CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ
91
vilayətidir. İbn Xordadbeha görə, Azərbaycandan
başqa Ərməniyyə sınırında daha bir Azər ölkəsi
(mətndə Azarbazqan) olmuşdur [82. S.106].
Düşünürük ki, İbn Xordadbeh Ərməniyyə
sınırı dedikdə Naxçıvan yaxınlığındakı Azər
ölkəsini nəzərdə tutmuşdur. Çünki azər tayfası
orta əsrlərdə yalnız Ərdəbil ətrafında yox,
Naxçıvan yaxınlığında da yaşayırdı. Təsadüfi
deyil ki, Yaqut Həməvi öz əsərində Naxçıvan
zadəganları arasında əl-Azəri nisbəli bir neçə
tarixi şəxsiyyətin adını çəkir [83. S.51].
Məsudi (X əsr) yazır ki, bu kitab yazılan
vaxt Şəki mahalının hakimi Azər ibn Nəbih ibn
Mühacirdir [82. S.61]. Şəki tarixi mahalı indiki
Şəki deyildi. Araz çayının şimalında, Naxçıvan
yaxınlığındakı Şəki idi. Ərəb səyyahları 2-ci
Azərbazqan deyəndə Şəki mahalına qonşu olan
Azər ölkəsini nəzərdə tuturdular.
İran dilçilərinə görə, Azər (onların fik-
rincə, Azəri) dili fars dilinə yaxın olmuşdur.
Əslində isə azərlər farslar kimi flektiv yox,
iltisaqidilli idilər. Onlar uzun illər İran mənşəli
xalqlarla qonşuluqda yaşadıqlarına görə, dillə-
rinə çoxlu fars sözləri keçmişdir.
Ərəb tarixçisi əl-Yaqubi (IX əsr) yazır:
«Azərbaycanın şəhər və vilayətlərinin əhalisi
Azər övladları ilə köhnə cavidanilərin qatışma-
sından ibarətdir. Azər və cavidan övladları Ba-
bəkə qədər ərəblərə qarşı Azərbaycan xalqının
azadlıq mübarizəsinə başçılıq edirdilər. Səid
Nəfisi yazır ki, azərlər cavidanilərlə birlikdə
Bəzz qalasında və onun çevrəsindəki kəndlər-
də yaşayırdılar. Onların bir nümayəndəsi Azə-
rək oğlu Həmzə Babəkə qədərki Xürrəmi hərə-
katı başçılarından biri idi» [83. S.27, 31].
Azər nəsli yalnız Azərbaycanın deyil,
Suriya, Fələstin və İudeyanın siyasi tarixində
böyük rol oynamışdır. E.ö. I minilin əvvəllə-
rində Suriya ərazisindəki Balbek şəhərində
tanrı Azərin böyük bütü qoyulmuşdu. Azər
kultunun kahinləri həmin bütün qarşısında
buğa qurban kəsərdilər [84. S.202].
Henrix Qrets yazır ki, David nəslindən
Azaria adlı çar çıxmış və e.ö. 805–755-ci illər-
də İudeya və İsrail üzərində hökmran olmuş-
dur [25. S.78].
Başqa bir Azər Davidin oğlu Solomonun
zamanında (e.ö. X əsr) yaşamış və çarın fər-
manı ilə Yerusəlim məbədinə baş kahin təyin
edilmişdi. Din tarixçilərinin yazdığına görə,
həmin Azər Satukun (mətndə Sadokun) oğlu
idi. Satuk türklərin totem adlarından biridir.
Qaraxanlı sultanı Buğra xanın ləqəbi Satuk
olmuşdur.
Moiseyin kitabında deyilir ki, Azər ağ
çörəkdir. O, şah süfrəsini gözəl nemətlərlə bə-
zəyir. Kitabın başqa bir yerində göstərilir ki,
Azər səhrada çuxuru qazıb, su tapan adamdır
[29. S.226].
İsrail övladları səhrada azıb susuzluqdan
qırılmaq təhlükəsi ilə üzləşəndə Azər 2 dananı
buynuzlarından bir-birinə bağlayıb, yorulunca
qovmuş, danaların ayaqları ilə eşdiyi çuxuru
qazıb, su tapmışdı. Danaların hissiyyatı ilə su
mənbəyini tapmaq türklərin adətidir. Həmin
adətin oxşarı «Oğuznamə»lərdə vardır.
Ağ çörək və su quyuları barədə rəvayət-
lər göstərir ki, Azər övladları İsrail xalqını
düşmənlərdən qorumaqla yanaşı, onlara əkin-
çiliyi, suvarmanı, taxılın üyüdülməsini öyrət-
mişdir. İudeyanın Assuriya, daha sonra Roma
tərəfindən işğalı bir zaman çar Davidin ətra-
fında birləşən tayfaları, o cümlədən Azər öv-
ladlarını vətənindən didərgin saldı. Azər öv-
ladları baqrationlardan çox qabaq İberiyaya
köçmüşlər. Onlar indi özlərini Acar adlandırır
və dilləri, adət-ənənələri ilə gürcülərdən fərq-
lənirlər, Gürcüstanda yaşayan digər xalqlardan
fərqli olaraq islam dininə iman gətirirlər.
Z.A.Raqozina «Assuriya tarixi» kita-
bında yazır: «Ozia elə Azariadır. Çar Azaria
bir zaman İudeya üzərində hökmran olmuşdur.
Ozia və ya Azarianın Samaria sarayında çarlıq
etdiyini fransız semitoloqu Rollen də təsdiq
edir» [85. S.39].
Arximandrit İeronim XIX əsrin sonların-
da əldə olunan arxeoloji materiallara əsasən
belə nəticəyə gəlmişdir ki, həm Ozia, həm
İLHAMİ CƏFƏRSOY
92
Azaria adı ilə tanınan etnos çar və peyğəmbər
Süleymanın zamanında İudeyada güc və qüd-
rət sahibi olmuşdur [81. S.20].
Acarlar – Azər övladları bizim yurdundan
və tarixi köklərindən qoparılmış soydaşlarımızdır.
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə-
miyyəti. Məqalənin əsas elmi yeniliyi ondan
ibarətdir ki, bugünədək erməni və gürcü kil-
sələri, monastırları kimi təqdim olunan tarixi
abidələrin xristian-türk etnoslarına aid olduğu
ilk dəfə bu yazıda sübuta yetirilir. Bildirilir ki,
Qafqaz və Anadolunun bütpərəst məbədlərinin
yerində xristian keşişlər kilsə və monastırlar
tikdirmişlər.
Bu tədqiqat əsərindən Azərbaycan tarixi
coğrafiyasına aid xəritələrin tərtibində, xalqı-
mızın etnik tarixinin öyrənilməsində, ensik-
lopedik əsərlərin və dərsliklərin yazılmasında
istifadə oluna bilər.
Ə D Ə B İ Y Y A T
1. Абhазиja и еě hристiанскie древности.
М., 1887.
2. Бакрадзе В., Бердzенова Н. Тифлис.
СПб., 1970.
3. Патканов К.П. Ванские надписи и zна-
čение иh длja истории Пeреднеj Азии // О древнеj
gрузинскoj hронике. Šifr № 3160 (AMEA Mər-
kəzi Elmi Kitabxanası).
4. Čубинаšвили Г.Н. Пеššернyе монас-
тyри Давидa Gаредžи. Тбилиси: Iзд-во АН
GSSR, 1948.
5. Меššанинов I.I. Jaзyк vанскоj клино-
писи. Л., 1932. 2.
6. Капанcjaн Гр. Хаjaаса – kолyбел
армjaн. Ереван, 1947.
7. Cаgарели А.А. Сведениja о памjaт-
никаh gрузинскоj писменности. СПb., 1804. Т. 1.
8. Меликсетбеков Л.М. Армjaнскаja
ёпиgрафика и gрузинско-армjaнско-персидско-
уjgурскаja мноgоjaзyčнаja надпис из Мро-
валмта в Gаредže // Iзв. Iн-та jaз., iст. и mатер.
kулт. Gруз. фил. АН СССР. Tiflis, 1940. Т. 6.
9. Пиотровскиj Б.Б. Iсториja и култура
Урарту. Ереван, 1944.
10. Аноhин А.В. Материалy по šаман-
ству у aлтайcев. Л., 1924.
11. Дžанаšвили М.G. Cариcа Тамара.
Тифлис, 1900.
12. Gаgоšидзе Ju.М. Памjaтники ранне-
антиčноj ёпоhи Ксанскоgо уššелja. Тбилиси,
1964.
13. Бердзениšвили Н.А., Дондуа В.Д.
Gрузиja III–V вв. // Оčерки истории СССР III–
IX вв. М., 1958.
14. Ioseлиани Платон. Род кнjaзеj Čала-
каевyh. Тифлис, 1866.
15. Šопен I.I. Iсториčескиj памjaтник Ар-
мjaнскоj области в ёпоhу еě соединениja s
Россиjскоj iмпериej. СПб., 1852.
16. On že. Кавказ и еgо обитатели. СПб.,
1866.
17. Блеjhšтеjнер Роберт. Субарy древнеgо
Востока в свете изуčениja Jaфетидов // Jaзyк и
историja. Л., 1936. T. 1.
18. Hоренскиj Моисеj. Iсториja Армении.
СПб., 1808. Č. 1.
19. Šор Р.I. К вопросу o jaфетиčеско-ту-
реcком jaзyковом смеšении // Докl. АН
СССР. 1931. № 3.
20. Калонифонтибус Iоанн, de. Сведение о
народаh Кавказа. Баку: Ёлм, 1980.
21. Меššанинов I.I. Введение в jaфетидо-
лоgиju. Л., 1929.
22. Марр Н.Ja. Определение jaзyка вто-
роj катеgории ahаменидскиh клинообразнyh
надписеj по даннyм jaфетиčескоgо jaзyко-
знаниja. СПб., 1914.
23. Мровели Леонтиj. Žизн kартлиjскиh cа-
реj. М.: Наука, 1979.
24. Левин Е.Б. Iзvлеčение отcов синаgоgи.
СПб., 1866. Kn. 1.
25. Gреc Gенриh. Iсториja евреев. Одесса,
1907. T. 2.
Dostları ilə paylaş: |