MüNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat

Tezislər 
 
99 
ənənəvi tədris sisteminə daxil edilməsidir.
 
Ġslahatlar apararkən təhsil sistemində 
əsaslı  dəyiĢiklikləri  nəzərə  almalı,  sovet  dövründən  qalma  prinsipləri  yeniləri 
əvəz etməlidir. Ancaq o halda interaktiv təlim, yeni təlim texnologiyaları tədris 
prosesində  öz  bəhrəsini  verəcəkdir.  YaxĢı  olardı  ki,  universitetdə  fakültələr-
arası,  muxtar  respublikada  orta  və  ali  məktəblərarası,  Azərbaycanda  Ģəhərlər, 
rayonlararası, hər bir universitetin əlaqə saxladığı xarici ölkə ali məktəbləri ilə 
də  virtual  konfranslar,  olimpiadalar,  diskussiyalar,  debatlar,  viktorinalar  təĢkil 
edilsin. Hər səviyyədə fərqlənən müəssisələr bir birilə rəqabətə girsinlər. Daha 
səviyyəli  layihələr,  iĢlər  respublika  və  dünya  təhsil  ictimaiyyətinin  müza-
kirəsinə  verilsin.  ENAJTUS  və  digər  layihələrin  təcrübələrindən  yararlanmaq 
olar. 
Təbiət elmlərinin tədrisinin YTT ilə təĢkili  – təlimin yeni vasitəsi kimi 
qəbul  edilmiĢdir.  Bunu  bir  çox  üsullarla  həyata  keçirmək  mümkündür:  virtual 
konfranslar, viktorinalar, videodərslər, onlayn konfranslar, debatlar, sual-cavab, 
müzakirə və s. YTT-nın, Boloniya prosesinin təlim prosesində tətbiqi istiqamə-
tində həyata keçirilən ən mühüm iĢlərdən biri də tələbə, magistr və müəllimlərin 
mobilliyidir  ki,  dünyanın  müxtəlif  yerlərində  təhsil  alıb-verməyə  Ģərait  yarat-
maqla,  internet  vasitəsilə  tələb  olunan  auditoriyaya  giriĢ  imkanı  yaradır.  XXI 
əsr  təhsil  konsepsiyasında  özünə  yer  tutan  E-learninq  (elektron  təhsil) 
öyrənənlərin biliyinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi vasitələrindən biri kimi artıq 
universitetlərdə  start  götürür.  Virtual  öyrənmə,  onlayn  dərslər,  videodərslərin 
yazılıĢı  və  təqdimatların  nümayiĢi  öz  cəlbediciliyi  ilə  fərqlənir.  Təhsil 
sahəsindəki  texnologiyalar  ilə  bağlı  problemin  aradan  qaldırılması,  interaktiv 
təlimin yeni təlim texnologiyaları ilə tətbiqi sürətlə həyata keçirilə bilər. Təhsil 
sahəsi  yüksək  inkiĢaf  edərsə,  kəĢflərə  gedən  yollar  artar  və  sürətlənər. 
Ümumiyyətlə, biologiya  dərslərində multimedialarla interaktiv dərslərin təĢkili 
bioloji  proseslərin  nümayiĢi,  orqanizmlərin  anatomik-morfoloji  quruluĢunun 
fərqli  formatda  öyrənilməsinə  imkan  verməklə,  auditoriyanı  passiv  dinləyici 
olmaqdan, müəllimi yorucu mühazirəçi rolundan azad etmiĢdir. 
Açar sözlər: təlim proqramları, multimedia, kurs və buraxılıĢ iĢləri, in-
frastruktur 
 
 
ĠPƏK YOLU ÜZƏRĠNDƏ YERLƏġƏN NAXÇIVAN VƏ ġƏRQĠ 
ANADOLUNUN DĠALEKT VƏ ġĠVƏLƏRĠNDƏ QƏDĠM TARĠXĠN 
ĠZLƏRĠ 
ZÜLFĠYYƏ ĠSMAYIL  
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
[e-mail] 
 
Bir  millətin  tarixi,  etiqadı,  inancı,  adət  və  ənənəsi,  yaĢayıĢ  tərzi, 
mədəniyyəti,  hətta  coğrafiyası  belə  onu  dilində  yaĢayır.  Əsrləri  adlayaraq 
günümüzə  gələn  sözlər  xalqın  varlığını,  mənəviyyatını  özündə  əks  etdirir. 

---

Beynəlxalq  İpək Yolu  
 
 
100 
Xalqın  daĢ  yaddaĢına  çevrilərək  dildən-dilə,  əsrdən-əsrə  keçən  dialekt  və 
Ģivələrin nə qədər zəngin bir xəzinə olduğunu deməyə və sübut etməyə ehtiyac 
yoxdur.  Bu  təbii  qaynaqlar  neçə-neçə  tarixi  və  coğrafi  faktın  üzə  çıxmasında, 
neçə-neçə  sözün  mənasının  aydınlaĢmasında  və  izahında  mühüm  rol 
oynamıĢdır.  Professor  Q.PaĢayev  bir  millətin  kültür  və  mədəniyyətinin, 
tarixinin öyrənilməsində dialekt və Ģivənin, folklor nümunələrinin rolunu xüsusi 
qeyd  edərək  yazır:  ―Dialekt  və  Ģivəni,  folkloru  öyrənmədən  millətin 
psixologiyasını,  onun  həqiqi  tarixini,  bəĢəriyyət  tarixindəki  məxsusi  yerini, 
inkiĢaf  mərhələlərini,  həyat  tərzini,  adət-ənənələrini  dərk  edib  baĢa  düĢmək 
mümkün deyil‖. Müəllifin sözlərində böyük həqiqət vardır. Həqiqətən də, dilin 
tarixini  tədqiq  edərkən  ilk  növbədə  onun  qədimliyini  qoruyub  saxlayan  yazılı 
mənbələrə  və  canlı xalq  dilinə  müraciət  etmək lazım gəlir. Azərbaycan dilinin 
dialekt və Ģivələrinin, ġərqi Anadolu ağızlarının hər birinin ayrı-ayrılıqda tədqiq 
olunmasında  baĢlıca  məqsəd  də  Ģivələrin  qədim  leksik  vahidləri,  eləcə  də 
xüsusiyyətləri  hansı  səviyyədə  qoruyub  saxladıqlarını  və  bir  sıra  digər 
əhəmiyyətli cəhətləri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Digər dialekt və Ģivələrimiz 
kimi  Naxçıvan  və  ġərqi  Anadolunun  dialekt  və  Ģivələrini  tədqiq  etməkdə  də 
məqsədimiz  yuxarıda  dediklərimizlə  bərabər,  həm  də  baĢqa  mühitdə,  kənar  və 
yad təsirlər əhatəsində, izole olmuĢ Ģəkildə inkiĢaf edən Azərbaycan dilinin bu 
dialektinin  digər  dialekt  və  Ģivələrimizlə  fərqli  və  oxĢar  cəhətlərini 
müəyyənləĢdirmək,  müxtəlif  sərhədlər  daxilində  yerləĢmələrinə  baxmayaraq 
qədim  xüsusiyyətlərini  necə  qoruyub  saxladıqlarını  nəzərə  çatdırmaqdır. 
Ümumiyyətlə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kənar  mühitdə,  baĢqa  dillər  əhatəsində 
inkiĢaf edən dialekt və Ģivələrdə qədim sözlər, qədim element və xüsusiyyətlər 
daha  çox  qorunub  saxlanılır.  ġərqi  Anadoluda  yaĢayan  azərbaycanlılar  və 
tərəkəmələr  öz  danıĢıq  xüsusiyyətlərində  daha  çox  Azərbaycan  dilinin 
Naxçıvan  qrupu  dialekt  və  Ģivələrinin  xüsusiyyətlərini  özündə  qoruyub 
saxlamıĢdır.  Naxçıvanın  dialekt  və  Ģivələrinin  xüsusiyyətlərini  özündə 
cəmləĢdirən  ġərqi  Anadolu  ağızları  qədim    Oğuz  tayfalarının  dil  elementlərini 
özündə  yaĢatmaqdadır.  Qədim  yazılı  abidəmiz  olan  ―Kitabi-Dədə  Qorqud‖da 
iĢlənmiĢ  onlarca,  yüzlərcə  sözə  Naxçıvan  və  ġərqi  Anadolunun  dialekt  və 
Ģivələrində  rast gəlirik.  
Naxçıvan  və  ġərqi  Anadolu  dialekt  və  Ģivələrində  ortaq  türk 
mədəniyyətinin və qədim tarixin izləri özünü aydın Ģəkildə büruzə verir. Çünki  
dialekt və Ģivələr zəngin bir mədəniyyət xəzinəsidir. Hər iki bölgənin dialektləri 
özündə  tarixilik,  yüz  illər  boyu  formalaĢan  milli  dəyərləri  mühafizə  etmiĢ 
ümumtürk  mədəniyyətinin  izlərini  qoruyub  saxlamıĢdır.  Naxçıvan  və  ġərqi 
Anadolunun  dialekt  və  Ģivələrindən    termin  səciyyəli  sözləri  topladığımız  və 
araĢdırdığımız  zaman  ümümtürk  mədəniyyətinin  ortaq  oxĢarlıqlarına  tez-tez 
rast  gəlirik.  Türk  dilləri  ilə  müqayisəli  Ģəkildə  tədqiq  etdiyimiz  zaman  termin 
səciyyəli sözlərin əksəriyyəti ümumtürk mədəni irsinin daĢıyıcısı olduğunu bir 

---