Moliyaviy tahlil

1-rasm: Qayerda hosil boʻlishiga qarab foyda turlari
3
 
Monopol mavqiy bozordagi hukmronlikni, yaʼni narxlarga taʼsir etish 
imkoniyatini beradi. Monopol firma narxlarni oshirish hisobidan ustama foyda 
oladi. Foyda nima hisobidan yaratilishiga qarab normal, iqtisodiy va omad 
Foydadan iborat boʻladi. Normal foydani tadbirkorlik qobiliyati yaratadi
Omad foydasi — bu foydani bozor konyunkturasidagi jiddiy oʻzgarishlar 
yuzaga keltiradi. Bozorda talab vaqtinchalik oshib, narxlar koʻtarilganda omad 
foydasi hosil boʻladi. Iqtisodiyotda tavakkalchilik foydasi ham bor. Bu tavakkaliga 
ish qilgani uchun biznes egalariga tegadigan mukofot hisoblanadi. 
2-rasm: Foydaning tashkil topishi bosqichlari
4
3
( 
https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda
) malumotlar asosida muallif ishlanmasi. 
4
( 
https://uz.Wikipedia.org/viki/foyda
) malumotlar asosida muallif ishlanmasi. 

---

12 
Demak, tovar va xizmatlar sotilganda 
ularning 
umumiy 
qiymati 
pul 
daromadlariga, undagi qoʻshimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan koʻrinib 
turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qoʻshimcha mahsulot yoki qoʻshimcha 
qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar tovarlarni katta 
hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji narxlarda sotadilar. 
Shunga koʻra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan yuqori boʻlgan 
taqdirda foyda oladilar. 
Shu o’rinda buxgalteriya foydasiga ham to’xtalib o’tmoqchimiz buxgalteriya 
foydasi- bu tashkilotning daromadlari ( uning aktivlari umumiy qiymatining 
oshishi) va uning xarajatlari ( aktivlarning jami qiymatining pasayishi va ayni 
paytda mulkdor kapitalining kamayishi, bu kapitalni maqsadli o’zgartirishga
bog’liq operatsiyalar natijalari bundan mustasno) o’rtasidagi ijobiy farqdir. O’z 
kapitalini maqsadli o’zgartirishga bog’liq operatsiyalarga mulkdorlarning 
qo’shimcha kiritmalari, qo’shimcha emissiya, hayriyalar, beg’araz moliyaviy 
yordam va boshqalar kiradi. Buxgalteriya foydasi ko’rsatkichi kamchiliklardan 
holi emas: turli mamlakatlarda buxgalteriya standartlarida daromadlar va xarajatlar 
tarkibini belgilashda turli yondashuvlardan foydalanish imkoniyatlari ko’zda 
tutilgan, shuning uchun turli korxonalar tomonidan hisoblab chiqilgan foyda 
ko’rsatkichlarini bir-biriga solishtirib bo’lmasligi mumkin. Narxlar umumiy 
darajasining o’zgarishi (infilyatsion tarkib) turli hisobot davirlar uchun foyda 
haqidagi malumotlarni solishtirishni cheklaydi.
Yuqorida foydani mazmun mohiyatini uni nima eknligi va qayirdan kelishiyu 
qayirga sarflanishi haqida to’xtalib o’tdik. Endi daromad nima? degan savolga 
to’xtalib o’tsak:
“Daromadlar-bu hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning oqimi yoki 
ko’ payishi shaklida o’sishi yoki passivlarning qatnashchilarning kapitaldagi 
omonatlaridan farq etuvchi o’sishiga olib keluvchi kamayishidir”
5
.
5
A.V. Vahobov, N.F. Ishonqulova, A.T. Ibrohimov “Moliyaviy va boshqaruv tahlili” T: 
<> 2013 362-bet.

---

13 
“Daromadlar-bu 
hisobot 
davrida 
aktivlarning 
ko’payishi 
yoxud 
majburiyatlarning kamayishi”
6
. 
Bizningcha yuqoridagi keltirilgan tariflarga tayangan xolda daromadlarga 
quydagicha ta’rif bersak maqsadga muvofiq bo’ladi: 
Daromadlarning ham o’ziga xos bo’lgan turlari mavjud ularni kichik bir 
chizma shaklida ko’rsatib o’tmoqchimiz( 3- rasm).