Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
124 “qərbliləşmə” kimi müxtəlif adlarla düşmüşdür. Bu istiqa- mətdə məlum olan dəyişmələr əsasən XX əsrdə baş vermiş- dir. Ancaq Türkiyədə bu proses XIX əsrin əvvəllərindən başladılmışdı. XIX əsrdən imperatorluğun çökməsinə qədər Türkiyədəki modernləşmə təcrübələrinin başlıca özəlliyi özünü qərbliləşmə siyasətində büruzə verirdi. Bunun mənası Qərblə tarazlaşdırılmış hərbi və siyasi bir rol oynama səyindən ibarət idi. Bu səbəblə Osmanlı modernləşməsi XIX əsrdə əsasən hərbi və siyasi sahələrə istiqamətlənmiş, bir sıra məhdud fəaliyyətlər istisna olmaqla, ictimai həyatın qərbli formalara uyğun olaraq uyğunlaşdırılması müzakirə mövzu- su olmuşdur. Başqa bir xüsusiyyət isə bu idi ki, qərbliləş- məyə bir kənar məcburiyyət nəticəsində deyil, dövlətin təşəbbüsü və siyasi iradəsi ilə başlanılmış və imperatorluq sisteminin mühafizə ediləcəyi bir modernləşmə fəaliyyətləri- nə rəvac verilmişdir. Tədqiqatçıların qənaətinə görə Qərbdən kənar cəmiyyətlərdə modernləşmənin bu formasının analoqu olmamışdır (120, s. 53). İstər Osmanlı, istərsə cümhuriyyət döv ründəki qərbliləşmə hərəkatlarının əhəmiyyətli bir xüsu- siyyəti özünü, dəyişikliklərin ilk növbədə “dövlət səviyyə- sin də” və dövlətin təşəbbüsü ilə gerçəkləşdirilmiş olmasında göstərirdi. Osmanlı qərbliləşmə fəaliyyətinə girişdiyi andan sonunadək bir “dünya dövləti” olma özəlliyini qorumuşdur. Bu səbəblə də, Osmanlıdan sonrakı yeni Türkiyənin mühüm bir təcrübə və mirasa sahib olduğunu söyləyə bilərik. Bunun əksinə olaraq isə Azərbaycandakı modernləşmə təşəbbüsləri fərqli xüsusiyyətlərə malik olmuşdur. İlk növ- bədə o dövrdə Azərbaycan, Çar Rusiyasının müstəmləkəsi halında idi. Ölkə Rusiyadan təyin edilən səlahiyyətlilər tərəfindən idarə edilirdi. Buna görə də Qafqazda “cədidçilik” adı ilə başlayan modernləşmə hərəkatları Çar İmperiyasın- dan haqq tələbləri ilə başlamış və getdikcə imperiya siste- mindən ayrılma istiqamətində inkişaf etmişdir. Türkiyədən 125 fərqli olaraq Qafqazda qərbliləşmə fəaliyyətlərinə cəmiyyəti də ortaq etmək zərurəti yaranmışdır. Bu səbəblə ictimai islahatlar üstünlük təşkil etmişdir. Azərbaycandakı moder- nləşmə prosesi “dövlət səviyyəsində” deyil, qabaqcıl cəmiy- yət qurumları, təbəqələri, mütərəqqi fikirli ziyalılar tərəfin- dən gerçəkləşdirilmişdir. Buna görə də, Türkiyədəki qərbli- ləşmə prosesinin fasiləsizliyinin əksinə olaraq, Azərbaycan- dakı qərbliləşmə prosesi ciddi nəticələr verməmiş, bəzi kəsintilərə məruz qalmış, müxtəlif əngəllərlə qarşılaşmışdır. Türkiyədən fərqli olaraq Azərbaycanın XX əsrdəki modern- ləşməsi daxili deyil, daha çox kənar təsirlərlə istiqamətlənən bir mahiyyət kəsb etmişdir. Azərbaycan on illik çox qısa bir zaman ərzində öncə Osmanlı və Almaniya, daha sonra mü- vəqqəti bir müddətdə İngilis nəzarətində olmuş, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iki illik (1918-1920) mövcudluğun- dan sonra, bolşeviklərin Qafqazda hakimiyyəti ələ keçir- mələri ilə 70 illik sovet dövrü başlamışdır. Bu müddət ərzin- də Azərbaycan dünyaya əsasən qapalı qalmış, modernləşmə prosesi mərkəzi hakimiyyətin siyasətinə uyğun olaraq təyin edilmişdir. Belə bir fərqli tarixi gedişat Türkiyə ilə Azərbay- candakı modernləşmə hərəkatının da fərqli xüsusiyyətlər kəsb etməsinə səbəb olmuşdur. Bir tərəfdən müasirləşmə ehtiyacının “yuxarılar” tərəfin- dən deyil, “aşağılardan” başladılması, digər tərəfdən də pro- sesin təzyiqlər və məhdudiyyətlər şəraitində davam etdiril- məsi Azərbaycan mədəni həyatına Türkiyədən fərqli təsirlər göstərmişdir. Azərbaycan türklərinin tarixən formalaşan milli və əxlaq düşüncəsinə təsir edə bilən ziyalı dəstəsini tarixi şərait, dövlətsizlik və maarifsizlik yox etməkdə idi. Yeni ziyalı dəstəsi formalaşmağa başlasa da, bunlar sayca az, keyfiyyətcə isə çox şaxəli idi. Azərbaycan ziyalıları mə- dəni tərəqqi yolunda müasirləşmə ehtiyacını zəruri saydıqları üçün durmadan axtarışda idilər (23, s. 181). Bu fərqli 126 düşüncələr arasından seçim aparmağın çətinlikləri içərisində tərəqqiyə heç bir ayaq yeri qoymayan adət-ənənələr xüsusi vurğulanmalıdır. Xalqımızda tarixən tərbiyə olunan ədəb- ərkan: kiçiyin böyük qarşısında, nadanın müdrik qarşısında susması ifrat bir şəkil almışdı. H.Zərdabi məqalələrinin birində yazırdı ki, azərbaycanlı tələbələr küçədə gimnazist paltarında görünməyə çəkinirdilər, onlar paltarlarını elə gimnaziyada saxlayıb, orada dəyişirdilər. Bakı müsəlmanları gimnaziyalarda oxuyanları, nəinki papağını, hətta ayaqqabı- sını dəyişənləri, faytona minənləri də dinsiz, imansız sayır- dılar. Ə.Ağaoğlu da bu ifrat “ədəb-ərkan”dan narahatlığını ifadə edərək yazırdı ki, təvazökarlıq köləliyə gətirib çıxartmışdır, hörmət naminə susmaq isə düşüncədən imtina şəklini almışdır (83, s. 41). Tədqiqatçılar adətən Türkiyə və Azərbaycan ziyalılarını müasirləşməyə münasibətləri baxımından üç qrupa ayırırlar. Bizi m qənaətimizə görə bu bölgü ümumi mənzərəni tamlıqla ifadə etmək üçün o qədər də yetərli deyil. Çünki müasirləş- mə zərurətini etiraf edən və bu yolda təşəbbüskar fəaliyyəti ilə seçilən elə ziyalılar olmuşdur ki, zamanına görə fərqli fikirlər söyləmişlər. Bəzən bu fikirlər bir-biri ilə daban- dabana ziddiyyət də təşkil etmişdir. Aşağıdakı verəcəyimiz nümunələrdən də görəcəyimiz kimi, bu bölgüdə tədqiqatçılar arasında da qəti bir fikir həmrəyliyinin olduğunu söyləyə bilmirik. Ona görə də biz həmin bölgünün yalnız şərti xarakter daşıması məntiqindən çıxış edəcəyik. Şərti hesab etdiyimiz bu üç fikir cərəyanlarının tarixi araşdırılanda görürük ki, fikir adamlarının hamısı öncə müa- sirləşmək ehtiyacını duyanlardır. Z.Göyalpa görə, hələ üçün- cü Sultan Səlim dövründə başlayan bu təmayülə II Məşru- tədən sonra islamlaşmaq əməli də qatıldı. Son zamanlarda isə türkçülük cərəyanı çıxdı. “Müasirləşmək (modernizas- yon) fikri ziyalılara görə əsaslı bir norma sayıldığı üçün Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|