Mübariz Süleymanlı
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
148 madılar! Hindistanın ən tanınmış öndəri və inkılabçısı Mahatma Qandi belə “kast” üsuluna toxunmaqdan atəşdən qorunurmuş kimi çəkinir! Çünkü milli birliyi, insanın şərəf və heysiyyətini ta kökündən yıxan bu qurum müqaddəsdir! Bu zehniyyətələ kültür açılırmı və hətta həqiqi kültür qurulur mu? Həqiqi kültürün əsas vəsfi durmadan açıldı, irəlilədi, yaratdı və təbiətilə digər kültürlərə qələbə çaldı! İndi o biri kültürlərə mənsub olanlar bu kültürü almaq məcburiyyətin- dədirlər (86). M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən də təqdir edilən “dünya mədə- niyyəti bir bütündür” qənaəti müasir kulturoloqlar tərəfindən də təqdir edilməkdədir. Bu mənada müasir elmi-fəlsəfi ədə- biyyatda müzakirələrin ancaq ya sivilizasiyaların qarşıdur- ması, ya da onların dialoqu üzərində qurulması ilə razılaş- mayan S.Xəlilov yazır: “Halbuki, mədəniyyətlər fərqli olduğu halda, bütün bəşəriyyət üçün ancaq bir sivilizasiya vardır və o, bütün xalqların birgə səyləri ilə yaradılmışdır. Bu mənada onun ancaq monoloqundan danışmaq müm- kündür. Bu vahid ümumbəşəri prosesin sükanının kimin əlində olması isə başqa bir məsələdir” (37, s. 152). Rahid S.Uluselə görə də artıq dünyaya bütöv sistem kimi yanaş- maya əsas verən nəzəriyyələr, müasir dövrdə bəşər sivi- lizasiyasının qlobal dərki zərurəti ilə irəli sürülən konsepsi- yalar və eyni zamanda, formasion və sivilizasion yanaşma- ların uzlaşdırılması, ümumi bir müstəviyə gətirilməsi bəşə- riyyətin qloballaşma epoxasına doğru bu epoxa da daxil olmaqla təkamül prosesinin qlobalistik-sivilizoloji metodo- lo giya ilə öyrənilməsinə təməl qoyur. Qlobalistik-sivilizoloji metodologiya vasitəsilə bəşəriyyət tarixinin sistem və özüqu- ruluşlanan proses şəklində öyrənilməsi onun diasinxroniya- sının mahiyyətini üzə çıxarır (79, s. 17). Avropada son yüzillik ərzində elm və texnologiyanın inkişafı hərbi sənayeni də xeyli modernləşdirmişdi. Lakin 149 Avropa daha əvvəlki Avropa deyildi. Qılıncı topa-tüfəngə çevirən elmi-texniki ideyalarla yanaşı top-tüfəngi zülm və zorakılığın xidmətindən alıb ədalətə, insan haqlarına, azadlıq ideyalarına xidmətə yönəltmək uğrunda mübarizə gedirdi. Bu mübarizənin ideya təməlini İngiltərədə T.Hobbs və Con Lokk, Fransada maarifçilər, Almaniyada isə Kant qoymuşdu. H əm də məhz Kant fəlsəfəsi bu ideya yüksəkliyinin zirvəsi idi. Lakin ideyanın əməli surətdə həyata keçirilməsi üçün həm də sosial iradə və cəmiyyətin bu yeni ideya əsasında təşkilatlanmasını təmin edən sosial güc lazım idi. Böyük Fransa inqilabı məhz bu məqsədlə həyata keçirilsə də, inqilabçılar gözlənilən nəticəni ala bilmədilər (37, s. 161- 162). Amma bütün dünyaya azadlıq, haqq, ədalət, demok- ratiya, cümhuriyyət kimi ideyalar məhz Fransa inqilabının təsirləri ilə yayılmışdır. XIX əsrin sonu və XX əsrin birinci yarısındakı Qərb dünya imperializminə qarşı milli-azadlıq hərəkatı Şərq özü- nütəsdiqində də ifadəsini tapmışdır. R.S.Uluselə görə, Şərq və Qərb sivilizasiyalarının bir-birinə düşmən tərəflər kimi deyil, bir- birini yüksəldən, interaksiyasında harmonik bütöv- lü yünü tapan, vahid dünya sivilizasiyasının meqasistemini təşkil edən qütblər kimi konseptual dərki məhz bu epoxadan başlayır. Şərq və Qərb sivilizasiyalarının mütəfəkkirləri Ş.Ramakrişna, S.Vivekananda, L.Tolstoy, C.Əfqani, M.İq- bal, Z.Göyalp, C.X.Cibran, M.Nuayme, C.Nehru, M.Qandi, R.Taqor, E.Paund, H.Hesse, A.Şveytser və başqaları Şərq- Qərb orqanik sintezindən ümumbəşəri vəhdət ideyasını hasilə gətirmiş və bu ideyanın inkişaf etdirilməsinə, gerçək- ləşməsinə böyük inam bəsləmişlər. Həmişə olduğu tək müa- sir dövrümüzdə də elm, təhsil, din kimi mədəniyyətin bütün əsas sahələrində keçdikləri müxtəlif yollar Şərqlə Qərbin təmasında onların bir-birinə davamlı ehtiyacını doğurur (79, s. 66- 67). Y.Qarayevin təbirincə isə, Şərqlə Qərbin birgə 150 səyi ilə ərsəyə gələn ortaq dəyərlər həm onların ayrılıqda hər birinin, həm də “XX əsrin dünyasını sintez sivilizasiyası kimi” yaratmağın, “harmoniyada bütövlüyə, tamlığa yetiş- məyin” təməlidir: “Hazırda Qərb və Şərqin münasibətlərində başlıca məqsəd sintez, qaynaq, vəhdət axtarışlarıdır” (44, s. 9-22). XIX əsrdən başlayaraq Şərq və Qərb düşüncə tərzinin müqayisəli təhlili mövzusuna böyük maraq yaranmış və bu iki sivilizasiyanın gələcək sintezindən xəbər verən yeni fəl- səfi və ədəbi-bədii axtarışların əsası qoyulmuşdur. Bu vəhdət ideyasının əsas carçıları O.Şpenqler, A.Toynbi, M.İqbal kimi, L.N.Tolstoy, Emerson, U.Uitmen, C.X.Cübran, Əmin Ər-Reyhani, Həsən bəy Zərdabi, Cəvahirləl Nehru kimi şəxsiyyətlərdir. Əslində bu ideyanın beşiyi başında Qərbdə Herder, Kant, Göte, Şərqdə A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Cəmaləddin Əfqani kimi zamanını qabaqlayan böyük düha sahibləri dayanır. XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb də- yərlərinin birləşdirilməsi, milli və dini dəyərləri saxlamaqla modernləşmək mövqeyi Azərbaycan ziyalıları üçün çox səciyyəvi olmuşdur. Bu şüarla çıxış edən böyük siyasi xadimlərlə yanaşı, Azərbaycanda Sabir, Hadi, Cavid və Cabbarlı kimi böyük mütəfəkkir-yazıçılar da bu mövzunu həmişə öz yaradıcılığının diqqət mərkəzində saxlamışlar (34, s. 15). Çünki Şərq daha çox insan mənəviyyatının intibahı problem ləri ilə, Qərb isə cəmiyyət həyatının sosial reforma- si yaları ilə məşğul olur. Şərqdən fərqli olaraq özünütənqid amili Qərb sivilizasiya düşüncəsinin mahiyyətinə çevrilir. Ənənəçi (ifrat formasında ortodoksal) sosial psixologiya Şərqdə onun avtoritar rejimlərinə dözümlülük kompleksini formalaşdırır, vətəndaş azadlıqları ideyasına gəlib çıxan Qərb cəmiyyətləri isə məhz belə rejimlərdən qurtulma mübarizəsində güclü siyasi fəallıq keyfiyyətləri qazanır ki, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|