Musa qasimli

 

28 

içinə alan şimal-şərq vilayətləri, boğazlar üzərində nəzarət və torpaq 

tələb  edəcək  qədər  bir  təcavüz  niyyəti  göstərdi.  Bu  notaların 

verildiyi  zaman  SSRİ-Türkiyə  sərhədlərində  sovet  ordu  hissələri 

hərbi  hazırlıq  keçirdi.  Sovetlərin  bu  tələblərinə  qarşı  ilk  etiraz 

TBMM  sədri,  Şərq  fatehi  adlandırılan  Kazım  Karabekir  Paşadan 

gəldi. O birmənalı dedi: “Boğazlar bizim boğazımız və qan damar-

larımızdır, Kars və Ardahan canımızdır, tarixi qəhrəmanlığı göstər-

məyə  şanlı  ordumuz  hazırdır”.  Türkiyə  1946-cı  il  avqustun  22-də 

SSRİ-nin tələb və iddialarını rədd edən nota verdi. Бюyük Бriтaniya 

və ABŞ hökumətləri sovetlərin bu təcavüzünə razı olmadıqlarını ay-

dın  şəkildə  bəyan  etdilər.  Türkiyə  şərqdən  qərb  sərhədlərinə  qədər 

kommunist  blokunun  təhdidi  altına  düşmüş  oldu.  Belə  bir  təhlükə 

qarşısında Türkiyə Qərblə yaxınlaşmaq xətti seçdi. Бу тягиблярин 

нятиъяси  олараг  Тцркийя  щюкумяти  гяти  аддым  атараг,  Гярб 

ölkələri  иля  мцнасибятлярини  даща  да  эенишляндирмяйин  ва-

ъиблийини  дуйaraq  hярби  сазишляр  чярчивясиня  дахил  олду. 

1952-ci  il  fevralın  18-də  5886  saylı  qanunla  TBMM  NATO  ilə 

müqaviləyə  səs  verdi.  Beləliklə,  Türkiyə  НАТО-нун  цзвц  олду. 

Рясми  Анкара  ейни  заманда  СЕНТО  тяшкилатынын  тяшяккц-

лцндя  mühüm  рол  ойнады

8

.  Türkiyə  ABŞ-dan  sonra  NATO-nun 

cənub  qanadında  təhlükəsizliyi  saxlayan  ikinci  böyük  dövlət  oldu. 

Бу кими тяшяббцслярин щяр бири Москванын сярт ноталарына 

йол ачды. ССРИ Ankaraya ня гядяр чох тязйиг edirdisə, Тцркийя 

дя  бир  о  гядяр  Гярбя  мейл  edирди.  Türkiyənin  Qərbə 

yaxınlaşması  SSRİ-nin  sərhədləri  yaxınlığına  düşmənlərinin  daha 

da  yaxın  yerləşməsinə  gətirdi.  Bu  isə  sovet  dövlətinin  milli 

maraqlarına zidd idi.  

1953-ъц илin mart ayında Sтalinin юлцмцндян сонра iki ölkə 

arasında münasibətlərdə бир йумшалма нязяря чарпды. Тцрк-со-

вет  мцнасибятлярини  бярпа  етмяк  истяйини  илк  олараг  ССРИ 

иряли  сцрdü.  Май  ayının  30-да  SSRİ  Nazirlər  Sovetinin  sədri 

G.M.  Маленков  Тцркийяйя  гаршы  иряли  сцрцлмцш  совет  тя-

лябляриндян  имтина  еdildiyini,  ики  дювлят  арасындакы  мцна-

сибятлярин  беля  бир  гаранлыг  мярщяляйя  эятирилмясиндя 

Сталин  вя  L.Берийанын  günahkar  олдуьуну  ачыглаdı.  ССРИ-

нин артыг тцрк торпаглары цзяриндя иддиасы олмадыьыны вя 

bоьазлар мювзусунда ики  дювлят тяряфиндян гябул  едиля би-

---

 

29 

ляъяк бир сазишя наил олмаг имканларынын инди щяр заман-

дакындан даща чох олдуьуну билдирди.  

Маленковун  чыхышы сямимиййятдян  узаг  сийаси  бир  щя-

рякят  иди.  Bуну  дярщал  başa  düşən  Türkiyə  xarici  сийасятиндя 

tarazlıq йаратмаьа башлады. Belə bir zamanda SSRİ hökuməti иг-

тисади  йардым  лайищяляри  иряли  сцрмякля  юзünə  тяряфдар 

топламагла мяшьул иди.  

Əlbəttə,  ərazi  истяклярини  эери  эютцрмяк  ССРИ-nin  bоьаз-

лар мювзусуну юзü цчцн даща ялверишли шякля салмаг, йяни 

тцрк боьазларыны Гара дяниздя сащили олмайан дювлятлярин 

щярб эямиляринин цзцня баьламаг мягсядиндян имтина етмяси 

демяк  дейилди.  1953-ъц  илин  ийул  ayında  Молотов  tərəfindən 

qəbul  edilən  Москвадакы  тцрк  сяфири  sоветлярин  ярази  истяк-

лярини  эери  эютцрмяsinin  тцрк  щюкумяти  tərəfindən  мямнун-

лугла гаршылаnдыьыны билдирди.  

Sоveт  щюкумяти  Тцркийя  иля  мцнасибятляри  ня  дяряъядя 

йахшылыьа  доьру  апарырдыса  йеня  дя  юз  идеолоэийаsыны 

йаймаьа чалышырды. Hələ Ататцрк дюврцндя бу мясяля ортайа 

атылараг ики дювлят арасында милли мянафеляря эюря мцяй-

йянляшдирилmişdi.  Türkiyə  sovetlərlə  əməkdaşlıq  etmiş,  lakin 

bolşevik ideologiyasını qəbul etməmişdi.  

Монтрö  konvensiyasında  габагъадан  нязярдя  тuтuлмuш 

ийирми иллик мцддят 1956-ъы илин нойабрында сона чатырды. 

Лакин  ССРИ  щюкумяти  Монтрö  konvensiyasının  дяйишдирил-

мяси мясялясини иряли сцрмяди. ССРИ-нин атдыьы бу аддымı-

n  çoxlu  сябябləri  varды.  Монтрö  konvensiyasında  Гара  дяниздя 

сащили олмайан дювлятлярин бу дянизя ян чох 45 мин тонлуг 

щярб  эямилярини  чыхара  биляъякляри  нязярдя  тутулмушду. 

Икинъи  дцнйа  мцщарибясиндян  сонра  бу  тоннаж  щям  ССРИ-

нин  дяниз  гцдрятиня  нисбятдя  чох  ашаьы,  щям  дя  Гярбин 

ишиня  йарамайаъаг  гядяр  аз  иди.  Техноложи  проблемлярин 

щялли  мясяляляриндя  йаранан  мцбащисяляр  нятиъясиндя  bо-

ьазлардан Гара дянизя эизли олараг хариъи щярб эямиляринин 

суйа  бурахılмасы  мцмкцнлцйц  дя  азалмышды. Nящайят, 1957-

ъи  илдя  илк  sовет  гитялярарасы  баллистик  ракетин  мейдана 

эялмясиля  Гярб  иля  Шярг  арасында  мцвазинəт  йаранды.  Бун-

дан  сонра  совет  щюкумяти  бцтцн  диггятини  щямин  tarazlığın 

---

 

30 

горунмасына йюнялтди. Беля шяраитдя боьазлар мясяляси ясас 

мягсядляр арасында даща эери сыралара чякилди.  

Советлярин ярази иддиаларыны эери эютцрмяси nəticəsində 

bоьazların  sтратежи  ящямиййятинин  азалмасы  ilə  Тцркийя-

ССРИ  мцнасибятляринin  йенидян  нормал  щала  салынмасы 

цчцн  ялверишли  шяраит  йаранды.  Лакин  Türkiyədə 

hakimiyyətdə  olan  Демократ  Pартийасы  бу  фцрсятдян  məharətlə 

истифадя  еdə  bilmədi.  НАТО  тяшкилатынын  1957-ъи  илин  де-

кабр ayında qəbul etdiyi бир гярара уйьун олараг 1959-ъу илдяn 

тцрк  торпагларында  американ  ракетляриня  йер  верилмяси  иля 

Тцркийя цзяриндя йенидян гязябли sоveт шимшякляри чахma-

ğa başladı.  

Türkiyədə  гурулан  bazalarda  yerləşdirilən  Йупитер  raketləri 

Куба  бющранындан  сонра  ölkə  ərazisindən  çıxarıldı.  Бунунла 

бaьlı ССРИ иля АБШ арасында бир gizli сювдяляшмя oldu. Bu 

məsələ hеч эюзлянилмядян, xəlvəti həll edildi. Истяр сювдяляш-

мя  нятиъяси  олсун,  истярся  olmasın,  ракетлярин  çıxarılması 

Тцркийя иля ССРИ арасында мцнасибятлярин нормал щала са-

лынмасы цчцн икинъи фцрсят иди... 

Кипр бющраны мейдана чыханадяк Тцркийя юз хариъи си-

йасят  курсуну  нязярдян  кечирмяйин  лабудлцйцнц  дуймамыш-

ды.  Бу  бющранла  бирликдя  Тцркийянин  sanki  эюзц  ачылdı. 

Tцрк-совет  мцнасибятляринин  йахшылыьа  доьру  инкишафы 

бундан  сонра  башланды.  Ики  дцнйа  мцщарибяси  арасында 

достлуг  чярчивясиндя  олан,  iкинъи  дцнйа  мцщарибяси  яряфя-

синдя 

ещтийатлылыг, 

мцщарибя 

дюврцндя 

сойуглуг, 

дурьунлуг дюврцнц йашайан, 1945-ъи илдян сонра бцтцнлцкля 

позулан  тцрк-совет  мцнасибятляриндя  етимад  мцщити  йа-

радылды, нормаллашма baş verdi. Бу нормаллашма нятиъясин-

дя ики юлкянин дювлят вя сийаси хадимляринин гаршылыглы 

сяфярляри щяйата кечирilди. Тцркийянин чох ъидди сосиал-иг-

тисади бющранлар ичярисиндя чаbаладыьы бир дюврдя, 1960-

ъы  илин  апрел  ayında  Türkiyə  Хариъи  Ишляр  Назирлийи  баш 

назир Adnan Мендересин Москвайа эедяъяйи, ики дювлят ара-

сындакы мцнасибятлярин йени бир шякилдя гурулаъаьы, Хру-

шшовун  да  Тцркийяйя  сяфяр  едяъяйи  барядя  мялумат  верди. 

Lakin  27  mай  çevrilişi  сябябиндян  бу  лайищя  щяйата  кечмяди. 

---