Mustafa Kamal Atatürk 135 Türkiyə Cümhuriyyəti
Yüklə 1,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 165 Böyük Millət Məclisi (TBMM) tərəfindən verilmişdi. Atatürk Gənc türklər inqilabında (1908), Sultan hakimiyyətinə qarşı mübarizədə (1909), İtaliya və Türkiyə (1911-1912), İkinci Balkan (1913) və Birinci dünya (1914-1918) müharibələrində iştirak etmişdir. 1916- cı ildə general rütbəsi və Paşa titulu almışdır. İngilis-yunan müda- xiləçilərinə qarşı milli-azadlıq müharibəsinə rəhbərlik etmiş, Tür- kiyəni bir dövlət kimi məhv olmaqdan xilas etmişdir (1919-1922). Sakariya döyüşündəki siyasətinə görə TBMM tərəfindin marşal rütbəsi və Qazi (Qalib) fəxri adlarını almışdır. 1923-cü ilin okt- yabrında Türkiyə Respublikasının ilk prezidenti seçilmiş və ömrü- nün sonunadək bu vəzifəni daşımışdır. Türk orduları TBMM son dərəcə məxfi şəkildə hazırladığı plan əsasında 1922-ci il avqustun 26-da Qocatəpə rayonunda güc- lü hücuma keçdilər. Onlar qısa müddət ərzində Afyon-Qarahisar xəttini yararaq 200 minlik yunan ordusunu mühasirəyə saldılar. Afyon azad edildi. Dumlupınar döyüşü yunanlar üçün tam faciə ilə nəticələndi. Türk qoşunları yunanları Aralıq dənizinə sıxışdır- dılar. Anadolunu yunanlardan təmizləyən türk ordusu sentyabrın 9-da İzmiri azad etdi. Oktyabrın 11-də Antanta dövlətləri və Yu- nanıstan Mudanya sülh müqaviləsini imzaladılar. Noyabrın 1-də TBMM sultan səltənətinin ləğv olunduğunu elan etdi. Antanta ilə Türkiyə arasında aparılan danışıqlardan sonra 1923-cü il iyulun 24-də Lozannada sülh müqaviləsi imzalandı. Təslimçilik rejimi, Mudros və Sevr müqavilələri ləğv edildi, Tür- kiyənin müstəqilliyi tanındı. Beləliklə, türk milli dövlətçiliyi qo- rundu. O, öz mövcudluğunu beynəlxalq aləmdə hüquqi cəhətdən təsdiq etməyə nail oldu. 1923-cü il oktyabrın 29-da TBMM Türkiyəni respublika elan etdi. Qazi Mustafa Kamal Paşa prezident seçildi. Bununla Türkiyənin tarixində yeni mərhələ - demokratik tərəqqi mərhələsi başlandı. 1924-cü ildə Anayasa (Konstitusiya) qəbul olundu. Türkiyə müstəqillik əldə etdikdən sonra müharibənin törət- diyi fəsadları aradan qaldırmaq lazım idi. Yeni qurulmuş Cumhu- riyyətin yaşaması üçün ən önəmli ünsür nüfuz və iş qabiliyyəti idi. M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 166 Aramsız müharibələr ölkə ərazisində müalicə müddəti uzun olan və ya müalicəsi olmayan xəstəliklərin yayılmasına gətirib çıxar- mışdı. Cumhuriyyyət bu fəsadların hamısını aradan qaldırmağa məcbur olmuşdur. İşə ən başdan başlamaq lazım idi, buna görə də vərəmlə savaşa başlanılır. Bu yeni hərbi əməliyyatdan çıxan ölkə üçün çox vacib addım idi. İki məsələ cumhuriyyəti çox sarsıtmışdı. Məsələn, “Dünya iqtisadi böhranı” (“Böyük depressiya” illəri). Kapitalizmin tarixin- də görülməyən, gözlənilən, ama vaxtı bilinməyən böhran bütün dünyaya hakimlik edirdi. 1929-cu ildə New York iqtisadiyyatın- dakı böhran qısa zamanda bütün dünya dövlətlərinə təsir göstərdi. Bu böhran elə bir vaxta təsadüf etdi ki, Türkiyə Cumhururiyyəti- nin yeni yaranmış bir dövət kimi bu ağırlığı öz üzərindən götür- məsi bir qədər çətin idi. Bu böhran kənd təsərrüfatını da ləngi- dirdi, belə ki, insanlar öz kənd təsərrüfatı ilə dünya bazarında çıxış edə bilərdi, lakin böhran buna imkan vermirdi. Kəndlinin üzərin- dən bəzi vergilər götürülsə də vəziyyət sabit qalırdı və heç bir in- kişaf yox idi. Qurtuluş illərində Osmanlı Dövlətinin tənəzzül vaxtında sa- vaş məğlubiyyətləri keçmişi ilə başlayan Türkiyə iqtisadiyyatı 1923-cü ildən sonrakı illərdə ağır vəziyyətdə idi. İstanbul və İz- mirdən başqa digər heç bir sənaye şəhəri və təhsil mərkəzi möv- cud deyildi. Ən həyati, vacib məhsullar belə ölkədə istehsal olun- murdu. 12 milyonluq əhalinin əksəriyyəti, ilk növbədə yoxsul in- sanlar, savadsız idi. Anadoludaki böyük torpaq sahibləri də sənaye burjaziyasını yaratmaqda maraqlı deyildilər. Ölkənin 85 faizi kəndlilər təşkil edirdi. Atatürkün qarşısında duran məqsədlərdən biri kəndlinin vəziyyətini yaxşılaşmasına yö- nəlmiş siyasət aparmaq idi. Kəndlərdən də daxili miqrasiya baş verirdi. Bu daxili miqrasiyanın qarşısı alınmasa kəndlər tamamilə, şəhərdə sıxlıq artar və daha böyük qıtlıq yarana bilərdi. Buna görə Kənd İnstitutları yaradıldı. İsmail Hakkı daha sonra Kənd İnstitut- larını Bolqar modeli üzrə təhlil etdi. İqtisadi siyasət dəyişməli idi və ölkə feodalizmdən kapita- lizm quruluşuna keçməyə məcbur qalmışdı. Yeni iqtisadi siyasətin M.K.Atatürk – 135 Türkiyə Cümhuriyyəti azərbaycanlı gənc tədqiqatçıların araşdırmalarında 167 politikasına dair ilk fikirlər İsmet Paşanın Sivasda 1930-cu ildə verdiyi açıqlamada bildirdi. Dövlətin daha böyük ekonomik fəa- liyyətə ehtiyac duyduğunu bildirdi. Bundan sonra 1931-ci il apre- lin 20-də Mustafa Kamal imzaladığı məhşur manifesti açıqladı. İlk dəfə “daimi və dəyişməz ölkə” haqqında fikir bildirildi və bunlar, Cumhuriyyət Xalq Firqəsinin may ayında həyata keçən əsas konq- resdə qəbul edildi, daha sonra konstitusiyaya əlavə edildi. Mani- festin ilk maddəsində “Cumhuriyyət Xalq Firqəsi cumhuriyyətçi, millətçi, xalqçı, dövlətçi, dünyəvi və inqilabçıdır” qeyd edilmişdir. 1933-cu ildə Türk sənayesinin böyüməsi üçün ilk beş illik plan hazırlandı. 9 Yanvar 1934-cü il tarixində qəbul edildi və 1939-cu ildə tamamlandı. Bu plan heç şübhəsiz ki, Rusiyadan nü- munə götürülmüşdü və Rus kredit banklarından və rəhbərliyindən kömək alınmışdı. Bu plan başda tekstil sektoru olmaqla istehsal malları sənayesi və daimi sənaye məhsullarını eyni vaxtda inkişaf etdirmək məqsədi daşıyırdı. Kayseridə Sovet planları ilə qurulmuş 33000 tekstil fabriki və Karabükdə İngilislərin qurduğu dəmir və polad fabrikası əldə olunan ən böyük uğurların arasında idi. 1935-ci ildə iki məsələ reallaşdı. Birincisi bütün türklər məc- buri olaraq soyad almalı idi. İkincisi qərar isə bütün dövlət idarə- lərində şənbə günü saat 13:00 dan bazar ertəsi səhərinə qədər rəs- mi həftəlik tətil elan edildi. 1934-cü il iyunun 28-də tarixli bir qanunla hər bir türk və- təndaşı, 1935-ci il 1 Yanvar tarixindən hər kəs keçərli bir soyad almalı və istifadə etməli idi, səbəbi isə müasir cəmiyyət daha qarı- şıq və sıx əlaqələri soyad sisteminin vacib məsələ olmasını bildi- rirdi. Eyni zamanda bütün rütbələr və əvvəlki dövrlərə aid qalan ünvanlar istifadədən çıxarıldı, yerinə Cənab və Xanım kəlməri da- xil edildi. Prezident tərəfindən baş nazir İsmet Paşaya qələbə qa- zandıgı yerın adı verildi və baş nazirin adı İsmet İnönü oldu. Daha sonra prezident məclisin səsverməsi ilə öz adını dəyişərək Atatürk adını qəbul etdi. Mustafa adı ərəb dilindən keçdiyinə görə o bu ad- dan daha sonra istifadə etmədi. 1938-ci ilin yay aylarında Anadolunu səyahət etdiyi bir vaxtda Atatürk xəstələndi. Qısamüddətli yaxşılaşmanın ardından Yüklə 1,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|