Müdafiə Sektorunda Dürüstlüyün Təmin Edilməsi və Korrupsiyanın Azaldılması: Ən Yaxşı Təcrübələrin Toplusu

284

Müdafi ə Sektorunda Dürüstlüyün Təmin Edilməsi və Korrupsiyanın Azaldılması: Ən Yaxşı Təcrübələrin Toplusu

keçirmək;

•  Beynəlxalq öhdəlikləri və müqavilələri parlament tərəfi ndən ratifi ka-

siya etmək təklifl əri;

•  Parlamentə güc işlətmək və  hərbi qüvvələri xarici missiyaya 

göndərmək tövsiyələri;

•  Hərbi təhcizata nəzarət;

•  Yüksək səviyyəli təynatları nəzərdən keçirmək;

•  Kadr siyasətinin və insan hüquqlarının monitorinqini keçirmək.

Komitələrin öz nəzarət funksiyalarını  səmərəli yerinə yetirmələri üçün üç 

tələb yerinə yetirilməlidir. Birincisi, onların qanun tərəfi ndən açıq ifadə olu-

nan lazımi səlahiyyətləri olmalıdır. Bu adətən aşağıdakı səlahiyyətləri nəzərdə 

tutur:

•  Dinləmələr və ya sorğular təşkil edir və bu zaman nazirlər,digər 

yüksək vəzifəli hökümət adamları,hərbi və mülki rəsmilər və 

ekspertlər suallara cavab verməyə və ya ifadə verməyə çağırılırlar;

•  Hökümətdən sənədlər tələb edir;

•  Hökümət xərclərinin  şəffafl ıq və  məhsuldarlığını yoxlayır və 

səlahiyyətli orqanlardan lazım gəldikdə audit keçirməyi tələb edir;

•   Müdafi ə və təhlükəsizlik sektorunda vəziyyətlə bağlı hərbi qulluq-

çulardan və  mülki təşkilatlardan gələn ərizə və şikayətlərə baxır;

•   Xaricdə yerləşdirilmiş hərbi qüvvələr daxil, hərbi bazalara və başqa 

obyektlərə səfər edib onlara baxış keçirir.

İkincisi, komitənin öz vəzifələrini yerinə yetirmək üçün imkanı olmalıdır, 

yəni ixtisaslı ştatı,müvafi q büdcəsi, məlumatlara çıxışı və kənar təcrübəni cəlb 

etmək imkanı (və ödəmək şərti ilə). Komitə üzvlərinin peşəkar qabiliyyətləri 

də mühümdür: onların müvafi q təhsili,təcrubəsi  və biliyi olmalı və periodik 

olaraq əlavə təlim və təhsillə tamamlanmalıdırlar.

Sonuncu mühüm olan məsələ komitə üzvlərinin hökümətin cavabdehliyinə 

olan münasibətidir və partiya mənsubiyyətini kənara qoyaraq ictimai ruhah 

üçün çalışmasıdır. Media və ya ictimayyətdən xəbərsiz qapalı görüşlər par-

tiyalılıq hisslərindən uzaqlaşmaq üçün yol ola bilər. Səs yazısı getməyən 

qeyri-rəsmi görüşlər və ya seminarlar ümumi baxış formalaşdırmaqdan ötrü 

və partiya siyasətindən üzaqlaşmaq üçün əla vasitələrdir. Komitə  sədrinin 

münasibəti və liderlik bacarığı ən mühüm təsir mexanizmi sayılır.

 Güclü aktiv münasibət komitənin  önləyici nəzarətini  təmin etməyə 

kömək edir. Müntəzəm və surpriz olaraq hərbi birləşmələrə edilən səfərlər, 

---

285

Parlamentlərin və Audit İdarələrinin Rolları

dinləmələr və auditlərə sərf edilən zaman əhəmiyyətli dərəcədə vaxt və ener-

ji qənaətinə  gətirir və problemlər üzə  çıxdığı zaman bu vaxt və enerjidən 

istifadə olunur.

Audit İdarələri

Komitənin tərkibindəki peşəkar  ştatlı  işçilərin verdiyi məlumatlardan 

əlavə, parlamentlər müstəqil audit şirkətlərindən də  məlumat və analizlər 

alırlar. Bunlar çox zaman ya parlamentə birbaşa bağlı olur,məsələn, ABŞ 

Konqresi Büdcə  Ofi si kimi, ya da İngiltərədəki Böyük Britaniya  Mil-

li Audit ofi si kimi spesifi k məsuliyyət və qarşılıqlı  əlaqə sistemi vasitəsilə 

parlamentlə  əlaqədə olur.Səmərəli iş zamanı,bu idarələr hökümətin keçmiş 

və carı fəaliyyətini qiymətləndirmək üçün parlamentı vasitələrlə təmin edir. 

Audit ofi sinin spesifi k funksiyalarına aşağıdakılar daxildir:

•  Bütün mərkəzi hökümət idarələrinin və icra strukturlarının maliyyə 

bəyannamələrinin audit edilməsi;

•  Büdcə yerinə yetirilməsi analizləri, icra orqanlarının büdcə təklifl ərinin 

analizi,dəyər hesablamalarının müstəqil qiymətləndirilməsi və alternativ 

büdcə variantları və ssenariləri təklif etməklə büdcə prosesinin dəstəklənməsi;

•  Büdcə və maliyyə məsələləri ilə əlaqədər spesifi k siyasi qərarlar və 

proqramların analizi;

•  Xəbər verənlərə  və ictimayyətə  şikayətləri çatdırmaq üçün onları 

vasitələrlə təmin etməli və bu cür ittihamları araşdırmalı;

•  Auditlərdən istifadə etməklə və qabaqçıl təcrübəni yaymaqla idarələrə 

kömək edib onların gördükləri işin səmərəliyini artırmalı;

Bütün bu səylər strukturların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və tap-

şırıqların yerinə yetirməsi bacarığından asılıdır. Hesabdarlıq və ya hüquqi 

yanaşmadan əlavə “siyasi  kurs cavabdehliyi” də faydalıdır,cünki o resurs-

ları, cari fəaliyyəti və arzuolunan nəticələri birləşdirməyə kömək edir.  On-

ların işləri Planlaşdırma,Proqramlaşdırma, Büdcələmə  və Qiymətləndirmə 

Sistemləri(PPBES) ilə bağlı olduqda bunu etmək asandır (bu zaman audit 

strukturları nəticələrinin dəyərləri artır).   Bu halda audit ofi si proqramlaşdır-

maya xüsusi diqqət yetirməlidir, o orta perspektivdə resurslar ayırmaq və proq-

ramları qiymətləndirmək üzrə qərarlar verir. Çoxlu ölkələrdə qiymətləndirmə 

inkişaf etməmiş xarakter daşıyır: əgər işin həcminin böyüklüyünü və siyasi 

həssaslığı nəzərə alsaq bu da təəccüblü deyil.

---

286

Müdafi ə Sektorunda Dürüstlüyün Təmin Edilməsi və Korrupsiyanın Azaldılması: Ən Yaxşı Təcrübələrin Toplusu

Haşiyə 18.1.  Böyük Britaniya Milli Audit Ofi sinin Rolu 

Nəzarətçi və Baş Auditor tərəfi ndən idarə olunan Milli Audit Ofi si (NAO- 

National Audit Offi ce)öz  səylərini üç istiqamətə yönəldir: xərclənən 

vəsaitlərin səmərəliyinin təmin edilməsi, parlamentın işinin dəstəklənməsi 

və qabaqçıl təcrübə üçün istiqamətlərin müəyyən edilməsi.

Xərclənən vəsaitlərin səmərələliyi:

1983-cü ildə  qəbul olunmuş Milli Audit Aktina (National Audit Act)

görə,NAO dövlət vəsaitlərinin xərclənməsi üzrə məsələləri qiymətləndirir 

və hesabat hazırlayır. Xərclənən vəsaitlərin  səmərəliliyi baxımından, o 

hökümət idarələrinin və digər dövlət strukturlarının planlaşdırılmış nəticələr 

əldə etməsi üçün öz resurslarını necə səmərəli və məhsuldar sərf etdiyini 

qiymətləndirir. Bu işin miqyası çox genış  məsələləri  əhatə edir,cinayət 

hüququ sisteminin fəaliyyətindən tutmuş Müdafi ə Nazirliyinin əsas 

təhcizat layihələrinə qədər, hökümət layihələrinin kommersiya təcrübəsinin 

yaxşılaşdırılmasından tutmuş,  şose yolu xidmətini təkmilləşdirən 

müqavilələrə qədər.  NAO ildə 60 hesabat təqdim edir. Hesabatların hamısı 

statistika və  dəlillər  əsasındadır və ciddi analizlərdən istifadə olunub 

hazırlanır və həmçinin, uyğun sənədlərə çıxış üçün geniş qanunla müəyyən 

edilmiş salahiyyətləri vardır.

Parlamentə Dəstək

NAO-nun rəhbəri Nümayəndələr Palatasının rəsmi nümayəndəsidir və onun 

işinin nəticələri Nümayəndələr Palatasının qaydalarına əsasən parlamentə 

təqdim olunur.  O parlament və vergi verənlərin adından çıxış edir və 

höküməti dövlət büdcəsindən istifadəyə görə cavabdeh tutur və hökümətin 

xidmət strukturlarına öz işlərini yaxşılaşdırmaları üçün kömək edir. 2000-ci 

ildən bəri, müntəzəm surətdə hökümətin dövlət büdcəsini formalaşdırmaq 

üçün irəli sürdüyü əsas fərziyyələri analiz edir və qiymətləndirir və onların 

münasibliyini yoxlayır və hökümətin hesabatları ilə paralel əldə etdiyi 

nəticələrini də açıqlayır.  2007/2008-ci illər ərzində parlament üçün 60 əsas 

hesabat hazırlamış və 460 hesabat isə audit edilmişdir. 2008-2009 büdcə 

ilindən başlayaraq, auditlər, Beynəlxalq Maliyyə Hesabati Standartları 

(İnternational Financial Reporting Standards)əsasında aparılacaqdır.

---