Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
рилмяси империалистляриn Cənubi Гафгаза доьру ирялилямясиня шяраит йараdardı. Артыг iнэилис гцввяляри həmin йерляря сохул- мушдулар. Бакы нефти цзяриндя щюкмранлыг едирдиляр. Совет щюкумяти цчцн ъянубда тящлцкя галырды.Бу сябябдян Моск- ванын Анкараны дястяклямяси, Анадолудакы ингилаба мадди вя мяняви йардым эюстярмяси ilk növbədə юз мянафеляри наминя иди. Mustafa Kamal 1920-ci il aprel ayının 26-da Leninə бir məktub yazdı. Onun ittifaq yaraтmaq təklifini Lenin qəbul etdi. Bundan sonra май ayında илк Анадолу nümayəndə щейяти Москвайа доьру щярякят етди. Инэилис гошун hissələri hələ Cənuбi Гафгазда йерляшдийиндян türk nümayəndə щейятi совет пайтахтына yalnız 60-ъы эцндя дахил ола билди. Бу арада Мустафа Kamalа гаршы Анадолуда цсйанлар башлады. Шейхцлисламын фитвалары иля Болу, Дцзъe, Йозgат və Конйаda дин ады алтында üsyan qalxdı. Бурса, Балыкесир və Измири дя цсйанлар бцрцдц. Москвада тцрк щейяти иля мцзакиряляр апаран болшевик тямсилчиляри Анадолунун бу вязиййятиндян файдаланмаг ниййятиня дüşdülər. Тцрклярдян Kарс вя Aрдaщаны тяляб етдиляр. Бунун мцгабилиндя силащ вя мадди йардым эюстяряъяклярини bildirdilər. Бeləliklə, бolşeviklərin daşnaklardan elə бir fərqi olmadıьı üzə çıxdı. Fərq yalnız onda idi ki, soveт Rusiyası iki, daşnak Ermənisтanı isə yeddi тürk vilayəтini тələб edirdi. Bu zaman arтıq yунанлар Eдирнeйя дахил олмуш, müttəfiqlər isə Истанбул щюкумяти иlя Türkiyəni parçalayan təhqiredici Севр sülh мцгавилясиni имзаламышдыlar.
17
Yaranmış ağır vəziyyətə baxmayaraq, türklər həmin tələbləri qə - тiyyəтlə rədd etdilər. Чох бюйцк тящлцкяляря бахмайараг, Мустафа Камал Paşanın Москванын тяляблярини рядд етмяси сябябиндян августун 14-дя мцзакиряляр кясилди. Belə bir aьır zamanda şimaldan və qərбdən işarə alan daşnak Ermənistanı Türkiyəyə qarşı şərqdə yeni cəbhə açaraq qanlı hərbi əməliyyatlara başladı. Динъ тцрк ящалиси кцтляви шякилдя мящв едилирди. Ъаваб олараг Kazım Kaрабекир Paşanın komandanlıьı alтında тürk ордусу щярякятя кечərək Kарс və Сарыгамышı азад etdi. Daşnaklar məьluб oldular. Aleksandropol (Gümrü) sülh müqaviləsini imzaladılar. Ermənisтan soveтləşdirildi. Rusiyanın nəzarəтinə keçdi. Тürkiyə Qafqaz тərəfdən юzünü nisбəтən rahaт hiss eтdi. Анадолуда ися русларын йерсиз тялябляриндян имтина еdilмясиня даир щяля бир хябяр йох иди. 1921-ъи илин йанвар ayında йунан ордусу эцълу щцъума башлады. İsmet Инюнц başda olmaqla türk ordusu düşmənə sarsıdıcı zərbə vurdu. Bцтцн тящлцкяляря бахмайараг, Анадолуда yeni bir дювлятin мювъудluğu arтıq тam aydın idi. Buna görə də Mосква яв- вялки тялябляриндя исрар етмяди. Йанварын 20-дя хариъи ишляр
18
назири Йусuф Камалын (Тенgирсек) рящбярлийи алтында йени бир щейят Rusiyaya səfərə йола дцшдц. Февралын 10-да Москвайа эялди. Мцзакирялярин давам етдийи бир вахтда шяргдя тцрк ордусу Aрдaщан вя Артвини дя düşməndən azad etdi. Mартын 16- да тцрк-рус мцгавиляси имзаланды. Бу мцгавиляйя уйьун олараг йардымчы щейят йола дцшянядяк тцрк ордусу Анадолуда икинъи зяфярини qazandı. 16 март тарихли müqavilədə дювлятlərдян бириндя баш веря биляъяк тящлцкянин диэяр дювлятя şамил едиляъяйи билдирилирdi вя истила сийасятляриня гаршы onların араларындакы щямряйлийи эюстярирдi 5 . Müqavilənin сяккизинъи маддясиндя дейилирди ki, tяряфляр юз юлкяляри дахилиндя диэяр дювлятин щюкумятини девирмяк мягсядини эцдян тяшкилатларын гурулмасына вя фяалиййятиня йол вермяйяъякlər 6 . Буна бахмайараг, sоветляр Анадолуда бир болшевик щярякатыны щяйата кечирмяйя чалышса да, məqsədinə наил ола билмяди. Анкара щюкумятинин тяшяббцсц иля ики дювлят арасында башламыш олан мцнасибятлярин позул- масына фцрсят верилмяди. 1921-ъи илдя совет-тцрк тиъарят мцгавиляси дя имзаланды. Rusiya-Тürkiyə münasiбəтlərində N.Nərimanov бaşda olmaqla Azərбaycan SSR hюkuməтi müsтəsna rol oynayırdı. Тürk nüma- yəndə heyəтləri Moskvaya Бakıdan keçərək gedirdi. Бurada iki юlkənin yaxınlaşması бarədə тюvsiyələri dinləyirdi. Rus-тürk mü- nasiбəтlərinin yaxşılaşması Azərбaycan xalqının və Rusiyanın тürk, müsəlman xalqlarının maraqlarına тam uyьun gəlirdi. Бundan fərqli olaraq rus-тürk dosтluьunun əleyhinə olan erməni dairələri Rusiya- Тürkiyə əməkdaşlıьına Şərqin qapısında тurançılıьın və panтürkiz- min yayılması kimi бaxırdılar. Лозан konvensiyasının имзаланмасындан сонра tцрк-совет мцнасибятляри сойуглуг мярщялясиня гядям гойду. Буна сябяб bоьазларa dair сазиш олду. Lozan konfransında sovet nümayəndə heyəti Bosfor və Dardanel üzərində türk xalqının qanuni hüquq- larının bərpasına yönəlik səyləri açıqca müdafiə etdi.Советляр bо- ьазларын Гара дяниздя сащил хятти олмайан дювлятлярин щярб эямиляриня тамамиля гапалы олмасыны тяляб едирди.
19
Лакин Бюйцк Британийа буна гаршы чыхдыğından сазишя беля бир мящдудиййят гойулмамасы гярарлашдырылды. Konfransdan sonra xarici ordular Türkiyə ərazisindən çıxarıldı. Бo- ьazlar üzərində işьal rejimi ləьv edildi. Тürkiyənin sədirliyi alтında бeynəlxalq komissiya бoьazlara nəzarəтi həyaтa keçirməyə бaşladı. 1923-cü il oktyabrın 29-də Türkiyə Böyük Millət Məclisi cümhuriy- yətin yaradıldığını elan etdi. Mustafa Kamal Paşa юlkənin ilk prezidenti seçildi. Hər hansı bир дювлятин хариъи сийасятини milli мянафеляри мцяййянляшдирир. Бу мянафеляря эюря юз сийасятиндя лазыми стандартлаr тязад тяшкил едяъяк юлчцдя олса да, щямин йолдан чякинмяк олмаз. Elə bу сябябдян Лозанда йаранан сойуглуг узун сцрмяди. Çünki sовет Русийасы юзцня гаршы Авропанын бирляшмяйя щазыр олдуьуну эюрцр вя Тцркийя иля достлуьа бюйцк ящямиййят верирди. Бу заман Миллятляр Ъямиййятиндян кянарда галan Türkiyənin Мосул мясялясиндя щаглары тапдалан- мышды. Авропа дювлятляри арасында да ССРИ-йя мцнасибятдя йекдиллик мювъуд дейилди. Яввялляр hядялярля чыхыш едən İtaliya SSRİ иля достлуьа тяряфдар çıxırdı. Fransa da SSRİ ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasında maraqlı idi.
Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|