Muammosining psixologik xususiyatlari

---

O’SMIRLIK DAVRIDAGI O’QUVCHILARDA IJTIMOIY INTELEKT 
MUAMMOSINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
 
Sarvinoz Baxtiyorovna Qosimova 
s.b.qosimova@gmail. com 
Buxoro davlat universiteti
 
Anotatsiya:
ushbu maqolada ijtimoiy intelekt haqida tushunchalar hamda 
o’smirlik davri psixologiyasida ijtimoiy intelekt muammolarini xorij psixologlari 
tomonidan nazariy yondashuvlari asosida tushuntirib berilgan.
Kalit sozi
: o’smir, intelekt, kommunikativ, muloqot, o’z o’zini anglash, tafakkur, 
idrok, tassavur, mantiqiy xotira, ijtimoiy donolik, individual farqlar, intelektual
 
PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF THE SOCIAL 
INTELLIGENCE PROBLEM IN ADOLESCENT STUDENTS 
Sarvinoz Bakhtiyorovna Qosimova 
s.b.qosimova@gmail. com 
Bukhara State University 
 
Abstract: 
This article explains the concepts of social intelligence and the 
problems of social intelligence in adolescent psychology based on theoretical 
approaches by foreign psychologists.
Keywords: 
adolescent, intellect, communicative, communication, self-
awareness, thinking, perception, imagination, logical memory, social wisdom, 
individual differences, intellectual
 
O’smirlik davri taqlidchanligi, hissiyotliligi, mardligi, tantiligi, o’z- o’ziga xos 
psixologik xususiyatlari bilan farqlanuvchi shaxsdir. Bu davrning asosiy ko’zga 
ko’rinadigan xususiyatlaridan biri ijtimoiy intelektining namoyon bo’lishidadir. 
O’smirning eng muhim xususiyatlaridan yana biri uning aqlning tanqidiyligiga 
nisbatan munosabatning tez rivojlanishiga bog’liq jarayonlar uning ijtimoiy intelektini 
faollashtiradi. Xush, o’smirning psixik o’sishini harakatga keltiruvchi kuch bu uning 
ijtimoiy intelektimi? Ijtimoiy intelekt deganda nimani tushunamiz?
Ijtimoiy intellekt - bu ijtimoiy o’zaro ta’sirning muvaffaqiyatini belgilaydigan 
qobiliyatlar to’plami. Boshqa odamning xatti-harakatlarini, o’z xatti-harakatlarini 
tushunish qobiliyatini, shuningdek, vaziyatga muvofiq harakat qilish qobiliyatini o’z 
ichiga oladi [1]. 
1
Ijtimoiy intellekt tushunchasi ko’pincha hissiy intellekt tushunchasi 
1
Ушаков Д.В. 
Социальный интеллект как вид интеллекта
(рус.)
// Институт психологии РАН. — 2004
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
554
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

bilan bog’liq bo’lib, hissiy aql g’oyasi ijtimoiy intellektdan kelib chiqqanligini aytadi. 
Biroq, ko’pchilik mualliflar bu tushunchalar bir-biriga o’xshash, deb hisoblashadi. 
Ijtimoiy intelektn muammosini o’rganib kelgan olimlar ijtimoiy intelektni 
boshqalarning his-tuyg’ularini, fikrlarini va niyatlarini yaxshi tushunish Umumiy til 
topish va odamlar bilan yaxshi munosabatda bo’lish qobiliyati deb baholaydilar. Ayrim 
tadqiqotchilar esa Inson munosabatlari qoidalari va qoidalarini yaxshi bilish Boshqa 
odamlarning nuqtai nazarini tushunish qobiliyati va jtimoiy vaziyatlarga yaxshi 
moslashish qobiliyati mavjud. mavjudligini e’tirof etishadi.
O’smirlik davrida kommunikativ va shaxsiy salohiyat (muloqot va muloqotga 
umumiy moyillik sifatida), o’z-o’zini anglash va boshqa odamlarni tushunish 
qobiliyati (shu jumladan, ularning xatti-harakatlarini bashorat qilish qobiliyati) eng 
faol shakllanadi. Bu davrda o’smir kattalar bilan munosabati jarayonida ta’sir etuvchi 
omillar sifatida psixologik inqirozlarning ham ahamiyati kattadir. O’smirning 
fiziologik va psixologik rivojlanishi davridagi kuzatiladigan o’zgarishlar uning 
psixikasiga ta’sir etib boradi. Muloyim tabiatli farzand birdaniga qaysar, o’jar bo’lib 
qolishi mumkin.
O’smirlik davrida, birinchi navbatda, o’z harakatlarining oqibatlarini oldindan 
bilish va boshqalarni bashorat qilish qobiliyatining shakllanishi sodir bo’ladi [3]. 
2
Voyaga etganida, ijtimoiy aql ijtimoiy donolik shaklini oladi. Bu yoshda, birinchi 
navbatda, o’z xatolarini tan olish qobiliyati ham shakllanadi .
O’smirlik va erta o’smirlik davridagi rivojlanishning hayotiy ijtimoiy va 
psixologik holatidagi o’zgarishlar yoshida. o’smirlarning aql-zakovati va xulq-atvoriga 
yangi, ortib borayotgan talablarning paydo bo’lishi va kattalar tomondan yigitlar. 
Idrok, tasavvur va e’tiborni rivojlantirish xususiyatlari ma’lum bir yosh davrida 
kuzatiladi. Xotira, fikrlash va nutqdagi o’zgarishlar o’rta maktabdagi bolalarda yuzaga 
kelsada O’smirlik va erta o’smirlik davrida bola ongini rivojlantirishning asosiy 
yo’nalishlari paydo bo’ladi. Bunda etakchi faoliyatni o’zgartirish, o’z-o’zini anglash, 
o’zini o’zi boshqarish kabi ruhiy jarayonlarni takomillashadi.
O’smirlik va erta o’smirlik davridagi bolalar nutqini rivojlantirishning asosiy 
yo’nalishlaridan biri umumiy va maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish jarayoni bilan 
birga etakchilikning asosiy turlarining qiymati faoliyati: o’qitish, muloqot va mehnat - 
umumiy va maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish uchun o’smirlik va erta o’smirlik 
davridagi bolalarda. kuzatiladi. Bu yoshdagi sezgirlik qobiliyatlarni rivojlantirish 
davri. maktab oxirigacha bolalarning qobiliyatidagi individual farqlarning oshishi, 
fikrlashni rivojlantirishda, psixologik tayyorgarlik va har xil turdagi o’rganish uchun 
haqiqiy qobiliyatning o’ziga xos xususiyati shakllandi. . Mustaqillik va o’ziga xoslikka 
intilish fikrlash hamda tajriba uchun moyillik xususiyatlari intellektual faoliyat uchun 
2
Князева Н.Н. Изучение социального интеллекта у школьников и студентов // Юбилейная международная 
научно-практич. конф., посвященная 200-летию Д.П. Ознобишина. Самара, 2004.
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
555
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

yangi motivlarning paydo bo’lishini ta’minlaydi. Kognitiv rivojlanish holatining 
umumiy xususiyatlari yuzaga kelishi bilan maktabning yuqori sinflarida aqliy 
faoliyatning barcha turlarini bajarishga deyarli tayyor bo’lgan darajada kattalar ishi, 
shu jumladan eng murakkab. faoliyatlarni bajarishga moyil bo’ladilar.
O’smirlik davrida kognitiv funktsiyalar va aqlning rivojlanishi miqdoriy va sifat 
tomonidan Birinchisi, yoshlarning aql-zakovati tezroq, mobilroq ekanligini aks ettiradi 
Sifatli o’zgarishlar - bu strukturaning o’zida siljishlar fikrlash jarayonlari: yosh 
intellektning qanday vazifalarni hal qilishi muhim emas, balki bu u buni qanday qiladi. 
15 yoshga kelib, gipotetik-deduktiv fikrlash asoslari, qobiliyati mavhumlashtirish, 
muqobil farazlarni shakllantirish va sanab o’tish, intellektual aks ettirish kabi 
jarayonlar kuzatiladi. Shu bilan birga, aniq hayotiy vazifalarni hal qilishda o’rta maktab 
o’quvchilari g’ayrioddiylikni ko’rsatadilar zukkolik, topqirlik xususiyatlari zukkolik, 
ba’zan abstrakt qilish qobiliyatidan ustunligi bilan farqlanib boradi.
O’smirlik davrida aqliy rivojlanish bilimlarni to’plashda muyayan ko’nikmalar, 
intellektning xususiyatlari va tuzilishidagi o’zgarishlar, shaxsning shakllanishida 
qanchalik aqliy faoliyat uslubi - individual o’ziga xos psixologik tizim inson ongli 
ravishda yoki o’z-o’zidan eng yaxshisi uchun murojaat qiladigan vositalar ularning 
individualligini faoliyatning ob’ektiv, tashqi sharoitlari bilan muvozanatlash. kognitiv 
jarayonlar, bu tur bilan chambarchas bog’liq bo’lgan fikrlash uslubi sifatida ishlaydi 
asabiy faoliyat, temperament, tarbiya sharoitlari va o’z-o’zini tarbiyalash qobiliyatlari 
yuzaga keladi
3
Maktab o’quvchilarining bilish jarayonlari ularni mukammal va moslashuvchan 
qiladigan fazilatlarga ega bo’ladi va bilish vositalarining rivojlanishi bolalarning 
haqiqiy shaxsiy rivojlanishidan bir oz oldinda yuradi. Biroq, bu fakt psixologik me’yor 
emas Agar mashg’ulotlarga shunchalik e’tibor berilsa, vaziyat boshqacha bo’lishi 
mumkin edi. Boshlang’ich sinflardan o’rta sinflarga, keyin esa maktabning yuqori 
sinflariga o’tish bilan bolalarning biznes va boshqalar bilan shaxsiy munosabatlar 
tizimidagi pozitsiyasi o’zgaradi. Ularning hayotida tobora ko’proq vaqt jiddiy 
masalalar bilan shug’ullana boshlaydi, Ularning aql-zakovati uchun talablar ortib 
boradiki ular hayotlarini jiddiy tarzda qabul qilishlarini istab qoladilar. O’qituvchilar 
va ota-onalar o’smirlar bilan yangi muloqot uslubiga o’tishni boshlaydilar, ular his-
tuyg’ulardan ko’ra ko’proq aqli va mantig’iga murojaat qiladilar Kognitiv rivojlanish 
holatining umumiy xususiyatlari. O’smirlik va erta o’smirlik davridagi rivojlanishning 
hayotiy ijtimoiy va psixologik holatidagi o’zgarishlar o’smirlarning aql-zakovati va 
xulq-atvoriga yangi, ortib borayotgan talablarning paydo bo’lishi kuzatiladi. O’smir 
yigitlarida Idrok, tasavvur va e’tiborni rivojlantirish xususiyatlari yuzaga kelsa xotira, 
fikrlash va nutqdagi o’zgarishlar o’rta maktabdagi bolalarda. aks etadi.
3
И.В Носко Психология развития и возрастная психология Влодивасток 2003
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
556
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

O’smirlarning intellektual faolligini oshirish, ularning narsalarning mohiyatiga 
kirib borish istagi. Intellektual faoliyat uchun yangi motivlar paydo bo’lishi mumkin. 
O’qituvchilar va ota-onalar o’smirlar bilan yangi muloqot uslubiga o’tishni 
boshlaydilar, ular his-tuyg’ulardan ko’ra ko’proq aqli va mantig’iga murojaat qiladilar 
Kattalar bilan birgalikda o’xshash narsalarni baholash va qayta qurish bilan bog’liq 
muhim jarayonlar sodir bo’ladi . Mantiqiy xotira faol rivojlana boshlaydi va tez orada 
shunday darajaga etadi bolaning ushbu turdagi xotiradan imtiyozli foydalanishga 
o’tishi va ixtiyoriy va vositachi xotirani yuzaga keltiradi. Mantiqiy xotiradan hayotda 
tez-tez amaliy foydalanilsa reaktsiya sifatida mexanik xotiraning rivojlanishi 
sekinlashadi. Maktabda ko’plab yangi o’quv fanlarining paydo bo’lishi tufayli o’smir 
eslashi kerak bo’lgan ma’lumotlar miqdori, shu jumladan mexanik xotirani keltirib 
chiqaradi. Uning xotirasi bilan bog’liq muammolar bor va bu yoshda yomon xotira 
shikoyatlari yosh talabalarga qaraganda ancha tez-tez uchraydi. Shu bilan birga, 
o’smirlar yodlashni yaxshilash usullariga qiziqish uyg’otadi.
A.N.Leont’ev xotiraning ikkita asosiy turi - to’g’ridan-to’g’ri va bilvosita - 
bolalik davrida qanday rivojlanishini o’rganib chiqdi va katta maktab yoshida ularning 
o’zgarishi xususiyatlarini aniqladi 
Xotira va fikrlash o’rtasidagi munosabatlar ham yoshga qarab o’zgaradi. Erta 
bolalik davrida xotira asosiy aqliy funktsiyalardan biri bo’lib, unga bog’liq boshqa 
barcha aqliy jarayonlar quriladi. Bu yoshdagi bolaning fikrlashi ko’p jihatdan uning 
xotirasi bilan belgilanadi: o’ylash - eslash. Boshlang’ich maktab yoshida fikrlash xotira 
bilan yuqori darajada bo’lib unga bevosita bog’liq holda rivojlanadi. Xotira va 
boshqalar o’rtasidagi munosabatlarning hal qiluvchi o’zgarishi aqliy funktsiyalar 
o’smirlik davrida yuzaga keladi. Bolalar xotirasini o’rganish Bu asr o’smir uchun 
eslash fikrlash ekanligini ko’rsatdi. Uning jarayoni yodlash fikrlash, eslab qolgan 
material doirasida mantiqiy munosabatlarni o’rnatish uchun qisqartiriladi va eslash ular 
bo’yicha materialni tiklashdan iborat. munosabatlarni yuzaga keladi.
O’smirlik va erta o’smirlik davrida monolog va yozma nutq faol rivojlanadi, 
Ayniqsa V sinfdan IX sinfgacha ravon va ifodali o’qish qobiliyatini yoddan aytib 
berish qobiliyati to’g’ri, rivojlanadi V-VI sinflarda esa kichik asarni yoki matnning 
parchasini takrorlash qobiliyatidan og’zaki taqdimotni mustaqil ravishda tayyorlash 
qobiliyatiga qadar; mulohaza yuritish, fikr bildirish va ular uchun bahslashish va shu 
qatorda nutqni rivojlantirishda alohida yo’nalish fikrlash va nutqning o’zaro bog’liqligi 
bilan bog’liq jarayonlar shakllanadi. og’zaki yoki yozma matn rejasini qobiliyati 
ayniqsa IX-X sinflarda umumiy va xususiy rivojlanish shakllanadi. 
4
So’ngi yillarda 
ilm fan rivojlanishi bilan insonlarning ilmiy salohiyatining oshib borishi bilan bir 
qatorda ijtimoiy intelekt masalasi muammolari dolzarblik darajasiga muofiq o’rganilib 
kelinmoqda. Ayrim psixologlar har bir bola ma’lum bir intellektual salohiyatga ega 
4
Психология. Книга 2. Психология образования / Р. С. Немов — «ВЛАДОС», 2007 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - Volume 2 Issue 4 / December 2021
ISSN 2181-063X
557
http://oac.dsmi-qf.uz/

---

bo’lib tug’iladi, ular etuklik va tajribalar tufayli o’sib boradi va rivojlanadi deb 
ta’kidlasalarda ayrim ilmiy salohiyat egalari inson hissiy sezgirlik, hissiy xotira, hissiy 
ishlov berish va hissiy o’rganish qobiliyati nuqtai nazaridan ba’zi bir tug’ma hissiy aql 
salohiyati bilan tug’iladi degan fikrni beradilar. Bu qanchalik to’gri ? Biz yuqorida 
keltirib o’tilgan nazariy yondashuvlar asosida o’smir yoshiga bog’liq bo’lgan ijtimoiy 
intelekt muammolariga kiruvchi kognitiv va aqliy jarayonlar bilan bog’liq 
muammolarga yondashib o’tdik. Biroq o’smirlik davridagi hissiy jarayonlarning 
yuzaga kelishi ijtimoiy intelektning rivojlanishiga ta’sir etishi haqidagi fikrlarimizni 
boyitar ekanmiz avvalambor o’smirlik davrida kuzatiladigan yana bir asosiy 
xususiyatlardan biri bu ularning hissiy qobiliyatlarga ega .