Mübariz Süleymanlı azərbaycan kulturoloji FİKİr tariXİNDƏN
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
xatirələrini canlandıran sözlər yazmağa məcburdur (109, s. 8 9). Milliyyət duyğusunun yayılmasında da mətbuatın roluna önəm verəm ziyalıların fikrincə bu hiss və duyğu oyandıqdan sonra qonşu qövmlərə də asanca yayılır. Çünki milliyyət duyğusu oyanar-oyanmaz sahiblərində yardımlaşma, fədakarlıq və mübarizə hisslərini artıraraq onların əxlaq, dil, ədəbiyyat, iqtisadiyyat və siyasət sahələrində irəliləməsinə təkan verir. Bu vəziyyəti qibtə və qısqanclıqla izləyən qonşu qövmlərın də milli dildə qəzetləri varsa, onlarda da milliyyət düşüncəsinin dərhal yayılması çox normal bir hal olacaqdır. Milli şüurun formalaşmasında qəzet amilinə bu qədər mü hüm yer verilməsində, fikrimizcə müəyyən şərtiliklər də vardır. Çünki bir qisim ziyalıların fikrincə milli “mən” şüuru, hər şeydən əvvəl, “özünüdərk” şəklində (kök, mənşə, əcdad prob leminə maraq şəklində) özünü göstərməyə başlayır (52, s. 285). Milli Azərbaycan tarixinin “Türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” şüarı altında başladığını və Rusiya əsarətindən qurtulmağı hədəfə alan milli bir hərəkat halında inkişaf etdiyini, milliyyət, din və mədəniyyət kimi üç təməl prinsipin sintezini təşkil edən bu tarixi prinsiplərin mənasını və böyük milli hərəkatın mahiyyətini açan M.B.Məmmədzadəyə görə, türkləş mək - ən yüksək səadət milliyyətdə olduğu üçün, milliyyət əsaslarına bağlı qalmaq, millət halında yaşamaq, yabançılaşmaq- dan qurtulub milliyyətə dönmək, mənsub olduğu millət türk olduğu üçün türkləşmək, türk olaraq yaşamaq və türk olaraq qalmaq deməkdir. İslamlaşmaq - ən yüksək mənəvi hüzur və əxlaqi nizamın dində və Allaha imanda olduğundan din etibarilə müsəlman olanların müsəlmanlıqdan uzaqlaşmaması, uzaqlaş mışsa müsəlmanlığa dönməsi, islam dininin əsaslarına bağlı və sadiq qalması, müsəlman olaraq yaşaması deməkdir. Müsəl manlığın panislamizm şəklində siyasi bir vasitə olaraq istifadə edildiyi dövrdə söylənilən bu kəlmə dini siyasətdən ayırmaq və əslinə qaytarmaq mənasına gəlməkdə idi. Müasirləşmək - azad və mədəni millətlər karvanından geri qalmamaq, onlarla ayaq 77 laşmaq üçün müasir mədəniyyəti qəbul etmək, əsriləşmək, azad və mədəni bir millət olmaq mənasına gəlməkdədir (118, s. 5-6). Təməli Ə.Hüseynzadə tərəfindən qoyulan bu üçlü düsturun M.B.Məmmədzadə tərəfindən şərhi də belə bir fikri söyləməyə əsas verir ki, Azərbaycan ictimai fikrində təsir göstərmiş olan pantürkizm öz məzmunu, xarakteri və mahiyyəti etibarı ilə panislamizmdən təcrid edilə bilməz. XX əsrin əvvəlində pantürkizm həmişə, hər yerdə panislamizmin əsas prinsipləri ilə uzlaşmağa çalışmış və nəzəri əsası kimi islam ideologiyasını özündə ehtiva etmişdir. Azərbaycan ictimai fikrində 1905-ci il inqilabına qədər, habelə bir çox hallarda onun baş verdiyi müddətdə pantürkizm əgər panislamizmin prinsiplərindən biri kimi, onun siyasi doktrinasının tərkib hissəsi kimi, həm də çox zaman üstüörtülü, müəmmalı şəkildə öz ifadəsini tapırdısa, sonralar, xüsusən, 1910-cu illərdən etibarən isə müstəqil bir dini-etnik, ictimai-siyasi doktrina kimi özünü göstərmiş və formalaşmışdır. Lakin bu dövrdə belə, yəni 1910-1920-ci illər ərzində də bir cərəyan kimi Azərbaycan ictimai fikrində təsir göstərən pantürkizm heç zaman özünü panislamizmə qarşı qoymamış, həmişə onunla əlaqədə olmuşdur. Doğrudur, 1918- 1920-ci illərin mətbuat səhifələrində pantürkistlərlə panisla mistlərin bir-birinə qarşı çevrilmiş bir sıra tənqidi mülahizə lərinə, bəzən də ittihamlarına rast gəlmək olar. Lakin bu “tənqid” prinsipial xarakter daşımamış, yalnız taktiki səhvlərin tənqidi kimi özünü göstərmişdir (69, s. 214). Ümmətçilikdən millətçiliyə keçid mərhələsi yalnız Azər baycan miqyası üçün səciyyəvi olan bir proses deyildi. Bu, özünü bütün Rusiya miqyasında cərəyan edən siyasi hadisə lərin gedişatında da büruzə verirdi. Belə ki, bu mənada Rusiya müsəlmanlarının siyasi həyatlarındakı inkişafın iki mühüm mərhələsini təsdiqləyən iki tarixi hadisə xüsusilə diqqətəlayiq dir. Bunlardan birincisi, Nij ni-Novqorodda keçirilən Rusiya müsəlmanları qurultayı (1905), ikincisi isə Moskvada təşkil edilən (1917) qurultay idi. Rusiya müsəlmanlarının siyasi 78 istəkləri əsasən bu iki qurultayda formalaşmışdır. İstər birinci, istərsə də ikinci qurultayda siyasi müqəddəratın formulunu Azərbaycan nümayəndələri vermişdilər: müvafiq olaraq Rusiya Duması Müsəlman fraksiyasının rəisi Ə.M.Topçubaşovla “Müsavat” Xalq Firqəsinin rəisi M.Ə.Rəsulzadənin təklifləri eynilə qəbul edilmişdir. Burada bir məsələni xatırlatmaq lazımdır ki, milli şüurun formalaşması prosesində türkçülük və turançılıq böyük tarixi missiya daşımış olsa da, Azərbaycan və Türkiyədəki cümhuriy yət quruculuğu dövründən etibarən bu cərəyanların məqsəd və məramlarına fərqli münasibətlər yarandı. Panturanizm siyasi fikir sistemində iki meyl meydana çıxmağa başladı: mərkəzçi lərin romantik cərəyanı və federalistlərin realist cərəyanı. “Azərbaycanın siyasi xadimləri, xüsusən də “Müsavat” partiya sının xadimləri romantik panturanizmi heç bir real əsası olmayan xülya sayır və ona münasibətdə müxalifətdə durur dular. Əksinə, onların fikrincə, Qafqaz xalqlarının konfederasi yası şüarı Azərbaycanın və bütün türk dünyasının cari real mənafelərinə daha münasib idi” (79, s. 117-118). Bu mənada M.Ə.Rəsulzadənin turançılıq ideologiyasına yaradıcı münasi bəti ondan ibarət idi ki, o, “türk birliyi”ni bütün türk xalqlarının Osmanlı dövlətinə birləşməsi anlamında deyil, ümumi məqsəd - milli istiqlal uğrunda mübarizədə onların bərabərhüquqlu ittifaqının yaradılması mənasında qəbul edirdi. Məhz belə bir yanaşma nəticəsində, o, türkçülük ideyalarına əsaslanaraq yeni və orijinal olan azərbaycançılıq konsepsiyasını yaratmışdır ki, bu konsepsiya Azərbaycan türklərinin milli özünəməxsusluğu nun və milli dövlətçiliyinin əsasını təşkil etmişdir (15, s. 27). Daha sonralar - 1930-cu ildə M.Ə.Rəsulzadə “Panturanizm haqqında” məqaləsində yazırdı ki, hal-hazırda biz müəyyən dövr türk xalqlarının ictimai-siyasi həyatında rol oynamış romantik panturanizmin bütün xülyaları ilə qəti olaraq bütün əlaqələri kəsmiş realist türkçülüklə qarşılaşırıq (79, s. 113). 79 Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|