N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 
 
 
85 
nəzərə almalıyıq ki,  yevreylər, yəni  iverlər İu-
da nəslindən deyillər.  
Kutaisi  yaxınlığında  yaşayan Sanak əha-
lisi  xristianlıqdan  sonra  tədricən  gürcüləşmiş, 
Borçalı mahalında yurd salanlar isə islam dini-
nə iman gətirərək öz türk əslini qoruyub saxla-
mışdır.  1721-ci  il  siyahıyaalınmasına  görə, 
Tiflis  şəhəri  yaxınlığında  Sənəkli  türk  kəndi 
olmuşdur  [28.  S.16].  Azərbaycan  dilinin  Bor-
çalı  ləhcəsində  sənək  2  yaşar  təkəyə  deyilir. 
Sənək etnik adı təkəyə sitayişlə bağlıdır.  
Kaxetidə  albanların  qədim  məbədlərindən 
bir  neçəsi Tokuz  çoxra kapi  adlanırdı. Sonra hə-
min  məbədlərin  yerində  Tanrı  anası  kilsələri  ti-
kildi. Yerli əhali bütpərəst məbədləri də, üzərində 
tikilən kilsələri də Çoxra kapi adlandırırdı.  
P.İoseliani  yazır  ki,  tokuz  çoxra  kapi 
alban  və  ya  tatar  sözü  olub,  ‘Doqquz  bulaq’ 
deməkdir  [14.  S.9].  Çoxra  və  kapi  türk  sözlə-
ridir. Azov dənizi boyunda yaşayan urum türk-
lərinin  bayatılarında  çoxrax  sözü  ‘bulaq’  mə-
nasında işlənir: 
 
Bardım çoxrax başına, 
Yazı yazım taşına. 
Sevda nedir bilmedim, 
O da qeldi başıma [33. S.26]. 
 
Krımda və Dnestr çayı boyunda  yaşayan 
bir  çox  türk  etnosları  su  quyularına  çoxrax 
deyirdilər. P.İoselianiyə  görə,  kapi də türk  sö-
züdür  [14.  S.9].  Ancaq  o,  Azərbaycan  türkcə-
sindəki qapı sözü ilə bağlı deyil. 
XVII  yüzildə  yaşamış  türk  əsilli  gürcü 
alimi  Sulxan  Saba  Orbeliani  «Kartuli  leksi-
koni»  əsərində  yazır  ki, kapi tatar  sözüdür. O, 
gürcü  dilinə  keçib  ‘köpük’  mənasında  işlənir 
[34.  S.5].  Deməli,  Kaxeti  türkləri  bütün  su 
mənbələrinə yox, qaynayıb, köpüklənib yerdən 
çıxan bulaqlara kapi demişlər.  
İbn  Xordadbehin  (IX  əsr)  yazdığına  gö-
rə,  Albaniyanın  bir  vilayəti  Kərəm  şah olmuş-
dur [35. S.5]. Kərəm eyni zamanda həmin şah-
lığın (əslində vilayətin) əsas qalası idi. 
Səfəvi  tarixçilərinin  verdikləri  bilgilər 
Kərəm şəhərinin və mahalının  yerini dəqiqləş-
dirməyə  imkan  verir.  Həsən  bəy  Rumlu  yazır 
ki, Şəki hakimi gürcülərin basqınlarının qarşısını 
almaq  üçün  Şah  İsmayıldan  yardım  istədi.  Ona 
kömək üçün Div Sultan Rumlunun başçılığı altın-
da qoşun göndərildi. Div sultan 1521-ci ildə Ala-
zan və İori çaylarını keçərək Kaxetiyə girdi. Gür-
cülərin  tutduğu  Zaqem  və  Qerem  qalalarına  hü-
cum  etdi  [36.  S.113].  Deməli,  Kərəm  qalası  Zə-
yəm qalasının yaxınlığında, Kərəm  mahalı Xram 
çayı boyunda – Sınıq körpünün o üzündə yerləş-
mişdir.  
Gürcü  tarixçiləri  Kərəm  şəhərinin  adını 
Qrami, Kərəm çayının adını Xrami şəklinə sal-
dılar  [37.  S.327].  Halbuki  XIX  əsrin  bir  çox 
rus  tarixçiləri  həmin  toponimik  vahidləri  Ka-
ram kimi yazıya almışlar [16. S.2017]. 
Yüzilliklər boyu Gürcüstanda bir çox etnik 
azlıqlar,  o  cümlədən  Kərəm  mahalının  əhalisi 
gürcüləşdirildi.  İndi  Xram  çayı  boyunda  Kərəm 
şəhərinin yalnız xarabalıqları qalmışdır. 
Biz  Gürcüstanın  razılığını  alıb,  Kərəm, 
Ucarma,  Bazar  şəhərlərinin  xarabalıqlarında 
arxeoloji  qazıntılar  aparsaq,  Albaniya  və  İbe-
riya tarixinin bir çox qaranlıq məqamlarına ay-
dınlıq gətirə bilərik.  
Kərəm  Albaniya  ilə  İberiya  arasında  in-
diki  gürcülərdən  qabaq  yurd  salan  qədim  bir 
etnosun  adıdır.  Onlar  XIX  əsrin  sonlarına  qə-
dər  qismən  öz  dilini,  etnik  mənsubiyyətini 
qoruyub saxlaya bilmişdilər. Orta əsr salnamə-
çiləri  yazırlar ki,  Kərəm  və gürcü  xalqları  bir-
birindən fərqlənirlər [16. S.217]. 
Kərəm  və  Əsli  yalnız  nakam  bir  sevgi 
dastanının  surətləri  deyildir.  Tarixi  şəxsiyyət-
lər olan I və II Kərəm çar Davidin və oğlu Sü-
leyman peyğəmbərin (e.ö. XI–X əsrlər) zamanın-
da yaşamışdır [38. S.54; 39. S.497]. Tir çarı Kə-
rəmin  babasının  ləqəbi  İtobel  idi  [40.  S.91,  95]. 
İtobel  Babil  hökmdarı  Belin,  Qurandakı  Nim-
rudun iti deməkdir. 
Çuvaşlar xristianlığı qəbul edənə qədər ila-
hə  Əsliyə  və  Kərəmə  sitayiş  edirdilər.  Maksim 

---

İLHAMİ CƏFƏRSOY 
 
 
86 
Arzamasov  (XIX  əsr)  yazır  ki,  çuvaşlar  Seren 
(sevgi) ayininin  icrası  zamanı  ətrafı  Kərəm adla-
nan bulaq başında paklıq və bakirəlik ilahəsi Asli 
İraya ağ qaz qurban kəsərdilər [41. S.21–22]. 
İlk xristian salnamələrinin təhlili göstərir 
ki,  Kərəm  kultu  Aran  nəsilləri  arasında  daha 
geniş yayılmışdır. İ.İ.Şopen yazır ki, Xiram və 
İzebel  Aran  nəsillərinin  dini təsəvvüründə ox-
şar obrazlar olmuşdur [16. S.103].  
İberiyanın  xristian  kilsələrindən  biri 
Upali  adlanırdı.  Upali  məbədi  və  şəhəri  Tifli-
sin  şimal qərbində –  Kür çayının  sol  sahilində 
salınmışdı  [37.  S.2].  Orta  əsr  gürcü  salnamə-
çiləri  Upali  şəhərinin  adını  Uplis  sixe  eləyib-
lər.  K.Patkanova  görə,  Upali  xalis  iber  sözü-
dür.  Yunan  təhsilli  salnaməçilər  –  os  şəkil-
çisini  artıraraq  onu  Uplos  formasına  salıblar 
[3. S.244]. 
N.Y.Marr  da  Uplis  sixe  şəhərinin  adının 
ilk variantının Upali olduğunu təsdiq edir. Bil-
dirir  ki,  Upali  adı  İberiyaya  Suzianadan  gəl-
mişdir [22. S.44]. O da maraqlıdır ki, türk dillə-
rində  olduğu  kimi,  Suziana  yazılarında  ‘vətən’, 
‘yurd’ anlamında oba sözü işlənir [22. S.44]. Bu 
uyğunluqları  ilk olaraq alman alimi F.H.Vays-
bax  görmüş  və  hələ  1890-cı  ildə  yazmışdı  ki, 
Suziana  yazılarının  dili  türk  dillərinə  qohum-
dur [42. S.3–241].  
K.Patkanovun fikrincə, Uplis sixe iber sözü 
olub, ‘mağara-şəhər’ deməkdir [3. S.244]. Bu söz 
eyni  mənada türk dillərinin tarixi  leksikasında 
mövcud  olmuşdur.  Bəzi  türk  xalqları  insanla-
rın bu dünyadakı, bəziləri o dünyadakı yaşayış 
məskənlərinə upa, oba deyirdilər.  
V.V.Radlov  XX  əsrin  əvvəllərində  gör-
müşdü  ki,  qırğızlar  dağ  aşırımlarında  və  göl 
sahilində  Uba  adlandırdıqları  daş  topaları  yı-
ğır, orada  dağın  və  suyun  yiyəsinə qurban  kə-
sirlər  [43.  S.619].  Çokan  Valixanov  yazır  ki, 
qırğız-qaysaxlar  bütün  qəbirüstü  kurqanları 
oba adlandırırlar [44. S.209]. 
Orta  əsr  mənbələrində  göstərilir  ki,  İrə-
van  bəylərbəyiliyində  Ovaik  adlı  qəbilə  yaşa-
yır [15. S.298]. Bundan əlavə, başqurdların bir 
neçə nəsli özünü oba, ova, upa, ufa adlandırır-
dı [43. S.117; 45. S.56]. Bu da onu göstərir ki, 
Obaya  –  dağların  və  suların  yiyəsinə  tapınan 
əcdadlarımız yalnız Albaniya və İberiyada yox, 
Volqaboyunda və Sibirdə də yaşamışlar. 
İberiyada türklərin Kizik adlı kilsəsi var-
dı. Kiziklər S.T.Yeremyana görə, III–V əsrlər-
də Kaxetinin qonşuluğunda yaşayırdılar. Kizik 
məbədində müqəddəs Ninaya qədər ‘Tanrıların 
anası’ ayini keçirilərdi. Xristianlığın yayılması 
ilə həmin məbəd söküldü və bünövrəsi üzərin-
də kilsə tikildi.  Kizik türkləri  əsrlərlə öz  etnik 
cizgilərini qoruyub saxladılar və asanlıqla gür-
cüləşmədilər. Orta əsrlərdə onların ayrıca arxi-
yepiskopluğu  və  gürcülərin  inancından  fərqlə-
nən dini təriqəti vardı [14. S.62].  
Musa  Xorenlinin  təfsirçiləri  kizikləri  bir 
etnos kimi gürcülərdən  fərqləndirirlər. Onların 
dili arxaik türk leksikası ilə zəngin idi. Kiziklər 
XX əsrin əvvəllərinə qədər bizim H`Al anası və 
Albastı adlandırdığımız mifik qadına Al deyir-
dilər [46. S.92]. 
Kizik türkləri yalnız Kaxetidə yox, Albani-
yada da yurd salmışdılar. Adam Oleari (XVII əsr) 
Qafqaza  səyahəti zamanı onların Şabran  yaxınlı-
ğında bir kəndini görmüşdü [47. S.485]. 
Kiziklər Qafqaza gəlməzdən öncə e.ö. I min-
illiyin  əvvəlində  Qərbi  Anadoluda  yaşayırdılar 
[48. S.364; 49. S.113]. Bu barədə antik və son 
ellin  tarixçilərinin  əsərində  məlumatlar  var. 
Kizik  çölündə  baş  verən  döyüşdə  Roma 
sərkərdəsi  Lukull  Mitridatın  ordusuna  qalib 
gəlmişdi [50. S.117].  
Musa  Xorenli  yazır  ki,  Kizik  Asiyada  bir 
vilayətdir.  Həmin  vilayətin  mərkəzi  şəhəri  e.ə. 
VIII əsrdə salınmışdır [50. S.5]. Rəşidəddin Fəz-
lullah  yazır  ki,  Kızık  oğuzların  22  boyundan 
biridir.  Onun  qələmə  aldığı  şəcərəyə  görə,  Kızık 
Yulduz  xanın  oğludur.  Etnonimin  mənası  ‘qüv-
vətli’,  ‘döyüşü  sevən’  deməkdir  [51.  S.65]. 
Kizik  türk  dillərindəki  kızmaq-coşmaq  feilin-
dən törəmişdir.  
İberiyanın  qədim  məbədlərindən  biri 
Alaverdi  idi. Həmin  məbədin  yerində  eyniadlı 

---