. Axı bu necə ola bilər ki, səhər ayılanda
yoldaşını yanında görməyəəsən? Süfrən onsuz döşənə,
onsuz
yığıla?!. (III, 6-7).
“Dostluq qalası”nda antonim sözlərin ekspressiya
imkanları daha geniş və tutumlu təsir bağışlayır. Bu həm
d
ə digər tərəfdən, antonim sözlər vasitəsi ilə surətin daxili
al
əmini açmaq, onun necə bir xarakterə malik olduğunu
bütün inc
əliyi ilə göstərmək deməkdir:
İndi də qadın Xalıqovun təpədən-dırnağa qədər
ölçüb-biç
ən gözlərindən onun rəğbətini qazanmış oldu-
ğunu dərhal başa düşdü... (IV, II).
T
əpədən-dırnağa sözləri mənaca tam ziddiyyət təşkil
ed
ən mütləq antonimlərdir. Müəllif bu sözlərin vasitəsi ilə
sur
ətin daxili aləmini ustalıqla aça bilmişdir. Əsəri
diqq
ətlə oxuyan oxucular həmin antonim sözlərin yerinə
gör
ə hansı bir məqsədə xidmət etdiyini yəqin ki, hiss
Misir S
əfərov
266
etmişlər. Belə ki, yuxarıdakı nümunədə təsvir olunan
əhvalat Xalıqov ilə Göyçəyin arasında baş verir. Göyçək
batalyon ko
missarı Xalıqova Cumanın vətən xaini
olduğunu, onu aldadıb yoldan çıxartdığını xəbər verir.
Xalıqov müəyyən tədbir görmək, lazımi yerlərə məlumat
verm
ək əvəzinə, Göyçəyi şəhvani baxışlarla “təpədən-
dırnağa” süzür. Müəllif zidd məna bildirən birləşmələrdən
istifad
ə edir və onları köməyi ilə səciyyələndirdiyi surətin
m
ənəvi aləmini açır. “Biz bu fikirdəyik ki, xarakterin qəlb
al
əmini incəliklərinə qədər açmaqda, realist psixoloji
v
əziyyətləri təsvirdə, koloritlilikdə, canlı portretlər cız-
maqda Az
ərbaycan sovet romançıları içəridinfə Əbül-
h
əsənin “rəqibi” çox azdır”
90
.
Antoniml
ər təbiətin təsvirini vermək, əlvan bir
lövh
ələr yaratmaq üçün də müəllifin qələmində fəal dil
vahidl
ərindəndir.
İndi duman seyrələ-seyrələ çəkilir, oktyabr günəşi
hündür
ə qalxırdı. Qalxdıqca da meşə sarı, qırmızı rəngə
boyanırdı. Külək əsmirdi, buna görə də budaqlardan
aram-
aram sarı, qırmızı yarpaqlar yüngül quş kimi aşağı
enir, z
əif pıçıltı ilə yan-yana, üst-üstə sərilirdi, gah da çay-
çör
əyin yanına, oturanların üst-başına düşürdü (IV, 258).
Bu c
əhətdən əsərdə işlənmiş antonimlərin xüsusi tipi
olan m
ətni (kontekstual) antonimləri xatırlamağa da
ehtiyac vardır. Belə ki, bu zaman antonimlik sözün mətn
daxilind
əki mənası ilə bilavasitə bağlı olur. Belə antonim-
l
ərin belə yüksək üslubi məqamlığı təsvirdə səlis, ifadənin
90
Qulu X
əlilov. Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən. “Elm” nəşriyyatı,
Bakı, 1973, səh.272.
Az
ərbaycan dili məsələləri
267
güclü t
əsir qüvvəsinə və emosionallığa və b. xüsusiyyətlər
yaranmasına xidmət edir”
91
Arxa sözü kontekstind
ən jkənarda cəbhə sözü ilə
antonim deyildir. Bu sözün antonimi qabaq, ön sözl
əridir.
Lakin mü
əllif mətn daxilində əsərin mövzusuna uyğun
olaraq, arxa sözü il
ə cəbhə sözünü antonim kimi qarşı-
laşdırmışdır:
Arxada h
ərbi hazırlıq da yaxşı deyil, buna görə də
əsgər arxada öyrənməli olduğu şeyi cəbhədə öyrənir (II,
6).
Ümumxalq dilini mük
əmməl bilən, ondan yaradı-
c
ılıqla bəhrələnən bir nasir kimi Əbülhəsən müxtəlif zidd
anlayışları ifadə etmək, kontrastlı üslubi çalarlıq yaratmaq
üçün xalq danışıq dili sözlərinə romanda çox tez-tez üz
tutur. M
əsələn, Gövhəri yenə ağlamaq tutdu, ancaq stolun
aşağı başında oturan partizan onların Taqanroqdan çıxıb
qaçmaları haqqında danışmağa başlayanda o kiridi (IV,
41).
Nümun
ədə verilmiş “danışmaq”, “kirimək” antonim
qoşalığındakı kirimək (susmaq, sakit olmaq) sözü Qarabağ
şivələrinə məxsus bir sözdür
92
. Mü
əllifin bu sözü işlət-
m
əkdə əsas bədii məqsədi aşkar hiss olunur ki, onun
s
əciyyəsinə və nitqinə şivə rəngi – xüsusi üslub çalarlığı
verm
əkdir. Canlı xalq danışıq dilindən alınmış sözlər
obrazlılığı, emosionallığı artırır. Bu, hər şeydən əvvəl,
ondan ir
əli gəlir ki, sadə danışıq sözləri yerli kolorit
yaratmaq, üslubil
əşdirmək üçün xüsusi potensiala malik-
dirl
ər. Fikrimizə qüvvət kimi daha başqa cavan-qoca
antonim qoşalığı işlənir. Müəllif yerinə görə həm bu
91
Q.A.Talıbov. Müasir Azərbaycan dilindəə antonimlər. Nam.diss., Bakı,
1970, s
əh.75.
92
Bax: Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1954, səh.262.
Dostları ilə paylaş: |