Mulk va boshqaruv: aloqa va rivojlanish tendentsiyalari reja

2. O’zbekiston iqtisodiyotida mulk va boshqaruvning o’rni hamda mohiyati.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida va Respublika Oliy majlisi sessiyalarida qabul qilingan qonunlarda O’zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikni moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash, ularga har tomonlama madad berish, ularning samarali ishlashi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, ular yordamida mamlakat iste’mol bozorini yuqori sifatli tovarlar bilan to’ldirish masalalariga alohida e’tibor berilgan. O’zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik to’g’risida»gi qonunga asosan biznes va tadbirkorlikning faoliyat sohalari, huquqlari, majburiyatlari, ma’suliyatlari va manfaatlarini himoya qilish davlat tomonidan kafolatlangan. 1995yil 21dekabrda O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi sessiyasida qabul qilingan «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida»gi qonunda kichik biznes bilan shug’ullanuvchi ish bilarmonlarga yanada ko’proq imtiyozlar berildi. Bu o’z navbatida kichik biznes bilan shug’ullanuvchi ish bilarmonlarning ishchanligini yanada faollashtirishga, mamlaka tyalpi milliy mahsuloti hajmini oshirishga, inflyatsiya jarayonlarini syokinlashtirishga, iqtisodiyotni barqarorlashtirish va rivojlantirishga keng imkoniyat yaratdi. Kichik biznesning mohiyati va iqtisodiyotda tutgano’rni Hozirgi paytda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ikkinchi bosqichida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, qo’shma korxonalar tuzish, korxonalarni ochiq tipdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirish va ayniqsa kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga katta e’tiborberilmokda. O’zbekistonda va mustaqil hamdo’stlik davlatlarida biznes haqidagi maqolalar, adabiyotlar 60-yillarning o’rtalarida paydo bo’lgan. Biroq, u paytdagi barcha maqolalar tanqidiy tarzda yozilar edi.Chunki biznesni asosini xususiy mulkchilik tashkil etar edi.Xususiy mulkchilik esa o’sha paytda bizning mafkuramiz uchun butunlay yot narsa edi. Lyokin biznesni fan tariqasida o’rganish faqatgina 90- yillarning boshlarida bozor munosabatlariga asta - syokin o’tish bilan boshlandi. “Biznes” so’zi inglizcha so’z bo’lib, u tadbirkorlik faoliyati yoki boshqacha so’z bilan aytganda kishilarni foyda olishga qaratilgan turli mehnat faoliyatidir. Xorijiy adabiyotlarda biznes ta’rifini ko’p turlari mavjuddir.Insoniyat jamiyatining butun rivojlanish tarixi u yoki bu jihatdan doimo biznes bilan bog’liq bo’lgan. Biznesmen (Tadbirkor) so’zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida XVIII asrda paydo bo’lib, u “Mulk egasi” degan ma’noni bildiradi. Jumladan, Adam Smit tadbirkorni mulk egasi sifatida ta’riflab, uni foyda olish uchun qandaydir tijorat g’oyasini amalga oshirish maqsadida iqtisodiy tavakkalchilikka boradigan kishidir,- deb ta’kidlaydi. Tadbirkorni o’zi, o’z ishini rejalashtiradi, ishlab chiqarishni tashkil etadi, mahsulotni sotadi hamda olgan daromadiga o’zi xo’jayinlik qiladi. Boshqaruv fuiktsiyalarining mazmuni u yoki bu faoliyatni tashkil qilishdan kelib chiqadi.
Masalan, ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida:
-loyihalash;
- konstruktorlik;
- rejalashtirish kabi ishlarni bajarish bilan bogʻliq funktsiyalar paydo boʻladi.
Keyingi funktsiyalar ishlab chiqarishni tayyorlash, yaʻni:
- mahsulot tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqish;
- mehnat normalari, materiallar sarfini belgilash;
- asbob-uskunalarni tayyorlash kabi ishlarni bajarish bilan bogʻliq funktsiyalar paydo boʻladi.
Ishlab chiqarish jarayonini boshlash va uni uzluksiz davom ettirish uchun:
- ishlab chiqarish vositalari, texnika;
- xom ashyo;
- energiya transport kabi moddiy taʻminot vositalari zarur.
Shundan keyin: kadrlarni tanlash, ularni joy-joyiga qoʻyish; mehnatni tashkil qilish; ishlab chiqarishga xizmat koʻrsatish kabi bir qator tashkiliy funktsiyalar kelib chiqadi. Koʻrinib turibdiki, boshqaruv mazmuni jarayon sifatida uning funktsiyalarida namoyon boʻlayapti. Zero: Funktsiyalar faoliyat turlarini, subʻektning boshqarish obʻektiga aniq taʻsir qilish yoʻnalishini aks ettiradi. Boshqaruv funktsiyalaridan tashqarida boshqaruv jarayonining oʻzi ham boʻlishi mumkin emas. Funktsiyalar tarkibini, ularning koʻlamini va mazmunini aniqlash boshqaruvchi xodimlar sonini belgilash, boshqaruv apparatining tashkiliy tarkibini loyihalash uchun muhim asos boʻlib hisoblanadi. Boshqarish funktsiyalari - koʻp qirrali tushuncha. Shu sababli ularni muhim belgilar boʻyicha turkumlarga ajratib oʻrganish zaruriyati tugʻiladi.Jamiyatda kompyuterlarning o’rni. Kompyuterlar hamma joyda bor. Bu electron qurilmalar do’konlardagi buyurtmalar, test natijalari va sport statistikalarini amalga oshiradi. Biznesda kompyuterlar ma’lumotlar almashinuvida foydalaniladi. Shuningdek, kompyuterlar binolarni loyihalashtirishda, transportlarni nazorat qilishda va tibbiy test natijalarini tekshirishda ishlatiladi. Deyarli har bir biznes faoliyatida kompyuterning biror turidan foydalaniladi. Istalgan kompaniya o’zining narxlarini nazorat qilishi, resurslarini boshqarishi va raqobatbardoshlikni ushlab turishi kerak. Siz kundalik cheklar, bitimlardagi millionlar, maktab hisobotlari haqida o’ylasangiz komputerlarning muhimliligini tushunasiz. Har kun banklar, marketlar, zavodlar, ofislar, uylar va tashkilotlar computer tizimlaridan foydalanish ko’lami ortib bormoqda. Menejerlar komputerlashgan muhitda rejali ish olib boorish va qarorlar qabul qilishni o’rganishlari shart.
Kompyuter tizimi elementlari. Video o’yinlar, aqlli telefonlar va avtomatlashgan tizimlarning barchasida 4ta asosiy komponentalar bor. Bular:
1. Ma’lumot kiritish qurilmasi.
2. Ma’lumot almashish qurilmasi.
3. Xotira va saqlash.
4. Ma’limotlarni qayta ishlash.
Kompyuterning moddiy elementlari kompyuter qurilmalari hisoblanadi. Masalan, klaviatura, mikrofon, kamera, monitorlar, chiplar, printerlar va boshqalar. Komputer qurilmalari tezlik bilan o’zgarib, ko’payib bormoqda. Masalan, bugungi kunda ko’plab kompyuterlar ovoz, grafika, animatsiya va videolar bilan ishlay oladi. Smartfonlar ham ba’zi kompyuter funksiyalarini bajaradi.Hardwarening teskarisi bu dasturiy ta’minot (software) hisoblanadi. Biznesda dasturiy ta’minotning har xil turidan foydalaniladi. Bu matnli fayllar, electron jadvallar, ma’lumotlar bazasi, taqdimot va aloqa tizimiga oid dasturlarni o’z ichiga oladi. Kompyuter tarmog‘ining umumlashgan tuzilmasi Kompyuter tarmog‘i kup mashinali assotsiatsiyaning oliy shakli sanaladi. Kompyuter tarmog‘ining kup mashinali xisoblash kompleksidan asosiy farkini kursatamiz. Birinchi farq - xajm, ulcham. Kup mashinali xisoblash kompleksi tarkibiga odatda bitta binoda joylashgan ikkita, kupi bilan uchta EHM kiradi. Hisoblash tarmog‘i bir-biridan bir necha metrdan tortib un, yuz va xatto ming km uzokda joylashgan unlab, yuzlab EHMdan iborat bulishi mumkin.