Mustaqil ish “Kitobu bulag‘otil mushtaqori lug‘otit turk val qipchoq” asarining o‘ziga xos xususiyatlari Bajarish tartibi: “Kitobu bulag‘otil mushtaqori lug‘otit turk val qipchoq” asarini o‘rganish
Yüklə 32,58 Kb.
|
| Fonetik farqlar:
Sharqiy turklar tilida: G‘arbiy turklar tilida: Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish www.ziyouz.com kutubxonasi 61 61 So‘z boshida: 1. Jarangsiz t - tovushi keladi: Jarangli d- tovushi keladi: tebey debey 2. Til o‘rta y – tovushi keladi: Til oldi j- tovushi keladi Yinju, yilkin yoki y- tovushi kelmaydi: janju, elkin 3.Sonor m – tovushi keladi: Portlochi b – tovushi Men, mung keladi: ben, bung Mahmud Koshg‘ariy qabilalar hayoti va tilinii tarixiy asosda yoritdi. Ilgarilarda katta o‘rin tutib , XI asrda ergashuvchi qabilalar holiga tushgan qarluqlar, tangutlar, basmil va boshqalar ham devonda keng izohlanadi. Urxun yodgorliklaridan ma’lum bo‘lishicha bu qabilalar IX –X asrlarda ilg‘or hisoblanar edilar. Lekin XI asrlarda bular o‘zlarining mavqeyini yo‘qotib, boshqa qabilalarga qo‘shilgan edi. Mahmud Koshg‘ariy hatto ilgarilar bu yerlarga kelib joylashib qolgan boshqa xalq hayotini ham sinchiklab o‘rgandi. U tubutlar haqida shunday ma’lumot beradi: “ Tubutlar turk diyorida yashovchi bir qavm : Kiyik mushki( kiyikning kindigidan kesib olib hozirlanadigan atir) tubutlarda bo‘ladi. Tubutlar bir jinoyat qilib Yamandan qochib, dengiz yo‘li bilan Chinga borib, o‘rnashib qolgan Bani sobit avlodlaridir. Hozir ular bir ming besh yuz farsah yerda yashaydilar. Sharq tomoni Chin, g‘arb tomoni Kashmir, shimol tomoni Uyg‘ur, janub tomoni Hind dengizidir. Ular o‘z tillarini yo‘qotib, turkiy tilni o‘zlashtirgan bo‘lsalar ham, hanuz ularning so‘zlarida o‘z tillariga moslashtirish farqi sezilib turadi. Chunonchi, onani “uma” deydilar, otani “aba” deydilar”. Bu qabilalar leksikasi haqidagi ma’lumotlar tarixiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Mahmud Koshg‘ariy ayrim shevalargagina xos bo‘lgan til hodisalarini ham, ko‘pchilik qabilalarning umumlashgan til xususiyatlarini ham izchil ravishda ko‘rsatib berdi. Bu xil ma’lumotlar O‘rta Osiyo xalqlari tillarining, shu jumladan, o‘zbek tilining shakllanishida asos bo‘lgan qabilalarni aniqlashda muhim material bo‘lib xizmat qiladi. Uning asarida qabilalar tilida so‘z Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish www.ziyouz.com kutubxonasi 62 62 yasalish masalasi ham to‘la yoritildi. U til faktlari asosida qabilalarning bir – biriga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatdi va nihoyat u davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy sharoitlar asosida qabilalarning bir – birlari bilan birika boshlashi natijasida yuzaga kelgan boshlang‘ich xalq tili namunalarini ham yaqqol ifodalab berdi. Mahmud Koshg‘ariy asarida o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, uyg‘urlar, tatar va boshqa xalqlarning qadimgi qabilalarini va bu xalqlarning qadimgi sodda tillarining namunalarini mukammal izohlab berdi. Bu xalqlar devon materiallari asosida o‘zlarining tillari qaysi qabila tili asosida shakllanganini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘otit turk” asarida davrining mukammal dialektologiyasini yaratib berdi. Mahmud Koshg‘ariy turkiy xalqlar madaniyati va fan tarixida alohida o‘rin tutadi. U turkiy filologiya fanini yaratgan olimlardan biri. Uning “Devonu lug‘otit – turk ” asarida bu fanning deyarli barcha sohalari yoritilgan. Turkiy tillar klassifikatsiyasi; turkiy xalqlarning og‘zaki ijodi, xalqlar etnografiyasi, toponimikasi, geografik joylashuviga oid qimmatli malumotlar ham bor. Lug‘atda turkiy xalqlarning eng eski geografik kartasi berilgan. Bundan tashqari, M. Zamaxshariyning “Muqaddimat – ul -adab” asarida, muallifi noma’lum asar “Kitob –i-majmu-u-tarjimon turki va ajamiy va mo‘g‘uliy” asarida, Abu Hayyonning “Kitob al – idrok li- lison al -atrok” asarida Jamoliddin Ibn Muxannaning “Xiliat-ul-inson va xalibat-ul-lison” asarida, Jamoliddin at-Turkiy “Kitobi ul-lug‘ot al-mushtoq fi-l-lug‘ati at-turk va l-qipchoq” asarida, “Kitob-at- tuhfag‘-uz-zakiyatu fi-l-lug‘at-it-turkiy” asarida turkiy tillar haqida fikr yuritilgan. XV asr olamida ulug‘ mutafakkir shoir, madaniyat va davlat arbobi Alisher Navoiyning mashaqqatli mehnati, izlanishlari hamda Husayn Boyqoroning homiyligi tufayli turkiy tillar orasida o‘zbek tilining mavqeyi jahon miqyosiga ko‘tarilgan edi. Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida turkiy tilning keng Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish www.ziyouz.com kutubxonasi 63 63 imkoniyatlarini nazariy jihatdan asoslab berdi. O‘zbeklar yirik turkiy xalqlardan bo‘lib, tarixiy manbalarining guvohlik berishicha, ularning ota-bobolari qadimdan O‘rta Osiyo hududining asosiy aholisi bo‘lgan. O‘zbek xalqi o‘zining uzoq tarixiga ega bo‘lib, o‘tmishdan tortib, XIX asrning II yarmigacha turk, sart, chig‘atoy va nihoyat o‘zbek atamalari bilan yuritilib kelingan. Turk atamasi haqida. Dastavval o‘zbek xalqi turk nomi bilan yuritilgan. Faqat o‘zbeklargina emas, O‘rta va Markaziy Osiyoda yashaydigan barcha turkiy xalqlar turk nomi bilan yuritilgan. Jumladan, qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz, turkman, uyg‘ur, Volga bo‘yidagi tatar, boshqird, chuvash, kavkazdagi ozarbayjon, qumuq, no‘g‘ay va sibirdagi oltoy, xakas, tuva, yoqut kabi xalqlar ham turk deb atalgan. Ularning tillari esa turkiy til deyilgan. Turk atamasi dastlab siyosiy-ijtimoiy ma’noni anglatgan. U qabilalar harbiy uyushmasining nomini bildirgan. Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayin” asarida o‘zbek xalqini turk, uning tilini turk tili deb amalda turk, turkiy, turk ulusi, turk tili, Yüklə 32,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|