Musa qasimli

 

3 

IX FƏSİL. TÜRKİYƏ PREZİDENTİNİN SSRİ-yə  

                   İLK SƏFƏRİ. YENİ İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİNİN   

                   БAŞLANMASI.........................................................296 

 

X FƏSİL. MÜNASİBƏTLƏRƏ MANE OLAN FAKTORLAR.  

                  GİZLİ SAVAŞ ..........................................................  328 

 

XI FƏSİL.  SOVETLƏRƏ NECƏ TÜRKİYƏ LAZIMDIR? 

SSRİ İSТİ DƏNİZLƏRƏ CAN AТIR  ................  349 

 

XII FƏSİL. KİPR BARIŞ HƏRƏKATININ SOVET-TÜRK 

MÜNASİBƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ ......................... .384 

            

XIII FƏSİL. SOVETLƏR TÜRKİYƏ İLƏ SIX SİYASİ 

                      MÜNASİBƏTLƏR QURMAQ ÜÇÜN YENİ 

                      İMKANLAR AXTARIŞINDA............................ .402 

 

XIV FƏSİL. SSRİ-TÜRKİYƏ MÜNASİBƏTLƏRİ VƏ 

                      AZƏRBAYCAN SİYASİ MÜHACİRƏTİ ........  422 

 

XV FƏSİL.  SOVETLƏRİN TÜRKİYƏNİ BLOKLARA 

                      QOŞULMAYAN ÖLKƏYƏ ÇEVİRMƏK VƏ  

                      İTTİFAQ YARATMAQ CƏHDLƏRİ ............... .442 

 

XVI FƏSİL. İKİ ÖLKƏ ARASINDA SİYASİ 

                      SƏNƏD İMZALANIR…......................................463 

 

XVII FƏSİL. İRAN İNQİLABININ SOVET-TÜRK 

                       MÜNASİBƏTLƏRİNƏ TƏSİRİ. YENİ SOYUQ 

                       MÜHARİБƏNİN ASТANASINDA .................. .499 

 

NƏTİCƏ  .................................................................................... .515 

 

İSTİFADƏ EDİLMİŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT................519 

---

 

4 

ЮN SЮZ 

 

Türkiyə-Azərbaycan əlaqələri çoxşaxəli və təbii olaraq haqqında 

bir  çox  şey  yazıla  biləcək  mövzudur.  Sovet  İttifaqının  dağılma-

sından  sonra  müstəqilliyini  бərpa  edən  Azərbaycanın  dövlət  müs-

təqilliyini tanıyan ilk ölkə Türkiyə olmuşdur. İki  ölkə bir-biri üçün 

böyük əhəmiyyət kəsb edir.  

Türkiyə-Sovet  İttifaqı münasibətləri və Azərbaycan. Bu mövzu 

hal-hazırda  çox  vacib  və  araşdırılmağa  ehtiyac  duyulan  bir  möv-

zudur.  БSТ-nin  (Бakı  Sюhбəт  Тoplanтı  Kluбu)  dəstəyi  ilə  Ankara 

və  Moskva  arxivlərində  tədqiqat  aparan  Prof.Dr.  Musa  Qasımlı 

bizim üçün qaranlıq qalan soveт, Azərbaycan tarixinin 1960-1991-

ci  illərini  əhatə  edən  bir  çox  mövzulara  aydınlıq  gətirərək  yazdıьı 

“SSRİ  – Türkiyə  münasiбətləri (Тürkiyədə 1960-ci il çevrilişindən 

SSRİ-nin  daьılmasınadək)”  adlı  iki  cildlik  iri  həcmli  araşdırma 

monoqrafiyasının бirinci cildini oxucuların istifadəsinə vermişdir. 

Beləliklə, TÜSİAB yayınları ailəsinə Türkiyə-SSRİ münasiбəт-

ləri  və  Azərbaycan  mövzularını  araşdıran  bir  kitab  daha  əlavə 

edilmişdir.  Kitabın  бirinci  cildində  SSRİ-Türkiyə  münasibətləri 

1960-1965-ci  və  1965-1979-cu  illəri  əhatə  etməklə  iki  mərhələdə 

araşdırılmışdır. 1960-65-ci illər iki юlkə arasında etimad mühitinin 

yaradılması,  normallaşma  mərhələsidir.  İkinci  mərhələ  1965-1979-

cu illəri əhaтə edir. Бu, əməkdaşlıq mərhələsidir və Sovet İttifaqının 

Əfqanıstana müdaxiləsinədək davam edir.  

Kiтaбın  ikinci  cildi  1979-ci  ildən  1991-ci  ilədək  –  SSRİ-nin 

çöküşünə qədərki münasiбəтlərin araşdırılmasına həsr olunmuşdur. 

Prof.  Dr.  Musa  Qasımlı  tərəfindən  həyata  keçirilən  bu  işin 

SSRİ-Тürkiyə  və  Azərbaycan-Türkiyə  əlaqələri  haqqında  müxtəlif 

məlumat  almağı  düşünənlərə,  xüsusilə  universitet  tələbələrinə  fay-

dalı  olacağınа  ümid  edirəm.  Belə  tarixi  əsərlərin  iki  ölkə  qardaş-

lığının və tarixinin öyrənilməsinə vəsilə olacağı arzusu ilə, bu əsərin 

ortaya  çıxmasında  başda  Prof.  Dr.  Musa  Qasımlı  olmaqla  əməyi 

keçən hər kəsə dərin təşəkkür və hörmətlərimi bildirirəm.  

 

Dr. Bataçar BAYSAL 

TÜSİAB İdarə Heyətinin sədri 

---

 

5 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

      Azərbaycanda təhsilə, biliyə, mədəniyyətə, ekologiyaya və xey-

riyyə  işlərinə  hər  zaman  köməklik  göstərən  hörmətli  üzvlərimiz 

Azfen, Tekfen ve Partner MZ şirkətlərinə və rəhbərlərinə TÜSİAB 

yayınları arasına yeni daxil olan “SSRİ–Türkiyə münasiбətləri (Тür-

kiyədə  1960-ci  il  çevrilişindən  SSRİ-nin  daьılmasınadək).  I  cild. 

1960-1979”  adlı  əsərin  nəşrinə  kömək  etdiklərinə  görə  təşəkkür-

lərimizi  bildiririk.  Ayrıca,  kiтaбın  müəllifi  Prof.Dr.Musa  Qasım-

lının  Moskva  və  Ankaradakı  arxivlərdə  çalışmasına  və  maтeriallar 

тoplamasına eтdikləri yardımlara gюrə БSТ (Бakı Sюhбəт Тoplanтı 

Kluбu) rəhбərlərinə və üzvlərinə sonsuz тəşəkkür edirik. 

 

 

Dr. Bataçar BAYSAL 

                        TÜSİAB İdarə Heyətinin sədri 

---

 

6 

 

 

GİRİŞ 

 

Tarixi,  coğrafi-siyasi  baxımdan  yaxın  və  qonşu  olan  iki  böyük 

dövlət  –  Rusiya  ilə  Türkiyənin  münasibətləri  heç  də  həmişə  rəvan 

olmayıb. Müxtəlif səbəblər ucbatından törədilən ixtilaflar, ağır nəti-

cələr doğuran qanlı müharibələr zaman-zaman rus və türk xalqlarına 

görünməmiş  fəlakətlər  gətirib.  Özünü  Bizans  imperiyasının  varisi 

hesab edən çar Rusiyasının Osmanlı imperiyasına qarşı aqressiv və 

düşmən münasibətinin və onun nəticəsi olaraq törədilən müharibə-

lərin türk millətinin yaddaşından çətin silinən dərin inamsızlıq hissi 

yaratdığı məlumdur. Amma türk-rus və türk-sovet münasibətləri heç 

də həmişə mənfi, qara səhifələrdən ibarət olmayıb. İki xalq arasında 

qarşılıqlı münasibətlər xeyli müsbət səhifələrlə zəngin olub. Qədim 

Kiyev  Rus  dövləti  yaradıldıqdan  sonra  keçən  bütün  tarix  boyu  bu 

dövlətin  bütövlüyünün  təməlini  slavyan  və  türk  xalqlarının  sıx 

birliyi təşkil edib. Slavyan-türk birliyi möhkəm  olduğu zamanlarda 

Rusiya dövləti daha da  qüdrətli olub.  Bir çox  tarixi dövrlərdə türk 

xalqları həm slavyan, xristian, həm də türk, müsəlman юlkəsi olan 

Rus  dövlətini  və  Rusiyanı  xarici  müdaxiləçilərin  hücumlarından 

qəhrəmanlıqla  qoruyublar,  canlarını  və  mallarını  ümumi  vətənləri 

saydıqları Rusiya uğrunda fəda ediblər.  

Rusiya  və  Türkiyə  dövlətləri  arasında  normal  münasibətlər 

mövcud olduğu dövrlərdə onların hər ikisi daim inkişaf edib, möh-

kəmləniblər.  Əks-təqdirdə  nəinki  bu  ölkələrin,  həmçinin  regionun 

bütün ölkələri və xalqları əziyyəт çəkiblər. Müharibələr xalqları ağır 

müsibətlər girdabına salıb. Birinci dünya müharibəsi illərində Rusi-

ya  və  Osmanlı  dövlətinin  bir-birinə  qarşı  apardıqları  hərбi  əməliy-

yaтlar  onların  hər  ikisinin  parçalanmasına  və  xalqlarına  fəlakətlər 

gətirdi.  İki  qos-qocaman  imperatorluğun  dağılması  qonşuları  üçün 

də çoxlu ağrılı problemlər yaratdı. Çar Rusiyası və müvəqqəti höku-

mət  devrildikdən  sonra  sovet  Rusiyasının  milli  azadlıq  mübarizəsi 

aparan  xalqlara  rəğbət  bəslədiyini  elan  eтməsi,  özünün  ağır  vəziy-

yətdə olmasına baxmayaraq, hətta maddi və mənəvi yardım gюsтər-

məsi  Rusiyaya  olan  maraьı  artırdı.  Бelə  şəraiтdə  sovet-türk  dostlu-

ğunun  təməli  qoyuldu.  Rusiyada  hakimiyyətə  gələn  bolşeviklərlə 

---