N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 89 XVIII əsrdə Gürcüstanda Dada ben adlı monastır vardı [30. S.63]. Monastırın tikilmə- sindən çox qabaq – politeizm dövründə İberi- yada Deda oba adlı qala və məbəd olmuşdur. Sonrakı gürcü mənbələrində həmin şəhər Deda sixe kimi yazıya alınmışdır [3. S.228]. Dədə sözü türk dillərində olduğu kimi iber, kartvel, menqrel dillərində də bir neçə mənada işlənmişdir. Onların bir qismində anaya və ananın atasına, bəzilərində isə yalnız ananın atasına dədə deyilirdi. Kartvellərin dilində deda sözü ‘igid’, ‘cəsur’ mənalarında işlənirdi [16. S.295]. İndi- ki gürcülər isə deda anaya deyirlər. Qədim «İber salnaməsi»ndə də deda sözü ‘ana’ məna- sındadır [3. S.212, 228]. Həm menqrel dilində və bəzi yafəs dillə- rində [70. S.35–36], həm də Dədəmiz Qor- qudun kitabında dədə ananın atasına deyilir [71. S.119]. Belə bir sual qarşıya çıxır: Dədə türk, yoxsa gürcü sözüdür? Dədə gürcü dilinə keçən türk sözüdür. Çünki gürcü millətinin etnogene- zinə samilərlə yanaşı türklər də daxil olmuşlar. «İber salnaməsi»nin ilk tədqiqatçılarından biri Kerop Patkanov yazır: «Qədim Gürcüstanda yevreylər, ermənilər, xəzərlər, türklər, suriyalılar yaşayırdılar. Onların qatışığından gürcü milləti və gürcü dili yarandı» [3. S.232, 250]. Ancaq belə bir fakt danılmazdır ki, dədə sözü tarixən türk dillərində daha geniş məna- lara malik olmuşdur. Ananın atası ilə yanaşı, dərviş təriqət başçılarına, yaradıcı aşıqlara, sarayda şahzadələrin tərbiyəçilərinə də dədə deyilirdi [58. S.108; 71. S.119]. Rusiyanın knyaz nəsillərindən biri Dede- nev soyadı daşıyırdı. Onlar çar Mixail Fyodo- roviçin zamanında (1613–1645) rus təbəəliyini qəbul etdilər. N.A.Baskakova görə, həmin so- yadı türk dillərindəki dədə ‘dərviş təriqət baş- çısı’ titulundan törəmişdir [27. S.108]. Bəzi rus dilçilərinə görə, dədə sözü ari mənşəli deyil [27. S.108]. İ.İ.Meşşaninov ya- zır: «Mixiyazılı mənbələrdəki və Qafqaz dillərindəki Dede və Dedalı teofor adlarını xald sözü kimi qəbul etmək olmaz» [72. S.95]. Qədim gürcü salnamələrindəki bu ad ari və sami sözü deyilsə, onun türk sözü olduğu şübhə doğurmur. Bu teofor ada ilk olaraq şumer gil lövhələrində rast gəlirik. Şumer panteo- nunda tufan tanrısı Tata adlanırdı [65. S.142]. Məlumdur ki, şumer və elam etnoslarının dili bir-birinə çox yaxın olmuşdur. E.ö. III–II minil- liklərə aid Şuşa (Suziana) mətnlərində dədə titu- luna daha çox təsadüf edirik. E.ö. 1570-ci ildə ya- zılan bir gil lövhədə Tata adlı yüksək rütbəli Elam hakimindən bəhs edilir. Eyni zamanda on altıncı Elam hökmdarının adı Tata olmuş, o, e.ö. 1600–1580-ci illərdə şahlıq etmişdir [73. S.100, 179]. Elamın Tata adlı başqa bir hökmdarı Assuriyanı məğlub edərək ilahə Nənənin bütünü Şuşaya, yəni Suzianaya gətirmiş və e.ö. 1635-ci ildə Elam taxtına çıxmışdır [74. S.52, 71–72]. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, Deda sixe şə- həri əvvəllər Dede oba adlanırdı. N.Y.Marrın və F.H.Vaysbaxın gəldikləri nəticəyə görə, oba sözü gürcülərin dilinə Suzianadan gəlmiş- dir [22. S.41; 42. S.3–241]. Deməli, dədə və oba Suz mənşəli türk sözləridir. Daha sonra Tata, Tatax teofor adlarına Xat- ti və Urartu mixiyazılı abidələrində rast gəlirik. Xetlər indiki Türkiyənin cənub-şərqinə gələndə orada Tataxa adlı Xatti şəhəri vardı [6. S.227]. Bu da ‘totemik tanrısı Tata olan etnosun yurdu’ deməkdir. Övliya Çələbi yazır ki, Tata Macarısta- nın vilayətidir [60. S.231]. Bu da onu göstərir ki, tata etnosunun bir hissəsi Anadoludan Qaf- qaza, bir hissəsi isə Avropaya köçmüşdür. Os- manlı dövründə Tata Dunay çayı boyunda ayrıca bir sancaqlıq olub, Macarıstanın böyük bir hissəsini əhatə edirdi. İberiyanın xristianlığa qədərki məbədlə- rindən biri Ana olmuşdur. Sonra Ana məbəd- lərinin xarabaları üzərində Ana monastırı və Anaur Uspenski kilsəsi tikildi. P.İoselianinin yazdığına görə, həmin dini abidələr XIX əsrin ortalarına qədər qalırdı [30. S.62–63, 79]. İLHAMİ CƏFƏRSOY 90 Ana məbədi Ana kultunun səcdəgahı idi. İlahə ananın adı müxtəlifdilli mənbələrdə Ana, Anna, in Anna, Ani, Eni, Anaşe, Anait, Ana- luk, Aynina və Enian variantlarında yazıya alınmışdır [5. S.14; 74. S.81–87]. Ana kultu İberiyaya e.ə. III əsrdə gəlmiş- dir. Çar Saurmak ilahə Ana və Nənə bütlərini Metex (Mtsxeti) yolunun üstündə qoydurmuş, Asurestanın vassalı kimi 75 il ölkəni idarə et- mişdir [16. S.239; 75. S.9–10]. Ana kultu Al- baniyada daha geniş yayılmışdı. Ana etnosu- nun bir qolu e.ö. III əsrdə Albaniyaya köçmüş, Bərdə ilə Beyləqan arasında Ana şəhərini sal- mışdır [76. S.81–86; 77. S.420]. Ancaq yanlış olaraq yunan və latın mənbələrinə istinadən R.Məlikov Albaniyanın həmin antik şəhərini Ayniana və Enian adlandırır. Müqəddəs Ninanın və Qriqorinin təbliğatı nəticəsində Ana məbədləri sökülüb, yerində kilsə- lər tikilsə də, İberiyada ilahə Ananın adı unudul- madı. Yeni inşa edilən kilsə və monastırların Ani, Anaur adları saxlanıldı. N.Adons yazır: «Enian- lar əvvəl Araz çayının cənubunda yaşayırdılar. Sonra onlar Kür çayı boyuna köçüb, H`Ani şə- hərini saldılar» [78. S.420]. N.O.Emin, M.X.Abeğyan və b. görə, Ana (onların fikrin- cə, Anait) Assuriya və Babil mənşəli ilahə ol- muşdur [79. S.14; 80. S.15, 17]. Ana Assuriya və Babilin sami və ari etnoslarının ilahəsi deyildir. Həmin etnoslar öz Ana ilahələrini Ardvisur, Kibela, Afrodita, Pedrita və s. adlandırırdılar. Ana Dəclə-Fərat çayları arasının arilərə və samilərə qədərki et- noslarının – Xatay, Kam və Kuş nəsillərinin ilahəsi olmuşdur. Ernst Renan və Henrix Qrets yazırlar ki, ana (Bibliyada anakim, enakim) tayfası Aralıq dənizinin şərq sahilindəki torpaqlarda samilər- dən qabaq yaşayırdı [25. S.224; 29. S.35]. XIX əsrin sonlarında semitoloqlar özləri yazırdılar ki, arilərin və samilərin Aralıq dəni- zinin şərq sahillərinə gəlişinə – e.ö. XX əsrin əvvəllərinə qədər o torpaqlarda qeyri-ari və qeyri-sami etnoslar yaşayırdılar. Cənubdan gə- lən samilər bölgənin qədim əhalisini samiləş- dirdilər. Sonra da şimaldan arilərin təzyiqləri başladı [29. S.32, 34–35; 81. S.4–9]. İ.İ.Meşşaninova görə, Urartu mixiyazılı abidələrindəki Anaşe ‘ilahə Ana şəhəri’ deməkdir [5. S.14, 16]. Urartu dövrünün (e.ö. IX–VI əsrlər) analuk, ana etnosları [5. S.14, 16; 9. S.273] ilahə Anaya sitayiş edirdilər. İndiki Türkiyə və Cənubi Azərbaycan ərazisinin arilərə və samilərə qədərki Suz, Xatti, Palay, Likiya və b. etnoslarının öz et- nik cizgiləri ilə bir-birindən fərqlənən Ana ilahə- ləri vardı [74. S.69, 103; 80. S.9; 81. S.235–236]. Z.A.Raqozina yazır ki, qədim yunanlar bir çox tanrıları, o cümlədən ilahə Ana və Nə- nəni Anadolunun qədim etnoslarından mənim- səmiş, onların adını Afrodita və Artemida şək- lində öz dillərinə tərcümə etmişlər [80. S.236]. Ona görə də təsadüfi deyil ki, Ellada panteo- nundakı Afrodita ilə türklərin Ağ Ana ilahəsi- nin bir çox əlamətləri uyğun gəlir. Qədim yu- nanların inancına görə, Afrodita dəniz üzərin- dəki ağ körpükdən yaranmışdır [16. S.35]. «Yaradılış» dastanında buna uyğun olaraq Ağ Ana dalğaların üzərindəki ağ köpüklərin içində Tanrının gözlərinə görünür. İberiyanın ən qədim etnoslarından biri acarlardır. Acarlar Azərbaycandan Kənan tor- pağına, oradan İberiyaya gələndə Azər totem adı daşıyırdılar. Biz qədim Misir və yəhudi mənbələrinə istinadən bu fikirdəyik ki, Azər- baycan və Acarıstan ölkə adları eyni teonim- dən törəmişdir. Bu gün Gürcüstanın tərkibində olan Aca- riya tanrı Azərə tapınan əcdadlarımızın vətəni- dir. Qədim mənbələrin heç birində Acar adına təsadüf etmirik. Sonralar gürcü salnaməçiləri Qara dəniz civarındakı Azər ölkəsinin adını Acareti şəklinə salmışlar. -ti, -eti gürcü dilinə Şuşa (Suziana) yazılarından gəlib, ‘yer, yurd’ anlamı yaradır [17. S.184, 186]. Strabon (I əsr) yazır ki, Araz çayı Azar ölkəsinin yanından ötərək Araksena düzünə çı- xır. Musa Xorenli də Acarıstanı Azar ölkəsi adlandırır. Bildirir ki, Azaria İberiyanın bir Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|