Mühazirələr konspekti Bakı 2020 Dİaqnostik məlumatlarin əsas nöVLƏRİ

7. SÜRTÜNMƏ VƏ YEYILMƏDƏ ISTILIK PROSESLƏRI

7.1 Sürtünməni müşayiət edən istilik prosesləri
Sürtünmə zamanı hissələrin işçi səthlərinin qarşılıqlı təsiri intensiv istilik ayrılması ilə müşayiət olunur. Plastik deformasiya və kələ - kötürlüklərin kəsilməsi, hissənin materialının kristal qəfəsində təhrif əmələ gətirir ki, bu da yerli istilik artımı ilk aşkarlanır. Sürtünmə prosesində faktiki təmasın mikro sahəciklərində 1000_{ } qədər temperatur işartısı yaranır.

Sürtünmə hissələrinin materialının istilik kecirməsi neticəsində sürtünmə zamanı ayrılan istilik bir neçə istilik axınına ayrılır. Bu axınların bir hissəsi qarşılıqlı təsirdə olan hissələrin hər birinin daxilinə və digər hissəsi ətraf mühitə istiqamətlənir. Beləliklə, qovuşan hissələrin işci səthlərinin materialının və ətraf mühitə paylanması prosesləri ilə müşayiət olunur.

Sürtünmə hissələrinin ətraf mühitlə istilik mübadiləsi şəraiti, materialların istilik – fiziki xassələri, işci səthlərin profillərinin parametirlərinin və qovuşmanın iş rejimi cəm halda sürtünən hissələrin orta temperaturunu müəyyən edir. Bu temperatur sürtünmə əmsalına, hissələrin yeyilməsini xarakterinə və qovuşmanın uzunömürlülüyünə mühüm dərəcədə təsir göstərir.

Sürtünmə zamanı istilik yaranması və istilik mübadiləsi proseslərinin analizi nəticəsində qovuşanın iş rejimini dəyərləndirmək üçün keyfiyyət göstəriciləri təyin olunmuşdur. Bu stend və laboratoriya sınaqlarını planlaşdıran, maşının uzunömürlülüyünün sürəti sınaqlarla təyin edən zaman xüsusilə vacibdir.

Iş zamanı hissələrin sürtünən səthlərinin orta temperaturunun dəyişməsi qanunauyğunluğu enerjinin saxlanması qanununa əsasən almaq olar. d_{ } vahid zamanında səthlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində ayrılan istilik miqdarı F_Td_{ }. Bu istilik hissənin qızamsına və ətraf mühitə ötürülməsinə sərf olunur. Bu halda istilik balansı tənliyi aşağıdakı kimi yazıla bilər:

Ф_Td_{ } = Cdt + A_td_{ }

Burada Ф_T – istilik axını, Vt; Ф_T = Q_{ }, ( Q – istilik miqdarı, coul; _{ } - hissənin qızma vaxtı, s );

C – hissənin ümumi istilik tutumu, C_{ }K;

A – temperatur 1_{ } gəyişdikdə hissənin bütövlükdə soyunan səthindən olan istilik axını Vt_{ }K,

A = αS, α – istilikvermə əmsalı, Vt/m²K;

S – istilik ötürən səthin sahəsidir, m².

Işçi səthlərin qərarlaşmış maksimal temperaturu t_max hissənin kütləsindən, başlanğıc temperaturdan asılı olmur, ancaq vahid zamanda ayrılan istilik miqdarından və istilik ötürmə şəraitindən asılı olur.

Axırıncı bərabərliyə nəzərə almaq şərti ilə

t = t_max( 1 – _{ }) = t₀t = t_max( 1 – _{ }) = t_{0 }

yəni sürtünmə zamanı hissələrin işci səthlərinin temperaturunun artması qanunauyğunluğu eksponensial asılılıqla təsvir olunur. əgər istilik balansının əsas tənliyində Ф_T = 0 qəbul etsək soyuma tənliyi alarıq.

A_td_{ } + Cdt = 0 buradan

t = t_max - _{ }

mexanizm dayandıqda hissənin işci səthində temperaturun aşağı düçməsi 2 əyrisi ilə xarakterizə olunur.

Sürtünmə düyünlərində hissələrin işci səthlərində temperaturun dəyişməsi proseslərinin təsviri zamanı aşağıdakılar nəzərdən atılmışdır: ətraf mühitin istilik tutumu o qədər böyükdür ki, onun temperaturu istilik mübadiləsində dəyişmir; cismin bütün səth boyu soyunma şəraiti eynidir; istilik tutumu və istilik verimi temperaturdan asılı deyil; cisimin səthinin bütün nöqtələrində temperatur eynidir. Lakin, çoxsaylı təcrübi tədqiqatlar göstərib ki, (3) və (4) ifadələri mühəndis məsələlərinin həlli üçün qovuşma hissələrinin işçi səthlərində orta temperaturunun dəyişməsi xarakterini lazımi dəqəqlikdə təsvir edir.

Işçi səthlərin temperaturunun yüksəlməsi sürtünmə qüvvəsinin mexaniki və molekulyar təşkiledicilərinin dəyişməsinə gətirib çıxarır.

Metal səthləri üçün sürtünmə qüvvəsinin mexaniki təşkiledicisinin dəyişməsi əsasən materialın bərkliyinin azalması hesabına olur. Temperaturun yüksəlməsi şəraitində metal materiallar üçün bərkliyin dəyişməsi eksponensial asılılıq təsvir olunur:

H = H_{0  }

Burada H₀ illik temperaturdakı bərklik;

β- temperatur əmsalı;

∆t – sürtünməyə görə səthin qizması zamanı temperatur emsalıdır.

Işçi səthlərin temperaturunun dəyişməsi nəticəsində sürtübnmə qüvvəsinin molekulyar təşkiledicisi azala, arta və hətta dəyişməz ola bilər.

Xarici sürtünmə prosesində sürtünmə qüvvəsinin hissələrin işçi səthlərinin temperaturundan asılılığı adətən minimumdan keçir. Bu minimum qovuşmanın ən yaxşısı temperatur rejiminə uyğun gəlir. Mexanizmin işinin temperatur rejimi göstəricilərinin sürtünmə və onların dəyişmə qanunauyğunluqlarının müəyyən olunması imkan verir ki, konstruksiya olunma, hazırlanma və istismar, mərhələlərində qovuşmanın iş şəraiti dəyərləndirilsin və əsas elementlərin etibarlılığının təmini üzrə idarəedici təsirlər əsaslanndırılsın.