Moliya va Soliqlar” fanidan mustaqil ishi mavzu: Moliya tizimi va uning asosiy bo‘g‘inlari

3.Davlatning moliyaviy siyosati.

Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining muhim bu\inlaridan biri sifatida aholi moliyasini alohida ko‘rib utadilar. Ularning fikrlariga ko‘ra YAIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy subyekt sifatida katnashadi va yirik miyosida pul jam\armalariga ega bo‘ladi. Bunday jam\armalar hozirgi sharoitda nafaqat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biriga aylanmokda.

Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bo\liqdir. Chunki bir tomondan budjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafaqat korxonalarning xususiy mabla\lari hisobiga balki qarz mabla\lari hisobiga ham amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mabla\lar tarkibida budjet mabla\lari ham mavjuddir.
Budjet davlat moliyasini asosiy bo‘\ini hisoblanadi. Chunki budjet orqali YAIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat budjet orqali yirik miqdordagi pul mabla\lariga ega bo‘ladi. Bunday pul mabla\lari orqali davlat o‘zining jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda budjet asosiy rol o‘ynaydi. 2002 yilda umumiy budjet harajatlarining 40,27% i ijtimoiy madaniy tadbirlarga yunaltirilishi rejalashtirilgan. Shuningdek aholini ijtimoiy ximoya qilish tadbirlari uchun jami budjet harajatlarining 7,495%i sarflanishi rejalashtirilgan.
Mazkur ko‘rsatkichlar budjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiqlaydi.
Aksariyat iqtisodchilar tomonidan su\urta munosabatlari moliya tizimining asosiy bu\inlari sifatida ko‘rib utiladi.
Su\urta munosabatlari- unda katnashuvchi subyektlar o‘rtasidagi xo‘jalik subyektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni koplash yoki su\urta holatlarini sodir bo‘lishi okibatlari bilan bo\lik uy xo‘jaliklari yuqotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan su\urta fondiga maqsadli badallar hisobiga alohida pul fondlarini shakllantirish bo‘yicha qayta taqsimlash munosabatlari majmuasidir.
Su\urtaning qo‘yidagi turlari mavjud:

1. 
   Ijtimoiy su’urta
   
2. 
   Mulkiy su’urta.
   
3. 
   Shaxsiy su’urta.
   
4. 
   Javobgarlik su’urtasi.
   
5. 
   Tavakkalchilik su’urtasi.
   

Ijtimoiy su\urta munosabatlarining obyekti- fukarolarning daromadlari hisoblanadi. Shaxsiy su\urtada- fukarolarning xayoti, so\ligi va mehnat qobiliyati hisoblanadi. Ijtimoiy va shaxsiy su\urta yirikrok tarmoqda birlashtirilishi mumkin ya’ni uy xo‘jaligi daromadlarini su\urtalash. Javobgarlik su\urtasida obyekt sifatida su\urtalanuvchining mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnoma shartlarini bajarish, kreditorlar qarzlarini qaytarish va boshqalar hisoblanadi. Tavakkalchilik su\urtasi yoki tadbirkorlik xatarlari su\urtasida foyda olinmaslik va qurilishi mumkin bo‘ladigan zarar hisoblanadi.

Mulkiy su\urta munosabatlarining obyekti sifatida su\urtalovchining moddiy qiymatliklari hisoblanadi.
Su\urta qo‘yidagi funksiyalarni bajaradi:

1. 
   Risk;
   
2. 
   Ogoxlantirish;
   
3. 
   Nazorat.
   

Davlat har qanday o‘zining vazifalari bo‘yicha aniq maqsadlarga erishish uchun moliyadan foydalanadi. O‘rnatilgan maqsadlarni amalga oshirishda moliyaviy siyosat muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy siyosatni ishlab chiqish va uni amalda qullash jarayonida o‘rnatilgan vazifalarni amalga oshirish shart sharoitlari ta’minlanadi. Ular iqtisodiy manfaatga ta’sir qilishning faol quroli sifatida ishtirok etadi. Moliyaviy siyosat ko‘p kirralidir. U quyidagi muhim bu\inlarni o‘z ichiga oladi:
Moliyaning rivojlanishini ilmiy asoslangan konsepsiyalarini ishlab chiqish. U asosan iqtisodiy qonunlar talablarini o‘rganish, xo‘jalikning rivojlanish holatini har tomonlanma kompleks tahlil qilish, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini, aholi extiyojlarini rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Istiqboldagi va joriy davrda moliyadan foydalanishning asosiy yo‘nalishlarini aniqlash. Bunda xalqaro omillar, moliyaviy mabla\larni o‘sish imkoniyatlarini hisobga olingan holdagi iqtisodiy siyosatda ko‘zda tutiluvchi o‘rnatilgan maqsadlarga erishish yo‘llaridan kelib chiqadi.
Amaliy faoliyatlarni muvofiqlashtirish. Bunda belgilangan maqsadlarga erishishga yunaltirilgan amaliy faoliyatlarni tashkiliy asoslari ko‘zda tutiladi.
Yuqoridagi bu\inlarning yaxlitligi moliyaviy siyosatni mazmunini aniqlab beradi. Istiqbolsiz moliyaviy siyosat moliyaning rivojlanishini asosiy konsepsiyalarini to‘lakonli ravishda mukammalashtirmaslik oqibatlari hisoblanadi.
Davlatning moliya siyosati bilan jamiyatning iqtisodiy faoliyati o‘rtasida muhim o‘zaro bo\liqlik mavjud.
Bir tomondan, moliyaviy siyosat iqtisodiy munosabatlar mahsuli bo‘lib, jamiyat siyosatini ishlab chiqishda va amalga oshirishda erkin emas, ya’ni moliyaviy siyosat mamlakat iqtisodiyotiga bevosita bo\liqdir.
Ikkinchi tomondan, moliyaviy siyosat mamlakatning iqtisodiy bazisidan kelib chiqqan va rivojlangan holda ma’lum bir mustaqillikka ega, hamda u o‘ziga hos qonuniyatlar va rivojlanish mantiqiga ega.
Ushbu yo‘nalishlarga asoslangan holda moliyaviy siyosat davlat iqtisodiyotiga va moliyaviy holatiga teskari ta’sir etadi. Bu ta’sir turlicha bo‘lishi mumkin;
Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o‘tkazish vositasida iqtisodiyotni rivojlanishi uchun qulay shart sharoitlar va imkoniyatlar yaratiladi.
Ba’zi hollarda siyosiy chora tadbirlar o‘tkazish vositasida iqtisodiyotni orkaga ketishi uchun qulay shart sharoitlar vujudga keladi.
Xo‘jalik yuritishni jaxon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, jamiyatning rivojlanishi uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi moliyaviy siyosatni ta’sir etish darajasini o‘sishiga olib keladi.
Iqtisodiyotda xo‘jalik tarmoqlarini turli darajada rivojlanishi, xo‘jaliklararo va hududlararo iqtisodiy alokalarni qiyinlashuvi iqtisodiyot tarmoqlari va hududlarni bir-biriga bo\liq holda va yakin darajada iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishini davlat tomonidan ta’minlanishini talab etadi. Shuning uchun ham davlat tomonidan moliyaviy tartibga solib turish muhim ahamiyatga egadir.
Davlatning iqtisodiy jihatdan qanchalik kuch qudrati oshsa, shunchalik moliyaviy mabla\larni o‘z ko‘lida mujjassamlashga imkon beradi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiy konyukturaga faol ta’sir ko‘rsatishga imkon beradi.
Iqtisodiy qarorlar, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari mantigi asosida, ko‘zda tutilgan moliyaviy tadbirlar okibatlarini ilmiy asoslangan holda va ularni iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlariga mos holda shakllantirish jamiyatning taraqqiyoti asosini tashkil qiladi. Bu o‘z navbatida moliya siyosatida tez tez uchraydigan va ilgaridan ko‘zda tutilishi qiyin bo‘lgan o‘zgartirishlarni oldini olishga imkoniyat yaratadi.
Moliyaviy siyosat o‘zining davriyligi va xal kiluvchi vazifalar tavsifiga bo\liq holda moliyaviy strategiya va moliyaviy taktikaga bo‘linadi.
Moliyaviy faoliyat tahlili shuni tasdiqlamokdaki hozirgi sharoitda moliyaviy siyosat va strategiya tushunchalari o‘rtasida yagona tushuntirishlar mavjud emas. Bu tushunchalar aralash holda talkin qilinmokda. Meyoriy xujjatlarda ham mazkur kategoriyalarni aniq talkini mavjud emas. Bu O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan moliyaviy siyosatni ishlab chiqish bo‘yicha uslubiy tavsiyalarga tegishlidir.
Lu\atda siyosat nimagadir erishish uchun qandaydir harakat tavsifi sifatida aniqlanadi. Strategiya siyosatni amalga oshirish san’atidir. Taktika siyosatni yuritish san’atining tarkibiy qismi sifatida kuriladi. Biroq mazkur tushuncha mazmunini tushungan holda shuni ta’kidlash joizki ko‘rsatib utilgan “siyosat” aniq yo‘nalishlar bo‘yicha moliyaviy strategiyani amalga oshirish uslubidan tashqari boshqa narsa emas.


Xulosa

Moliyaviy strategiyani har bir yo‘nalishini tavsifi amaliyotda ularni amalga oshirishning taktik uslublari yigindisining mavjudligini tasdiqlaydi.

Davlatning moliyaviy siyosati makroiktisodiy siyosatning bosh elementlaridan biri hisoblanadi. Hozirgi sharoitda O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan moliyaviy siyosat islohotlarning utish davridagi moliyaviy iqtisodiy inqirozlar okibatlarini tugatish va mamlakatdagi barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga yunaltirilgadir.
Moliyaviy siyosat qo‘yidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Soliq siyosati;
   
2. 
   Budjet siyosati;
   
3. 
   Pul kredit siyosati;
   
4. 
   Institutsional o‘zgarishlar;
   
5. 
   Investitsiya siyosati;
   
6. 
   Ijtimoiy siyosat.
   

Moliyaviy siyosatni tatbiq qilish uchun qo‘yidagilar zarur hisoblanadi;
- ijtimoiy tanglik kamaytirilishi lozim.
- davlat moliyasini soglomlashtirish lozim;
- bank tizimini meyor bo‘yicha ishlash imkoniyatlarini shakllantirish lozim;
-tovar va pul okimlarini tenglashtirish lozim;
-hududlarning moliyaviy iqtisodiy mustaqilligini yagona boshqaruv tizimi asosida okilona ta’minlash lozim.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan biri soliq siyosati hisoblanib. U asosan davlat uchun ham bozor katnashchilari uchun ham iqtisodiyotning real sektorining moliyaviy holatini yuksalishini ta’minlovchi soliqka tortish bo‘yicha imkoniyatlar shakllantirishi lozim. Soliq siyosatining asosiy vazifalari:
-soliq qonunchiligini, soliqka tortish bazalarini mukammallashtirish va to‘lov muammolarini pasaytirish maqsadlarida kompleks islox qilish;
-mavjud soliq va bojxona imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish;
-budjetga va budjetdan tashqari fondlarga to‘lovlar va jarimalarni restrukturizatsiya qilish;
- soliqka tortish mexanizmini soddalashtirish va iqtisodiyotning ustivor sohalari uchun soliqlar bo‘yicha imtiyozlar berish;