N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 
 
 
91 
vilayətidir. İbn Xordadbeha görə, Azərbaycandan 
başqa  Ərməniyyə  sınırında  daha  bir  Azər  ölkəsi 
(mətndə Azarbazqan) olmuşdur [82. S.106].  
Düşünürük ki, İbn Xordadbeh Ərməniyyə 
sınırı  dedikdə  Naxçıvan  yaxınlığındakı  Azər 
ölkəsini  nəzərdə  tutmuşdur.  Çünki  azər  tayfası 
orta  əsrlərdə  yalnız  Ərdəbil  ətrafında  yox, 
Naxçıvan  yaxınlığında  da  yaşayırdı.  Təsadüfi 
deyil  ki,  Yaqut  Həməvi  öz  əsərində  Naxçıvan 
zadəganları  arasında  əl-Azəri  nisbəli  bir  neçə 
tarixi şəxsiyyətin adını çəkir [83. S.51].  
Məsudi (X əsr)  yazır ki,  bu kitab  yazılan 
vaxt Şəki mahalının hakimi Azər ibn Nəbih ibn 
Mühacirdir [82. S.61]. Şəki tarixi mahalı indiki 
Şəki deyildi. Araz çayının şimalında, Naxçıvan 
yaxınlığındakı  Şəki  idi.  Ərəb  səyyahları  2-ci 
Azərbazqan deyəndə Şəki mahalına qonşu olan 
Azər ölkəsini nəzərdə tuturdular.  
İran  dilçilərinə  görə,  Azər  (onların  fik-
rincə,  Azəri)  dili  fars  dilinə  yaxın  olmuşdur. 
Əslində  isə  azərlər  farslar  kimi  flektiv  yox, 
iltisaqidilli idilər. Onlar uzun illər İran mənşəli 
xalqlarla qonşuluqda  yaşadıqlarına görə, dillə-
rinə çoxlu fars sözləri keçmişdir. 
Ərəb  tarixçisi  əl-Yaqubi  (IX  əsr)  yazır: 
«Azərbaycanın  şəhər  və  vilayətlərinin  əhalisi 
Azər övladları ilə köhnə cavidanilərin qatışma-
sından ibarətdir. Azər və cavidan övladları Ba-
bəkə qədər ərəblərə qarşı Azərbaycan xalqının 
azadlıq  mübarizəsinə  başçılıq  edirdilər.  Səid 
Nəfisi  yazır  ki,  azərlər  cavidanilərlə  birlikdə 
Bəzz  qalasında  və  onun  çevrəsindəki  kəndlər-
də  yaşayırdılar. Onların bir nümayəndəsi Azə-
rək oğlu Həmzə Babəkə qədərki Xürrəmi hərə-
katı başçılarından biri idi» [83. S.27, 31].  
Azər  nəsli  yalnız  Azərbaycanın  deyil, 
Suriya,  Fələstin  və  İudeyanın  siyasi  tarixində 
böyük  rol  oynamışdır.  E.ö.  I  minilin  əvvəllə-
rində  Suriya  ərazisindəki  Balbek  şəhərində 
tanrı  Azərin  böyük  bütü  qoyulmuşdu.  Azər 
kultunun  kahinləri  həmin  bütün  qarşısında 
buğa qurban kəsərdilər [84. S.202].  
Henrix  Qrets  yazır  ki,  David  nəslindən 
Azaria adlı çar çıxmış və e.ö. 805–755-ci illər-
də  İudeya  və  İsrail  üzərində  hökmran  olmuş-
dur [25. S.78].  
Başqa bir Azər Davidin oğlu Solomonun 
zamanında  (e.ö.  X  əsr)  yaşamış  və  çarın  fər-
manı  ilə  Yerusəlim  məbədinə  baş  kahin  təyin 
edilmişdi.  Din  tarixçilərinin  yazdığına  görə, 
həmin  Azər  Satukun  (mətndə  Sadokun)  oğlu 
idi.  Satuk  türklərin  totem  adlarından  biridir. 
Qaraxanlı  sultanı  Buğra  xanın  ləqəbi  Satuk 
olmuşdur. 
Moiseyin  kitabında  deyilir  ki,  Azər  ağ 
çörəkdir. O, şah süfrəsini gözəl nemətlərlə bə-
zəyir.  Kitabın  başqa  bir  yerində  göstərilir  ki, 
Azər  səhrada  çuxuru  qazıb,  su  tapan  adamdır 
[29. S.226]. 
İsrail övladları səhrada azıb susuzluqdan 
qırılmaq təhlükəsi ilə üzləşəndə Azər 2 dananı 
buynuzlarından  bir-birinə  bağlayıb,  yorulunca 
qovmuş,  danaların  ayaqları  ilə  eşdiyi  çuxuru 
qazıb,  su  tapmışdı.  Danaların  hissiyyatı  ilə  su 
mənbəyini  tapmaq  türklərin  adətidir.  Həmin 
adətin oxşarı «Oğuznamə»lərdə vardır. 
Ağ  çörək  və  su  quyuları  barədə rəvayət-
lər  göstərir  ki,  Azər  övladları  İsrail  xalqını 
düşmənlərdən  qorumaqla  yanaşı,  onlara  əkin-
çiliyi,  suvarmanı,  taxılın  üyüdülməsini  öyrət-
mişdir.  İudeyanın  Assuriya,  daha  sonra  Roma 
tərəfindən  işğalı  bir  zaman  çar  Davidin  ətra-
fında  birləşən  tayfaları,  o  cümlədən  Azər  öv-
ladlarını  vətənindən  didərgin  saldı.  Azər  öv-
ladları  baqrationlardan  çox  qabaq  İberiyaya 
köçmüşlər.  Onlar  indi  özlərini  Acar  adlandırır 
və  dilləri,  adət-ənənələri  ilə  gürcülərdən  fərq-
lənirlər, Gürcüstanda yaşayan digər xalqlardan 
fərqli olaraq islam dininə iman gətirirlər. 
Z.A.Raqozina  «Assuriya  tarixi»  kita-
bında  yazır:  «Ozia  elə  Azariadır.  Çar  Azaria 
bir zaman İudeya üzərində hökmran olmuşdur. 
Ozia və ya Azarianın Samaria sarayında çarlıq 
etdiyini  fransız  semitoloqu  Rollen  də  təsdiq 
edir» [85. S.39]. 
Arximandrit İeronim XIX əsrin sonların-
da  əldə  olunan  arxeoloji  materiallara  əsasən 
belə  nəticəyə  gəlmişdir  ki,  həm  Ozia,  həm 

---

İLHAMİ CƏFƏRSOY 
 
 
92 
Azaria adı  ilə tanınan  etnos  çar  və peyğəmbər 
Süleymanın  zamanında  İudeyada  güc  və  qüd-
rət sahibi olmuşdur [81. S.20]. 
Acarlar  –  Azər  övladları  bizim  yurdundan 
və tarixi köklərindən qoparılmış soydaşlarımızdır. 
 
Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhə-
miyyəti.  Məqalənin  əsas  elmi  yeniliyi  ondan 
ibarətdir  ki,  bugünədək  erməni  və  gürcü  kil-
sələri,  monastırları  kimi  təqdim  olunan  tarixi 
abidələrin  xristian-türk  etnoslarına  aid  olduğu 
ilk dəfə bu yazıda sübuta yetirilir. Bildirilir ki, 
Qafqaz və Anadolunun bütpərəst məbədlərinin 
yerində  xristian  keşişlər  kilsə  və  monastırlar 
tikdirmişlər. 
Bu  tədqiqat  əsərindən  Azərbaycan  tarixi 
coğrafiyasına  aid  xəritələrin  tərtibində,  xalqı-
mızın  etnik  tarixinin  öyrənilməsində,  ensik-
lopedik  əsərlərin  və  dərsliklərin  yazılmasında 
istifadə oluna bilər. 
 
Ə D Ə B İ Y Y A T  
 
1.  Абhазиja  и  еě  hристiанскie  древности. 
М., 1887. 
2.  Бакрадзе  В.,  Бердzенова  Н.  Тифлис. 
СПб., 1970. 
3.  Патканов К.П. Ванские надписи и zна-
čение  иh  длja  истории  Пeреднеj  Азии  //  О  древнеj 
gрузинскoj hронике. Šifr № 3160 (AMEA Mər-
kəzi Elmi Kitabxanası). 
4.  Čубинаšвили  Г.Н.  Пеššернyе  монас-
тyри  Давидa  Gаредžи.  Тбилиси:  Iзд-во  АН 
GSSR, 1948. 
5.  Меššанинов I.I. Jaзyк vанскоj клино-
писи. Л., 1932. 2. 
6.  Капанcjaн  Гр.  Хаjaаса  –  kолyбел 
армjaн. Ереван, 1947. 
7.  Cаgарели  А.А.  Сведениja  о  памjaт-
никаh gрузинскоj писменности. СПb., 1804. Т. 1.  
8.  Меликсетбеков  Л.М.  Армjaнскаja 
ёпиgрафика  и  gрузинско-армjaнско-персидско-
уjgурскаja  мноgоjaзyčнаja  надпис  из  Мро-
валмта в Gаредže // Iзв. Iн-та jaз., iст. и mатер. 
kулт. Gруз. фил. АН СССР. Tiflis, 1940. Т. 6.  
9.  Пиотровскиj  Б.Б.  Iсториja  и  култура 
Урарту. Ереван, 1944.  
10.  Аноhин  А.В.  Материалy  по  šаман-
ству у aлтайcев. Л., 1924. 
11.  Дžанаšвили  М.G.  Cариcа  Тамара. 
Тифлис, 1900. 
12.  Gаgоšидзе  Ju.М.  Памjaтники  ранне-
антиčноj  ёпоhи  Ксанскоgо  уššелja.  Тбилиси, 
1964. 
13.  Бердзениšвили  Н.А.,  Дондуа  В.Д. 
Gрузиja  III–V  вв.  //  Оčерки  истории    СССР  III– 
IX вв. М., 1958.  
14.  Ioseлиани  Платон.  Род  кнjaзеj  Čала-
каевyh. Тифлис, 1866. 
15.  Šопен  I.I.  Iсториčескиj  памjaтник  Ар-
мjaнскоj  области  в  ёпоhу  еě  соединениja  s 
Россиjскоj iмпериej. СПб., 1852. 
16.  On  že.  Кавказ  и  еgо  обитатели.  СПб., 
1866. 
17.  Блеjhšтеjнер Роберт. Субарy древнеgо 
Востока  в  свете  изуčениja  Jaфетидов  //  Jaзyк  и 
историja. Л., 1936. T. 1. 
18.  Hоренскиj  Моисеj.  Iсториja  Армении. 
СПб., 1808. Č. 1. 
19.  Šор  Р.I.  К  вопросу  o  jaфетиčеско-ту-
реcком  jaзyковом  смеšении  //  Докl.  АН 
СССР. 1931. № 3. 
20.  Калонифонтибус  Iоанн,  de.  Сведение  о 
народаh Кавказа. Баку: Ёлм, 1980.  
21.  Меššанинов  I.I.  Введение  в  jaфетидо-
лоgиju. Л., 1929.  
22.  Марр  Н.Ja.  Определение  jaзyка  вто-
роj  катеgории  ahаменидскиh  клинообразнyh 
надписеj  по  даннyм  jaфетиčескоgо  jaзyко-
знаниja. СПб., 1914.  
23.  Мровели  Леонтиj.  Žизн  kартлиjскиh  cа-
реj. М.: Наука, 1979. 
24.  Левин Е.Б. Iзvлеčение отcов синаgоgи. 
СПб., 1866. Kn. 1. 
25.  Gреc Gенриh. Iсториja евреев. Одесса, 
1907. T. 2. 

---