Mundarija kirish I. Hayot turkumiga oid oilaviy marosim aytimlari

1.2. Oilaviy marosim qo`shiqlarning turi, mazmuni va kuy ohang tuzilishi.
Oilaviy marosimlarda musiqa muhim o`rin tutadi. Bunda ham aytim, ham cholg`u musiqasi / so`ngisi motam marosimi uchun istisnodir/ qo`llanib ularning badiiy vazifalari o`zaro farqlidir. Jumladan to`y marosimlarida karnay, sunray nog`ora va doiralardan iborat cholg`u ansambili ishtirok etib, u bir vaqtning o`ziga
xam badiy tin glov, xam axborot vosetasini bajaradi. Chunki bu ansambl ijrosidagi jozibali kuy – navolar ko`tarinki kayfiyat tug`diradi, xamda raqs o`yinlariga chorlaydi va unga jo`r bo`ladi. Aytim vositasida esa o`zgacha bo`lgan, lekin muhim vazifa amalga oshiriladiki shu boisdan asosiy diqqat – etiborni shu jihatga qaratamiz. Demak, aytimlar vositasida xar bir marosimlarning maqsadi yuzaga chiqa boshlaydi, boshqacha aytganda, oilaviy marosim aytimlarida shaxsiy va “ ommaviy” tuyg`ular mushtarak etilgan bo`ladi va shuningt bilan alohida ahamyatga molik. Shu bois birinchi galda yig`I aytimini tafsiflab o`tish maqsadga muofiqdir.
Yig`i – turli vaziyatlatda yuzaga kelishi mumkin bo`lsa-da, lekin uning janr
sifatida xozir bo`lishi asosan oilaviy marosim, xususan motam marosim – ozoda to`liq amalga oshiriladi.
Motam marosimi bir yilga qadar etadigan urf – odatlarni o`z ichiga oladiki, bunda yig`i – yo`qloblar ham yil davimida marxumning yaqinlari / asosan xotin – qizlar/ tomonidan aytib turiladi. Yig`ilarga xos belgilar qatorida she`riy misralarning qofiyasiz bo`lishini, ularning mazmuni vaziyatga muofiq badiqa etishini, chanqoq ohanglarni kuy yo`nalishida bo`lishi kabilarni takidlash mumkin. Mazkur yig`i negizida xajmi uch yaktga teng bo`lgan mungle ohang tuzilmasi yotadi. U 3 – bosqich pardasidan boshlanadi. 2 – parda orqali 1- tayanch /lya/ ga kelib tugallanadi<sup>6</sup>.
Shuni ham eytish lozimki, yig`i ohanglari oilaviy marosim aytimlarining muhim tasnifiy sifati bo`lib, ijro vaziyatiga ko`ra “ vidolashuv’, “xayrlashuv” sematik – mazmunini anglatadi. Ammo to`y marosimlarida “yig`i” aytimi tabiiy xolda bo`lmay, balki badiiy tus olganligini ko`ramiz. Uning yorqin namunalari nikoh to`yiga oid “Yor- yor”larda uchraydi.
Yor – yor qo`shig`i kelinni kiyovnikkiga uzatib borish jarayonida ayollar tomonidan ijro etiladi. Uni aytish vaziyati esa qizning ota uyi, yaqin qarindosh – urug`lari, oila a`zolari bilan xayirlashuvidan. Boshlanib, to kiyov xonadoniga yetguncha qadar davom etadi. Xususan, xalqimiz orasida “Toshkent yor-yor” nomi bilan mashxur aytim kuyi yig`i misolidan ma`lum bo`lgan 3-2-1 pardali kuyi oqim ohangidan unib chiqadi. Aytimning umumiy tuzik tovushqatori mungli oltilik / kichik seksta/ doirasini qamrab olgan bo`lib, bunga 3 – parda tuzukning yarim tayanchi, 1 – parda esa asosiy tayanch tovushi bo`lib usuli raqsbon va ‘sho`x” /o`ynoqi/ usullarga o`lchab – ritmi jixatidan xamohangdir.
Nikoh to`yi marosimlarida an`anaviy ijro etib kelinadigan qo`shiqlardan yana biri – “Kelin salim” dir. Kelin salimlarda xazil – mutoyibali goxo nayrovli so`z – iboralarga boy she`riy bandlar qo`llanib, xar bir band “salom’ aytish bilan yakunlanib turadi. Kuy nuqtayi nazaridan qaralganda ularga xam mungli uchlik / 3-2-1 pardali/ ahangi asos bo`lganligi ma`lum bo`ladi.
Kelin salomning boshqa ko`rinishlarida xam kuylin ohangi malum variyantlar bilan sadolanadi. Binobarin yor – yor va kelin salomlarning kuy – ohanglari o`zaro mushtarakdir.
Alla – oilada yangi tug`ilgan to`ng`ich farzand sharafiga odatda, beshik to`yi marosimi o`tkaziladi xamda shu vaqtdan boshlab chaqaloq xayotida muhim bo`lgan ikki – uch yillik “beshik davri’ boshlanadi.
‘Beshikvaziyati” bilan aytiluvchi qo`shiq ‘alla” yoki “beshikqo`shig`i” deb ataladi. Onalar ijodi bo`lgan bu aytimlarda bolani ovutishga qaratilgan so`z – iboralar, shuninhdek, onaning farzandi haqidagi ezgu niyati bayon etigan to`rtliklar badiha etiladi.
Jumladan, “Oq qo`zim”deb boshlanuvchi alla qo`shig`i besh misrali aytimdan iborat bo`lib , uning to`rta misrasi she`r bandiga, beshinchisi esa “alla” naqorat so`ziga muofiq keladi. Bu o`rinda aytim ohang qurilmasi asosida ijod etilgani sezilib turadi.
Allaning yana bir turi mavjud bo`lib, u “beshik vaziyati” dan xoli, “sahnaviy” tarzda ijro etiladi. Binobarin, bunday alla sharoitiga muofiq keng nafasli kuy – ohanglari bo`lishi xamda jo`rnavoz so`zlarning qo`llanishi bilan aralib turadi.
Maktabda musiqa ta`limi jarayonida oilaviy marosim qo`shiqlarini o`rganishda birgina musiqa darslari bilan kifoyalanib qolmaslik kerak. Demakki musiqiy ta`lim – tarbiyaning faol shakillaridan o`rinli foydalanish joizdir. Xususan dars jarayonidan, yani sinfdan tashqari musiqa tugaraklarida o`quvchilar ansambillarini tuzish va turli xil bayramlarda o`z konsert dasturi bilan ishtirok etishona shunday ahamyat kasb etadi. Shunga ko`ra o`quvchilarning sinfda, yani musiqa darslari jarayonida o`rgangan qo`shiqlarni, olgan bilimlarini chuqurlashtirishi va malakalarini mustaxkamlash ko`p xisobdan sinfdan tashqari vaqtlarda bajarish mumkin bo`lgan musiqa mashg`ulotlari orqali amalga oshiriladi. Musiqa tugaraklari faoliyati xuddi ana shu nuqtai nazardan xam samaralidir.
Binobarin undan ko`zlangan maqsad va vazifalar quyidagilarni tashkil etadi:
__ O`quvchilarga musiqa vositasida marosim qo`shiqlarga bo`lgan qiziqishlarini tarkib topdirish.
__ Musiqa tugaraklari jarayonida va milliy bayramlar asosida o`quvchilarni milliy musiqaga bo`lgan badiy ehtiyojning qondirish.
__ O`quvchilarga milliy musiqa orqali ta`lim – tarbiya berish jarayonida zaruriy bilim va malakalarni shakillantirish.
Bunday tadbirlarning zamirida o`ziga xos musakkablik mavjud. Ular musiqa tugaraklari va milliy bayramlarni tashkillashtirish uchun zarur bo`lgan darslar va qo`llanmalardan tartib va ijrochilar uchun cholg`ular kiyim libosini xozirlashdan iboratdir<sup>7</sup>.
Maktabda qo`shiqchilik tugaraklarini tashkillashtirishda avvalom bor maxsus shart – sharoit va imkoniyatlar yaratiladi. Bunda ansambil mashg`ulot uchun maxsus xona ajratiladi, texnik vosetalar xozirlanadi.
Oilaviy marosimlarni madx etuvchi vedio va audio kasetalar albatta bo`lishi
shart, shu bilan birga, xonani maqsadga muofiq bo`lgan yana turli boshqa anjom va bezaklar bilan jixozlash mumkin. Bunday tadbirlarni amalga oshirishda tugarak a`zolarini faol qatnashuvini taminlash lozim, zeroki bu o`quvchilarni yana maqsad va do`stona ijodiy jamoaga birlashtirish uchun katta tarbiyaviy ahamyatga egadir.
Badiiy raxbar tugarak mashg`ulotlarini o`tkazar ekan, o`quvchilarga xar tomonlama bilim berishga, o`rganilayotgan xar bir qo`shig`ining tub manosini anglab yetishga e`tiborini qaratilganligi muhimdir. Bunga xususan, o`rganilishi kerak bo`lgan musiqiy asarlarning tarbiyaviy axamyati qo`shiqlardagi xalqimizning orzu – istaklari, dunyoqarashi xis tuyg`ularini o`quvchilar ongiga singdirishda dastlab eng oddiy usullardan kichik – kichik xonishdagi xalq qo`shiqlarini o`rganishdan boshlamog`i muximdir. Shu bilan birga qo`shiqni buzmasdan to`g`ri aytishga o`rgatish ashula aytish ko`nikmalarini asta – sekin mustaxkamlay boorish o`quvchilarning o`zlari kuylaganda o`z tuyg`ularini ifoda qila olishlari juda muximdir.
O`qituvchi mashg`ulot davomida xar bir o`rganilayotgan qo`shiqning mazmuni bilan muntazam ravishda tanishtirib borish lozim.
Aylansiy yor, aylansin
Qoshlari qora aylansin
Shaftalizor ichida
Bodom qovoq aylansin
Yaqqu – yaqqu, yaqqu – yaqqu ,
Yaqqu – yaqqu, yaqqu – yaqqu.
O`qituvchi o`quvchilarga qoshiqni o`rgatish jarayonida ashula ohangiga quloq solishni , qo`shiqni qichqirmasdan , ifodali qilib aytishga xarakat qilishlikni o`rgatadi. Qo`shiqning mazmuni bilan tanishtiradi . Yurtimizda bugungi kunda xalqimiz tomonidan yaratilgan ko`plab marosim qo`shiqlari xar – xil falklor tanlovlari ko`riklari va madaniy xayotimizda to`g`ridan - to`g`ri yoshlarimiz tomonidan ijro etib kelinmoqda. Ana shunday marosim qo`shiqlaridan biri xalqimiz tomonidan to`ylarda bazimlarda ijro etib kelinayotgan kuy qo`shiqlaridir.