Monopoliya, uning turlari va ijtimoiy oqibatlari

Raqobatni himoya etishning asosiy dastagi bu – monopoliyalarning faoliyatini antimonopol qonunlar asosida boshqarishdir. Iqtisodiyotda monopoliyalashuv tendensiyalari paydo bo’lishi munosabati bilan erkin raqobat cheklanadi, shu sababli sog’lom raqobatchilik muhitini yaratishda davlatning roli oshib boradi. Buni davlatning monopollashuv jarayoniga qarshi olib boradigan siyosatida ko’rishi mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga emas, balki uni saqlab qolishga, kezi kelganda qaytadan tiklashga, raqobatning madaniylashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi.

• Raqobatni himoya etishning asosiy dastagi bu – monopoliyalarning faoliyatini antimonopol qonunlar asosida boshqarishdir. Iqtisodiyotda monopoliyalashuv tendensiyalari paydo bo’lishi munosabati bilan erkin raqobat cheklanadi, shu sababli sog’lom raqobatchilik muhitini yaratishda davlatning roli oshib boradi. Buni davlatning monopollashuv jarayoniga qarshi olib boradigan siyosatida ko’rishi mumkin. Bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratishga emas, balki uni saqlab qolishga, kezi kelganda qaytadan tiklashga, raqobatning madaniylashgan usullarini qaror toptirishga qaratiladi.
• Davlatning xususiy monopoliyalarni jilovlashga qaratilgan tadbiri 1890 yilda AQShda qabul qilingan «Sherman qonuni» bo’lib, u tarixda antitrest qonuni deb nom olgan.
• Bozordagi vaziyat tez o’zgarib turadi. Uning hisobini nazorat qilib turish qiyin kechadi. Shu boisdan antimonopol qonunlar o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Raqobatni cheklash borasida konkret ahvol shundayki, bu qonunlarni keng talqin qilishga to’g’ri keladi.

Antimonopol qonunlarni qabul qilish va hayotga tatbiq qilish bozor munosabatlariga o’tayotgan har bir mamlakat uchun hayotiy zaruriyatdir. Chunki erkin raqobatga yo’l bermay turib, bozorni shakllantirib bo’lmaydi. Shu maqsadda O’zbekistonda 1992 yilda monopolizmga qarshi kurash qonunchiligiga asos solindi. Shu yili respublikamizda monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risidagi qonun qabul qilindi.

• Antimonopol qonunlarni qabul qilish va hayotga tatbiq qilish bozor munosabatlariga o’tayotgan har bir mamlakat uchun hayotiy zaruriyatdir. Chunki erkin raqobatga yo’l bermay turib, bozorni shakllantirib bo’lmaydi. Shu maqsadda O’zbekistonda 1992 yilda monopolizmga qarshi kurash qonunchiligiga asos solindi. Shu yili respublikamizda monopolistik faoliyatni cheklash to’g’risidagi qonun qabul qilindi.
• Qonunni buzganlar raqibiga etkazgan zararni qoplashlari, jarima to’lashlari shart. Ular g’irromlik bilan olingan foydadan mahrum etiladi. Bu qonun raqobatchilik tizimiga xizmat qiladi. Xo’sh, bu qonunning amal qilishi qanday boryapti, uning faoliyatini kuchaytirish uchun nimalarga ahamiyat berish kerak? Shu munosabat bilan Prezidentimiz I.A.Кarimov o’zining «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida shunday deydi: Biz «monopoliya faoliyatini cheklash to’g’risida qonun qabul qilganmiz, lekin u amalda ish berayotgani yo’q.
• Statistik ma’lumotlarga qaraganda, endilikda davlat tasarrufidan butunlay chiqarilgan savdo, xizmat ko’rsatish sohalarida ham monopoliya tuzilmalariga duch kelyapmiz. Ahvol shunday ekan, qonun va kishilar manfaatlarini himoya qilish lozim bo’lgan, monopoliyadan chiqarish qo’mitasi, soliq organlari, prokuratura nima bilan shug’ullanmoqda? degan savol tug’iladi.
• Afsuski, ular bu masalalar bilan jiddiy shug’ullanishmayapti. Natijada ishlab chiqarishga, eng muhimi esa, iste’molchiga, odamlarning manfaatiga zarar etmoqda.