Moliyaviy hisob va hisobat

8.2-jadval
Korxona tulovni bo‘lib-bo‘lib to‘lash shartlarida mahsulotlarni sotish

№	Muomalalar mazmuni	Debet	Kredit
1.	Xaridordan bo‘nak odindi	5110	6310
2.	Mahsulotni sotishdan olingan daromad aks ettirildi	4010	9010
3.	Sotilgan mahsulot bo‘yicha QQS hisoblandi	4010	6410
4.	Sotilgan mahsulotning tannarxi hisobdan chiqarildi	9110	2830
5.	To‘lovlarning kelib tushishiga qarab xaridor qarzlarinint to‘lanishi aks ettirildi	5110	4010
6.	Bo‘nakning hisobga olinishi	6310	4010

Mahsulotni vositachilar orqali (komissiya shartnomasi bo‘yicha) sotishdagi tushum tayyor mahsulotlarni oluvchi tayyor mahsulotlarni yuk jo‘natuvchi (sotuvchi) nomidan sotish bo‘yicha majburiyatni o‘z zimmasiga olishi nazarda tutilgan komissiya shartlarida sotishda daromad yuk jo‘natuvchi tomonidan tovarlarni yuklab jo‘natish paytida emas, balki mahsulot oluvchi tomonidan uchinchi tarafga sotilgan paytda tan olinadi.

Misol.Ishlab chiqarish korxonasi avtomatlashtirilgan rangli televizor chiqarib, 480000 so‘mdan QQSni hisobga olgan holda sotadi, shu jumladan kafolat xizmat ko‘rsatilishi summasi 50000 so‘mga teng. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 268000 so‘mga teng.
2018 yil 21 fevralda korxona savdo tarmoqlariga 50 dona rangli televizorlarni yuklab jo‘natdi. Shartnoma bo‘yicha oldindan to‘lov hajmi 15 %ni tashkil etadi va qolgan summasi 2 oy mobaynida to‘lanishi lozim. Realizatsiya qilish qiymatidan 15 % hajmidagi oldindan to‘lov summasi korxonaning hisobraqamiga 2018 yil 3 martda kelib tushdi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan xo‘jalik operatsiyalari bo‘yicha buxgal­teriya hisobi yozuvlari quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
- rangli televizorlarni realizatsiya qilishdan olingan daromadning tan olinishi, bunda rangli televizorlarning sotish bahosi realiza­tsiya qilingan mahsulotlarni sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish qiymatini o‘z ichiga oladi:
Debet 4010 24 000 000 so‘m;
Kredit 9010 17 500 000 so‘m;
Kredit 6410 4 000 000 so‘m;
Kredit 6230 2 500 000 so‘m;
24 000 000 so‘m = 480 000 so‘m x 50 dona; 4 000 000 so‘m = 24 000 000 so‘m x 20 / 120; 2 500 000 so‘m = 50 000 so‘m x 50 dona;
- realizatsiya qilingan rangli televizorlarning tannarxi summasiga:
Debet 9110 13 400 000 so‘m;
Kredit 2810 13 400 000 so‘m;
13 400 000 so‘m = 268 000 so‘m x 50 dona;
- rangli televizorlarni sotib olgan xaridordan oldindan to‘lov summasining kelib tushishini aks ettirish:
Debet 5110 3 600 000 so‘m;
Kredit 6310 3 600 000 so‘m;
3 600 000 so‘m = 24 000 000 so‘m x 15 / 100.
3. Reklama uchun mukofot.
Ommaviy axborot vositasi tomonidan vositachilik haqi omma oldida tegishli reklama yoki reklama tasmasi chiqarilganda tan olinadi. Ishlab chiqarish vositachilik haqi loyihani tugallanish bosqichi ko‘rsatilganda tan olinadi.
Reklama uchun olingan oldindan to‘lov summasini 6310 “Xaridor­lar va buyurtmachilardan olingan avanslar” schyotida hisobga oladilar, xizmat ko‘rsatilgandan so‘ng esa ushbu oldindan to‘lovni tushumga ki-ritadilar, ya’ni daromad sifatida tan olinadi va quyidagi buxgalte­riya hisobi yozuvi bilan aks ettiriladi:
- reklama bo‘yicha komission xizmatlarni ko‘rsatish uchun oldin­dan to‘lovning olinishida:
debet 5110 «Hisob-kitob schyoti» schyoti;
kredit 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avans­lar» schyoti;
- ommaviy axborot vositalari tomonidan reklama xizmatlari ko‘rsatilgandan so‘ng xizmatlarni bajarishdan olingan daromadning tan olinishi:
debet 6310 «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan avans­lar» schyoti;
kredit 9030 «Ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar» schyoti.
4. Sug‘urta agentliklarining vositachilik haqi. Sug‘urta agentligi tomonidan olingan yoki olinishi lozim bo‘lgan vositachilik haqi, agent tomonidan keyinchalik xizmat ko‘rsatish talab etilmasa, agent tomonidan sug‘urta polisi kuchga kirgan yoki tiklangan kunidan keyin daromad deb tan olinadi. Lekin, agentdan polis amalda bo‘lgan muddatda keyinchalik xizmat ko‘rsatish talab qilinishi ehtimoli mavjud bo‘lsa, komission haq yoki uning qismi kechiktiriladi va polis kuchga ega bo‘lgan davr mobaynida daromad sifatida tan olinadi.
5. Abonement yig‘imlari. San’atkorlarning chiqishlari, banketlar va boshqa alohida hollardan tushum bunday hollar ro‘y berganda daromad sifatida tan olinadi. Qator voqealarga chiptalar sotilganda, to‘lov har bir voqea ko‘rsatilgan vaqtda ko‘rsatilgan xizmat hajmi bo‘yicha har bir voqea orasida taqsimlanadi.
6. O‘qitish uchun to‘lov. Daromad o‘qitish davri mobaynida tan olinadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotni tuzish chog‘ida “izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar”da quyidagi ma’lumotlarni ochib berishi lozim:

1. 
   Daromadni tan olish uchun qabul qilingan hisob siyosati, shu jumladan xizmat ko‘rsatishni o‘z ichiga olgan bitimlarning nihoyasiga etishi bosqichlarini belgilash uchun qabul qilingan usullar.
   
2. 
   Daromadning hisobot davri davomida aks ettirilgan har bir muhim toifasi miqdori, shu jumladan quyidagilardan olingan daro­madlar: tovarlarni sotishdan, xizmat ko‘rsatishdan, foizlardan, royaltidan, dividendlardan.
   
3. 
   Daromadlarning har bir muhim toifasiga kiritilgan tovarlar yoki xizmatlarni ayirbosh qilishdan olingan daromad miqdori.
   

Tayyor mahsulot, tovar, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar, shuningdek sotilgan tovarlarning qaytishi, sotish va baholardan chegirmalar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”;
9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”;
9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar”;
9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”;
9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar”.
9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlarining kreditida korxonaning asosiy faoliyati (tayyor mahsulotlar, tovarlarni sotish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish)dan daromadlar olinadigan schyotlar va pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi, biroq, oldingi hisobot davrlarida olingan, ammo joriy hisobot davriga tegishli bo‘lgan daromad summalari 6230 “Boshqa kechiktirilgan daromadlar” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Mahsulot, tovar, ish, xizmatlarni sotishda 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlarida sotishdan tushgan sof tushum summasi aks ettiriladi.
Hisobot davrining oxirida 9010 “Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar”, 9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”, 9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko‘rsatishdan daromadlar” schyotlari 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti bilan yopiladi.
9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyoti sotilgan mahsulot va tovarlarning qaytishini hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Bu schyot asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) guruhiga kontr-passiv schyot hisoblanadi va uning debet aylanmasi mahsulotlar va tovarlar sotishdan daromadni kamaytiradi. 9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi” schyotining debetida qaytarilgan tovarlar qiymati, tegishli: pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan - xaridorlar va buyurtmachilar tomonidan qaytarilgan tovarlarning qiymati; olinadigan schyotlar bilan - qaytarilgan tovarlar bo‘yicha bekor qilingan debitorlik qarzlari summasi; to‘lanadigan schyotlar bilan - mazkur tovarlar uchun xaridorlar va buyurtmachilardan olingan to‘lovlar va bo‘naklar bo‘yicha vujudga kelgan qarz summasi aks ettiriladi. Bunda ilgari hisoblangan qo‘shilgan qiymat solig‘i, aktsiz solig‘i bo‘yicha byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni hisobga oluvchi tegishli schyotlarning debeti va pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar, olinadigan schyotlarning kreditida yozuv amalga oshiriladi. Qaytarilgan mahsulotlar va tovarlarning tannarxi TMZlarni hisobga oluvchi tegishli schyotlarning debetida va sotilgan mahsulotlar va tovarlarning tannarxini hisobga oluvchi tegishli schyotlarning kreditida aks ettiriladi.
9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyoti shartnoma shartlariga muvofiq berilgan sotuv chegirmalari, shuningdek sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larda aniqlangan yaroqsizliklar va hokazolar natijasida berilgan narx chegirmalarni hisobga olish uchun mo‘ljallangan. Ushbu schyot asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) guruhiga kontr-passiv schyot hisoblanadi va uning debet aylanmasi mahsulotlar va tovarlarni sotishdan, ish bajarishdan va xizmat ko‘rsatishdan daromadlarni kamaytiradi. 9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar” schyotining debetida sotuv va narxlardan berilgan chegirmalarning summasi tegishli olinadigan schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi
Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar (9000) bo‘yicha analitik hisob sotilgan mahsulotlar (tovarlar), bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo‘yicha alohida yuritiladi. Bundan tashqari, analitik hisobni sotuvning geografik segmentlari (hududlar) va korxonani boshqarish uchun zarur bo‘lgan boshqa segmentlar bo‘yicha yuritish mumkin.
Sotilgan tayyor mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”;
9120 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”;
9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi”;
9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish / xarid qilish”;
9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar”.
Tayyor mahsulotlar, tovarlar, ishlar, xizmatlar sotilganda, sotilgan tayyor mahsulotlar, tovarlar, ishlar, xizmatlarning tannarxi 9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”, 9110 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”, 9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi” schyotlarining debetida tayyor mahsulotlarni (2800), tovarlarni (2900) hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettriladi.
Hisobot davrining oxirida 9110 “Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi”, 9120 “Sotilgan tovarlarning tannarxi”, 9130 “Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning tannarxi” schyotlari 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyoti bilan yopiladi.
Sotilgan mahsulot (tovar, ish, xizmat)larning tannarxini hisobga oluvchi schyotlar (9100)dan amalda foydalanish korxonada qo‘llaniladigan tovar-moddiy zaxiralarning hisob usuliga, ya’ni tovar-moddiy zaxiralarning uzluksiz yoki davriy hisobiga bog‘liq.
Tovar-moddiy zaxiralarni uzluksiz hisobga olish usuli qo‘llanilganda har bir mahsulot yoki tovarning tannarxi uning ishlab chiqarish jarayonidagi harakatiga qarab xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarda to‘planadi.
Tovar-moddiy zaxiralarni davriy hisobga olish usulidan foydalanilganda har bir mahsulot (tovar)ning tannarxi hisobot davri davomida vaqtinchalik 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid qilish” schyotida yig‘iladi, biroq sotilgan mahsulotlar, tovarlarning haqiqiy tannarxini faqat TMZ inventarizatsiya qilingandan so‘ng aniqlash mumkin. 9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar” schyoti - hisobot davrining oxirida inventarizatsiya natijasida TMZni mavjudligini aks ettirish uchun foydalaniladigan vaqtinchalik schyot. Ko‘rsatilgan schyotning debeti bo‘yicha TMZning kamayishi, krediti bo‘yicha TMZning o‘sishi TMZni hisobga oluvchi schyotlar (1000-2900) bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
9150 “Davriy hisobda TMZ bo‘yicha tuzatishlar” schyotining qoldig‘i 9910 “Yakuniy moliyaviy natija” schyotiga o‘tkazilishi orqali yopiladi.
Hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida yaratilayotgan mahsulotlarni o‘z vaqtida xaridorlarga, ya’ni chakana va ulgurji savdo nuqtalariga etkazib berish katta ahamiyatga ega. Chunki bizning korxona etkazib bermasa, bizning raqobatchilarimiz etkazib beradi yoki xaridorlar muqobil mahsulotlarni sotib oladilar. Bu borada albatta korxona tashish xarajatlarini amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Tayyor mahsulotlarni tashish uchun qilingan sarflar korxonaning sotish xarajatlari hisoblanadi. Sotish xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritilmay davr xarajatlari tarkibida hisobga olinadi va bu xarajatlar korxonaning yalpi foydasi hisobidan qoplanadi.
Tashish xarajatlari: tovarlarni temir yo‘l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida tashish xarajatlari, ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar ham kiritiladi.
Tashish xarajatlarining asosiy moddalariga quyidagilar kiradi
— ish haqi;
— yonilg‘i xarajatlari;
— moylash xarajatlari;
— tuzatish va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari;
— avtomobil shinalari emirilishi xarajatlari;
— amortizatsiyasi xarajatlari;
— ustama xarajatlar.⁶⁹
Avtomobillar yaqin masofaga tayyor mahsulot tashisa, ko‘p yuk tashiydi va kam miqdorli tonna-kilometrli ish bajaradi. Aksincha bo‘lganda esa tonna-kilometrli ish ko‘p bo‘lib, tashilgan yuk xajmi kam bo‘ladi. Birinchi holda avtomobillarniig umumiy yo‘l bosish masofasi kam, lekin ishbay usuli bilan shofyorlar mehnatiga haq to‘lashda ular miqdorlari teng yoki bir-biriga yaqin bo‘ladi.
Agar korxona tayyor mahsulotlarni o‘z avtotransportida tashisa quyidagicha provodkalar bo‘ladi:
Xaridorlarga etkazilayotgan tayyor mahsulotlarni tashuvchi avtotransport vositalariga yoqilg‘i-moylash materiallari sarflandi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 1030 “Yoqilg‘ilar”
Shofyorlarga ish haqi hisoblandi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 6710 “Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisob - kitoblar”
Shofyorlarning ish haqiga nisbatan yagona ijtimoiy to‘lov hisoblandi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 6520 “Davlat maqsadli fondlariga to‘lovlar”
Sotilayotgan mahsulotni tashiyotgan avtotransport vositalariga eskirish hisoblandi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 0260 “Transport vositalarning eskirishi”
Tayyor mahsulotlarni tashishdigan avtotransport vositalari joriy ta’mirlandi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 1040 “Ehtiyot qismlar”
Sotish xarajatlari yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkazildi:
D-t 9910 “Yakuniy moliyaviy natija”
K-t 9410 “Sotish xarajatlari”
Agar korxona tayyor mahsulotlarini tashishda transport korxonalarining avtotransportlaridan foydalansa, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun taqdim qilingan transport korxonalarining schet-fakturada ko‘rsatgan summalarini to‘laydilar. Bunda quyidagicha provodkalar berish mumkin:
Schet-fakturada taqdim qilinganda xizmat va QQSning summasiga:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
D-t 4410 “Byudjetga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari”
K-t 6990 “Boshqa majburiyatlar”
Transport korxonasiga pul o‘tkazilganda:
D-t 6990 “Boshqa majburiyatlar”
K-t 5110 “Hisob-kitob scheti”
Sotish xarajatlari yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkazildi:
D-t 9910 “Yakuniy moliyaviy natija”
K-t 9410 “Sotish xarajatlari”
Agar korxona tayyor mahsulotlarini tashishda qisqa muddatga ijaraga olingan avtotransport vositalaridan foydalansa, ijara to‘lovlari summasini sotish xarajatlariga o‘tkazadi. Bunda quyidagicha provodkalar berish mumkin:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 6910 “To‘lanadigan qisqa muddatli ijara haqi”
Qisqa muddatli ijara haqi to‘langanda:
D-t 6910 “To‘lanadigan qisqa muddatli ijara haqi”
K-t 5110 “Hisob-kitob scheti”
Sotish xarajatlari yakuniy moliyaviy natijaga o‘tkazildi:
D-t 9910 “Yakuniy moliyaviy natija”
K-t 9410 “Sotish xarajatlari”
Agar korxona tayyor mahsulotlarini tashishda foydalanigan avtotransportini moliyanadigan lizing shartnomasi bo‘yicha olgan bo‘lsa, unda tashish xarajatlari xuddi o‘zining avtotransportidan foydalanganday hisobga olinadi.
Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tashish xarajatlariga transport vositalari bekor turib qolganligi uchun to‘langan jarimalar ham kiritiladi. Masalan, Sotish uchun xaridorlarga jo‘natilayotgan tayyor mahsulotni tashish uchun transport korxonasiga buyurtma qilingan avtotransport (poezd, samolyot, kema) o‘z vaqtida yuk to‘ldirilmadi va u shartnomada ko‘rsatilmagan muddatda bizning aybimiz bilan ushlanib qoldi. Buning uchun transport korxonasi bizga jarima soldi:
D-t 9410 “Sotish xarajatlari”
K-t 6990 “Boshqa majburiyatlar”
Jarima to‘landi:
D-t 6990 “Boshqa majburiyatlar”
K-t 5110 “Hisob-kitob scheti”
Ushbu xarajat O‘zR Soliq Kodeksining 147-moddasiga muvofiq doimiy farq, ya’ni soliq solianadigan bazadan chegirilmaydigan xarajat hisoblanadi. Bu esa xo‘jalik shartnomalarini o‘z vaqtida bajarishni talab etadi.
Tovar – bu korxonaning sotish uchun sotib olingan yoki ishlab chiqarilgan moddiy aktivlari tushuniladi. Tovar-korxona tomonidan sotishga mo‘ljallangan moddiy aktivlaridir.⁷⁰