MiSİr səFƏrov azərbaycan diLİ

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
265 
daxili nitqin
ə də antonim sözləri məmnuniyyətlə daxil edir. 
Xüsusil
ə, onların müharibəyə nifrət və qəzəblərini, onların 
bu faci
əvi bəla  haqda  düşüncələrini zidd mənalı  sözlərin 
qarşılaşdırılması yolu ilə təzahür etdirir; 
- 
Yazıq arvadlar! – deyə Maral qəlbinin dərinliyindən 
ah ç
əkib ürəyində  onlara xitab  etdi: -  Yazır  bacılarım! 
İşığa  çıxdığımız  cəmi  beş-on il idi, böyüklərimiz  azad 
h
əyatın  ləzzətini təzə-təzə  dadırda,  kiçiklərimiz  isə  necə  
xoşbəxt idilər! Hitlerçilər bunu gözümüzdən gətirdilər! İsti 
aşımıza soyuq su qatdılar... 
Biz
ə deyən olmur ki, bunu çıxar, sənə yaraşmır; onu 
gey, s
əni  yaxşı  tutur. Mən Kəyanla nə  yaşamışdım  ki, 
h
əftələrlə, bəzən də  aylarla onun üzünü görmürdüm; ona 
h
ələ bir o qədər də öyrənməmişdim. Bununla belə axşam-
lar, gec
ələr, səhərlər ondan ötrü nə qədər darıxıram. Siz 
y
əqin məndən də çox darıxırsınız, çünki gecəni-gündüzü 
bir yerd
ə  idiniz.  Axı  bu  necə  ola bilər ki, səhər  ayılanda 
yoldaşını  yanında  görməyəəsən? Süfrən  onsuz  döşənə, 
onsuz 
yığıla?!. (III, 6-7). 
“Dostluq  qalası”nda  antonim sözlərin ekspressiya 
imkanları daha geniş və  tutumlu təsir bağışlayır. Bu həm 
d
ə digər tərəfdən, antonim sözlər vasitəsi ilə surətin daxili 
al
əmini açmaq, onun necə  bir xarakterə  malik  olduğunu 
bütün inc
əliyi ilə göstərmək deməkdir: 
İndi  də  qadın  Xalıqovun  təpədən-dırnağa  qədər 
ölçüb-biç
ən gözlərindən onun rəğbətini  qazanmış  oldu-
ğunu dərhal başa düşdü... (IV, II). 
T
əpədən-dırnağa sözləri mənaca tam ziddiyyət təşkil 
ed
ən mütləq antonimlərdir. Müəllif bu sözlərin vasitəsi ilə 
sur
ətin daxili aləmini ustalıqla  aça  bilmişdir.  Əsəri 
diqq
ətlə  oxuyan oxucular həmin antonim sözlərin yerinə 
gör
ə  hansı  bir  məqsədə  xidmət etdiyini yəqin ki, hiss 

---

Misir S
əfərov 
 
 
266 
etmişlər. Belə  ki,  yuxarıdakı  nümunədə  təsvir  olunan  
əhvalat  Xalıqov  ilə  Göyçəyin  arasında  baş  verir.  Göyçək 
batalyon ko
missarı  Xalıqova  Cumanın  vətən xaini 
olduğunu,  onu  aldadıb  yoldan  çıxartdığını  xəbər verir. 
Xalıqov  müəyyən tədbir görmək, lazımi yerlərə məlumat 
verm
ək  əvəzinə, Göyçəyi  şəhvani  baxışlarla  “təpədən-
dırnağa” süzür. Müəllif zidd məna bildirən birləşmələrdən 
istifad
ə edir və onları köməyi ilə səciyyələndirdiyi surətin 
m
ənəvi aləmini açır. “Biz bu fikirdəyik ki, xarakterin qəlb 
al
əmini incəliklərinə  qədər açmaqda, realist psixoloji 
v
əziyyətləri təsvirdə, koloritlilikdə,  canlı  portretlər  cız-
maqda Az
ərbaycan sovet  romançıları  içəridinfə  Əbül-
h
əsənin “rəqibi” çox azdır”
90
. 
Antoniml
ər təbiətin təsvirini    vermək,  əlvan bir 
lövh
ələr yaratmaq üçün də  müəllifin qələmində  fəal dil 
vahidl
ərindəndir. 
İndi  duman  seyrələ-seyrələ  çəkilir, oktyabr günəşi 
hündür
ə qalxırdı. Qalxdıqca da meşə sarı, qırmızı rəngə 
boyanırdı.    Külək  əsmirdi,  buna  görə  də  budaqlardan 
aram-
aram  sarı,  qırmızı  yarpaqlar  yüngül  quş  kimi  aşağı 
enir, z
əif pıçıltı ilə yan-yana, üst-üstə sərilirdi, gah da çay-
çör
əyin yanına, oturanların üst-başına düşürdü (IV, 258). 
Bu c
əhətdən əsərdə işlənmiş antonimlərin xüsusi tipi 
olan m
ətni (kontekstual) antonimləri  xatırlamağa  da  
ehtiyac vardır. Belə ki, bu zaman  antonimlik sözün mətn 
daxilind
əki mənası ilə bilavasitə bağlı olur. Belə antonim-
l
ərin  belə yüksək üslubi məqamlığı təsvirdə səlis, ifadənin 
                                                 
90
 Qulu X
əlilov. Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən. “Elm” nəşriyyatı, 
Bakı, 1973, səh.272. 

---

Az
ərbaycan dili məsələləri 
 
267 
güclü t
əsir  qüvvəsinə və emosionallığa və b. xüsusiyyətlər 
yaranmasına xidmət edir”
91
 
Arxa sözü kontekstind
ən jkənarda cəbhə  sözü ilə 
antonim deyildir. Bu sözün antonimi qabaq, ön sözl
əridir. 
Lakin mü
əllif mətn daxilində  əsərin  mövzusuna  uyğun 
olaraq,  arxa sözü il
ə  cəbhə  sözünü  antonim  kimi  qarşı-
laşdırmışdır: 
 Arxada  h
ərbi hazırlıq da  yaxşı deyil, buna  görə  də 
əsgər arxada öyrənməli olduğu şeyi  cəbhədə öyrənir (II, 
6). 
Ümumxalq dilini mük
əmməl bilən, ondan yaradı-
c
ılıqla bəhrələnən bir nasir kimi Əbülhəsən müxtəlif zidd 
anlayışları ifadə etmək, kontrastlı üslubi çalarlıq yaratmaq 
üçün  xalq  danışıq  dili  sözlərinə  romanda  çox tez-tez üz 
tutur. M
əsələn, Gövhəri yenə ağlamaq tutdu, ancaq stolun 
aşağı başında oturan    partizan onların  Taqanroqdan çıxıb 
qaçmaları  haqqında  danışmağa  başlayanda  o  kiridi  (IV, 
41). 
Nümun
ədə  verilmiş  “danışmaq”,  “kirimək”  antonim 
qoşalığındakı kirimək (susmaq, sakit olmaq) sözü Qarabağ 
şivələrinə  məxsus bir sözdür
92
. Mü
əllifin  bu  sözü  işlət-
m
əkdə  əsas bədii məqsədi  aşkar  hiss  olunur  ki,  onun 
s
əciyyəsinə  və  nitqinə  şivə  rəngi  –  xüsusi  üslub  çalarlığı 
verm
əkdir.  Canlı  xalq  danışıq  dilindən  alınmış  sözlər 
obrazlılığı,  emosionallığı  artırır.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl, 
ondan ir
əli gəlir ki, sadə  danışıq  sözləri yerli kolorit 
yaratmaq, üslubil
əşdirmək üçün xüsusi potensiala malik-
dirl
ər. Fikrimizə  qüvvət  kimi  daha  başqa  cavan-qoca 
antonim  qoşalığı  işlənir. Müəllif yerinə  görə  həm bu 
                                                 
91
 
Q.A.Talıbov. Müasir    Azərbaycan dilindəə antonimlər.  Nam.diss., Bakı, 
1970, s
əh.75. 
92
 Bax: Az
ərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1954, səh.262. 

---