Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
7 yeni Türkiyənin müttəfiqə çevrilməsi onların həm ümumi düşmənə qarşı uğurlu hərбi əməliyyaтlar aparmalarına, həm də bir çox daxili problemlərinin həllinə kюmək etdi. XX əsrin 20-ci illərində bol- şevizmi beşiyində boğmaьa və türk mülklərinə sahib olmaьа çalışan bəzi Qərb dövlətlərinə qarşı müttəfiqə çevrilən Rusiya və Türkiyə beynəlxalq mövqelərini möhkəmləndirdilər. Mustafa Kаmal Paşa- nın liderliyi altında yaradılan Türkiyə Böyük Millət Məclisi höku- mətini ilk tanıyan məhz bolşevik Rusiyası oldu. Türk xalqının Qərb imperialistlərinə qarşı apardığı milli azadlıq mühariбəsinə sovet hökuməti maliyyə, silah, sursat və yanacaqla yardım edərək qaza- nılan qələbədə rol oynadı. Ən çətin anlarda türk və rus xalqı bir yerdə oldular. Bu birlik onların çətinlikləri aşmasına və qüdrətli olmalarına kömək etdi. Rus-тürk müttəfiqliyi və dostluьu bədxah münasibət bəsləyən dövlətlərin onlarla hesablaşmasına gətirdi. Bəzi Qərb ölkələrinin rəsmi dairələri və mətbuatı SSRİ-Türkiyə müttə- fiqliyini dünya okeanlarına açar olan Qara dəniz boğazlarına nəza- rətin zəifləməsi və iki ölkəni birləşdirən bu dənizin “rus-türk gölünə çevrilməsi” kimi qiymətləndirirdi. Yaxşı münasibətlər 1921-ci il 16 mart və 1925-ci il 17 dekabr tarixli dostluq və hücum etməmək haqqında müqavilələrin imzalan- ması ilə rəsmi olaraq möhkəmləndirildi. Bu sənədlərdə iki dövlətin razılaşmaları sağlam düşüncəyə əsaslanan faydalı əməkdaşlıq kimi təqdim edilirdi. 1922-ci il sentyabrın 24-də Lozan konfransında Rusiya boğazlara dair türklərin hüquqlarını tanıdı. Lozan konfran- sından sonra sovet-Türkiyə münasibətlərində yeni bir mərhələ başladı. Бu konfransdan sonra Türkiyənin Qərb ölkələri ilə yaxın- laşması Ankara ilə Moskva arasındakı sıx münasibətləri müəyyən qədər soyuqlaşdırsa da, kəsə bilmədi. SSRİ ilə dost münasibətlə- rinin olmasına baxmayaraq, Türkiyə Qərb dövlətləri ilə yaxınlaşır, sovet rəhbərliyinin bəzən açıq-aşkar biruzə verən istəyinin əksinə olaraq kommunist ideologiyasının ölkə ərazisinə yayılmasına imkan vermirdi. Mustafa Kamal Paşa xarici düşmənə qarşı mübarizədə sovet yardımları ilə kommunist ideologiyasını bir-birindən yaxşı fərqləndirirdi. O birinciyə tərəfdar, ikincinin isə əleyhinə çıxırdı. Bu barədə rəsmi və ən məxfi məlumatları alan sovet rəhbərliyi türk hю- kuməтinin siyasətini heç də yaxşı qarşılamırdı. Бununla бelə, 1927- ci ildə SSRİ Xalq Komissarları Sovetinin sədri A.İ.Rıkov sovet-türk 8 münasibətlərinin gözəl səviyyədə olduğunu söylədi. 1929-cu il de- kabrın 17-də 1925-ci ildə imzalanmış müqavilənin müddəti 1945-ci ilədək uzadıldı. İki ölkə arasında iqtisadi münasibətlər də yaxşı inki- şaf edirdi. 20-ci illərdə SSRİ Türkiyəyə texniki və kapital sarıdan yardım edən yeganə xarici dövlət idi. Türkiyəyə gələn rus texnik- ləri, məsləhətçiləri və sovet yardımları hesabına tikilən metallur- giya, toxuculuq, kimya sənaye müəssisələri Türkiyə iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynadılar. Türkiyə Cümhuriyyəтinin 10 illiyi münasibəti ilə Ankaraya səfər edən SSRİ xalq müdafiə komissarı K.E.Voroşilov türk-sovet dostluğunun sınaqdan çıxmış dostluq olduğunu söylədi. Türk hökumətinin antisovet mühacirət liderlərini ölkədən çıxarması Moskvada razılıqla qarşılandı. Lakin 1930-cu ildə Türkiyədə kommunistlərə qarşı həyata keçirilən cəza tədbirləri sovetlərdə narazılıq yaratdı. Türkiyənin Qərb dövlətləri ilə yaxınlaşması da sovetləri qəzəbləndirir, münasibətləri soyuq- laşdırırdı. Amma soyuqluğun yaranmasında təkcə sovetlər təqsirkar deyildi. Burada türk dövlət xadimlərinin də müəyyən «diqqətsiz- likləri» rol oynadı. İsmet İnönü baş nazir vəzifəsindən getdi. Yeni Türkiyənin qurucusu və rəhbəri olan Atatürk isə ağır xəstə idi. Бaş nazir Celal Bayar məlum xarici siyasət xəttini yeritməkdən tədricən uzaqlaşdı. 1938-ci il iyulun 4-də türk-fransız dostluq sazişi, 1939-cu il mayın 12-də türk-ingilis, iyunun 23-də türk-fransız bəyannamələri imzalandı. Həmin il oktyabrın 19-da Türkiyə İngiltərə və Fransa ilə ittifaqa girdi. Bütün bunlar SSRİ ilə Тürkiyə arasında ehтiyaтlı münasibətlərin başlandığını göstərirdi. SSRİ-nin düşmən saydığı imperialist ölkələri ilə Türkiyənin isti münasibətlər qurması sovet dövlətini qane etmirdi. Əsrin dörddə biri qədər davam edən bu dostluq sovet lideri İ.V.Stalinin təklifləri ilə dağıdıldı. 30-cu illərin sonlarından sovet-Türkiyə münasibətlərində soyuqluq yarandı. 1939-cu ildə Moskvaya səfər edən xarici işlər naziri Şükrü Sarac- oğluna sovet rəhbərləri Qara dəniz boğazlarına dair iddialar irəli sürdülər 1 . Hələ dostluq və müttəfiqlik illərində belə, Türkiyəyə qarşı kəşfiyyat işini bir an dayandırmayan SSRİ 40-cı illərdən etibarən onu daha da gücləndirdi. Casus şəbəkəsi genişləndirildi. Mü- haribədə bitərəfliyini elan edən Türkiyəyə Stalinin boğazlarda hərbi bazalar yaratmaq təklifi Ankara tərəfindən rədd edildikdən sonra münasibətlər daha da soyuqlaşdı. Durьunluq yarandı. 1925-ci il
9 müqaviləsini ləğv edən Stalin ikinci dünya müharibəsindən sonra çar Rusiyasının siyasətini həyata keçirərək Kars, Ardahan vilayət- lərinə və boğazlara dair iddialar irəli sürdü. Sovet dövləti iki sistem юlkələri arasında yenicə бaşlayan soyuq müharibənin gedişində 1946-cı il 7 avqusт və 24 senтyaбr tarixli notaları ilə boğazlara dair iddialarını rəsmiləşdirdi. SSRİ Türkiyə ilə sərhədə ordu hissələri yığdı. İdeoloji kökləri 1917-ci ilin oktyabr çevrilişinə gedən, Çexoslovakiyanın bölüşdürülməsinə həsr edilmiş Münhen sövdələşməsinin, ikinci dünya müharibəsinin gedişində intişar tapan və ondan sonra başlayan soyuq müharibənin ilk vaxtlarında SSRİ- nin əsassız ərazi iddialarını irəli sürməsi, Qara dəniz boğazlarına sahib olmaq niyyətləri Türkiyənin hələ 30-cu illərin sonlarından Qərb dünyası ilə yaxşılaşmaqda olan münasibətlərinin sıx müttəfiqliklə başa çatmasına gətirdi. Yeritdiyi siyasət nəticəsində sovet dövləti bir neçə il əvvəl müttəfiqi olduğu Türkiyəni özündən uzaqlaşdırdı. SSRİ-Türkiyə müttəfiqliyinin regionda özləri üçün arzuolunmaz olduğunu başa düşən Qərb dövlətlərinin Türkiyəni so- veтlərdən uzaqlaşdırıb öz müttəfiqinə çevirməkdən ötrü istifadə etdiyi bütün mümkün vasitələr də öz təsirini göstərdi. Qərb dövlətləri iki müxtəlif sosial-iqtisadi sistem arasında şiddətlənən soyuq müharibədə Türkiyə kimi əlverişli hərbi-strateji mövqedə yerləşən bir ölkə ilə müttəfiqliyə ehtiyac duyurdular. Belə müttə- fiqlik Türkiyənin də maraqlarına cavab verirdi. Getdikcə artan sovet təzyiqləri qarşısında Türkiyə Qərb dövlətlərinin müttəfiqinə çevril- di. Müharibədən qalib çıxmış, nüvə dövləti olan şimal qonşusunun təhdidləri qarşısında yaranmış ağır vəziyyətdə Türkiyə zəruri təhlü- kəsizlik tədbirləri görməyə məcbur oldu. Sovet təhlükəsi qarşısında Türkiyə nəinki bitərəflikdən imtina etdi, eyni zamanda Qərbə daha da yaxınlaşaraq NATO hərбi-siyasi blokunun üzvü oldu. Beləliklə, ABŞ başda olmaqla Qərb dюvləтlərinin təhlükəsini özündən uzaq- laşdırmaьa çalışan sovetlərin səhv siyasəti nəticəsində SSRİ-nin cənub sərhədləri heç bir “sanitar dəhlizi” olmadan amerikalıların təsir dairəsinə düşərək ölkənin təhlükəsizliyi üçün qorxu törətməyə başladı. Türkiyənin NATO-ya üzv olmasına SSRİ-nin etiraz etməsi münasibətləri daha da kəskinləşdirdi. Sovet təhlükəsi qarşısında бir neçə il sonra Тürkiyə ərazisində xarici hərbi bazalar yaradıldı. Türkiyə NAТO-nun cənub qanadında əsas dövlətə çevrildi. Bundan Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|