N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u

CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 
 
 
87 
kilsə  tikilmişdir.  P.İoseliani  yazır:  «VII  əsrdə 
tikilən  Alaverdi  kilsəsi  XIX  əsrə  qədər  yepis-
kopluq  mərkəzi  kimi  fəaliyyət  göstərmişdir» 
[14.  S.17,  62;  52.  S.34].  Alaverdi  kilsəsinin 
başqa bir adı Manas olmuşdur. Manas qırğızla-
rın alplıq  eposunun  və  eposun  baş qəhrəmanı-
nın adıdır.  
Verdi  feilinin  etimoloji  mənası  haqqında 
danışmağa  ehtiyac  yoxdur.  Ala  sözünə  isə  Ön 
Asiyanın qədim dillərində həm etnik, həm teofor 
ad  kimi  rast  gəlirik.  Suriyada  III  əsrdə  yaşamış 
kahinlərdən biri Ala adı daşıyırdı [31. S.89]. Eyni 
zamanda abxaz mifində Ala xristianlıqdan öncəki 
totemlərdən biri idi [17. S.187].  
Xristianlıqdan qabaq İberiyada Çoqa adlı 
məbəd  vardı.  Həmin  məbədə  buğa  formasında 
büt  qoyulurdu  [16.  S.276].  Buğa  qədim  İberi-
yada  ən  müqəddəs  heyvan  idi.  İ.İ.Meşşaninov 
yazır ki, Buğa kultu Qafqaz və Pireney iberlə-
rini birləşdirir [53. S.28]. 
Çuğaların adı ilə bağlı Gürcüstanda xeyli 
etnotoponim  qalmışdır.  XX  əsrin  əvvəllərində 
Tibet (Deved)  çayının  bir  qolu Çoqa  adlanırdı 
[32. S.159]. Eyni zamanda XIX əsrdə Kutais qu-
berniyasında  Çuqa  adlı  qəsəbə  vardı  [54.  S.55]. 
İ.İ.Şopen yazır ki, çoqa tayfası Cənubi Qafqaz-
da  bir  neçə  yerdə  yaşayır [16. S.216]. Onların 
adını daşıyan qədim şəhər Naxçıvanın yaxınlı-
ğında  idi  [15.  S.64].  Musa  Xorenli  yazır  ki, 
Cuxa  şəhəri  Qoxten  mahalında  Araz  çayının 
sahilindədir  [55.  S.293].  Cuğa  boyu  İ.İ.Şope-
nin  yazdığı  kimi,  yalnız  Cənubi  Qafqazda  ya-
şamamışdır.  Türk  xalqlarının  yaşadıqları  torpaq-
larda  onların  adına  çox  rast  gəlinir.  XIX  əsrin 
ortalarında  Simbirsk  quberniyasında  Cukalı 
kəndi vardı [54. S.55].  
I  Təhmasibin  təkəli  tayfasından  Cuğa 
sultan  adlı  əmiri  olmuşdur  [56.  S.51].  Ton-
yukuk  abidəsində  isə  Çuqay  yer  adıdır.  Orada 
deyilir  ki,  biz  yaşamaq  üçün  Kuz  Çuqayı 
seçdik [57. S.65].  
İberiyanın  orta  əsr  monastırlarından  biri 
Bata  adlanırdı  [31.  S.19,  303].  Bata  və  buta 
türk etnoslarıdır. Özbəklərin bataş adlı qəbiləsi 
vardı  [58.  S.385].  Altay  şaman  əcdadlarından 
biri  Kuy  Batak  adlanırdı  [10.  S.143].  Kuy 
Batak, Batakın küyü, yəni səsi deməkdir. 
Bata  nəslinin  bir  qolu  1622-ci  ildə  Kızıl 
Ordadan Rusiyaya köçmüş, Bataşev zadəgan nəs-
lini yaratmışdır. N.A.Başkakov belə hesab edir ki, 
Bataşev soyadı noqay və qaraqalpaqca bata ‘dəvə 
balası’  və  kiçiltmə  anlamı  yaradan  -ş  şəkilçisin-
dən düzəlmişdir [27. S.180]. 
Xristianlıqdan  qabaq  İberiyada  Kaçi  adlı 
məbəd vardı. Kaçi məbədi keçi kultunun ibadət 
yeri  idi.  Metex  qalasında  Ay  məbədinin  qar-
şısında iber çarı Armazın bütünün sağ tərəfində 
qızıldan keçi bütü qoyulmuşdu [59. S.301].  
Qədim  «İber  salnaməsi»nə  görə,  Kaçios 
Kartlosun  beşinci  oğludur  [3.  S.228,  224]. 
Əslində  keçi  kartvel  tayfası  deyildir.  Onlar 
iberlərin yaratdığı tayfa ittifaqına qoşulmuşdu-
lar.  Adın  sonundakı  –  os  yunan  dilindən  alın-
ma şəkilçidir [3. S.201, 244].  
K.Patkanov  yazır  ki,  Kaçi  Gürcüstanın 
tərkibində  ayrıca  eristavlıq  olmuşdur  [3.  S.244]. 
P.İoselianinin verdiyi məlumata görə, kaçi tay-
fasının yaratdığı knyazlıq 18-ci əsrin ortalarına 
qədər qalırdı [52. S.126].  
Osmanlı  səyyahı  Övliya  Çələbi  (XVII  əsr) 
həmin kaçiləri keçi adlandırır. Yazır ki, keçi Aba-
za  tayfasıdır.  Qaqra  şəhəri  yaxınlığında  yaşayır-
lar.  Onların  Qara  dəniz  sahilində  öz  limanı  var. 
70 kənddən ibarət olan keçililər döyüşə 10 minlik 
seçmə qoşun çıxardırlar [60. S.33, 49].  
Kaçi  etnik  adı  keçiyə  sitayişlə  bağlıdır. 
A.Anoxin keçən əsrin 20-ci illərində müşahidə 
etmişdi  ki,  Altay  şamanları  öz  əcdadlarından 
birini kaçi kam adlandırırlar [10. S.111].  
Keçiyə  tapınan  etnoslar  yalnız  Albaniya 
və  İberiyada  yaşamırdılar.  Onların  bir  qolu 
Volqa Bulqar dövlətinin tərkibinə daxil olmuş-
dur. Qədim rus salnamələrində  verilən  bilgilə-
rə görə, XII əsrdə onların Volqa sahilində Kaçi 
saray  adlı  şəhəri  və  Kazanka  çayı  boyunda 
kəndləri olmuşdur [61. S.218].  
Albaniya  və  İberiyanın  xristianlıqdan  ön-
cəki  etnoslarının  keçiyə  tapınmasını  arxeoloji 

---

İLHAMİ CƏFƏRSOY 
 
 
88 
nümunələr təsdiq  edir.  1893-cü  ildə  Goranboy 
və  Şəmkir  kurqanlarından  keçi  təsvirləri 
tapılmışdır.  Onların  biri  bürünc  qalxan,  biri 
mis  kasa üzərindədir.  Başqa  bir  nümunə  Kilik 
dağ  kurqanından  tapılıb.  Kasa  üzərindəki 
həmin təsvirdə keçi və  iki balasının qarşısında 
əllərini  göyə  qaldıraraq  tanrıya  dua  edən 
insanın təsviri var [62. S.90–91]. Bundan əlavə 
Urartu  möhürlərinin  bəzilərində  keçi  təsvirlə-
rinə təsadüf edirik [63. S.230].  
Abxazlar  keçiləri  qoruyan  ruha  davran 
deyirdilər  [64.  S.132;  65.  S.24].  Buna  uyğun 
olaraq türk dillərində dıvır, dıbır, davar sözləri 
vardır.  Dıbır  Azərbaycan  dilinin  ləhcələrində 
keçinin erkəyinə deyilir.  
İberiyanın  bəzi  etnosları  xristianlıqdan 
qabaq ata və atlı adamlara sitayiş edirdilər. Ar-
xeoloji  qazıntılar  zamanı  Albaniya  və  İberiya 
kurqanlarından  at  fiqurları  tapılmışdır.  Aqik 
kəndindən tapılan bürünc lövhə üzərində ilanla 
vuruşan atlı təsviri var [12. S.92–93].  
Musa  Xorenlinin  yazdığına  görə,  Payta-
karanın  bir  vilayəti  Atli  olmuşdur  [15.  S.75; 
55.  S.293].  Belə  hesab  edirik  ki,  Albaniyanın 
ata  sitayiş  edən  nəsillərindən  biri  İberiyaya 
köçmüş,  atla  bağlı  etiqadlarını  özləri  ilə  yeni 
vətənlərinə gətirmişdir.  
İ.İ.Meşşaninov  yazır  ki,  atli  Aran  sözü 
olub ‘süvari’ deməkdir. Eyni zamanda at Urar-
tuya  qonşu  olan  bir  çox  Qafqaz  etnoslarının 
müqəddəs heyvanı olmuşdur [53. S.1]. N.Y.Marr 
yazır  ki,  at  yalnız  Urartunun  yox,  etruskların 
da totemi idi [65. S.29]. 
Urartunun  qəbilə  tanrılarından  biri  At  xan 
Anau adlanırdı. Ayin zamanı ona 1 buğa, 2 qoç qur-
ban kəsərdilər [9. S.278]. Urartunun başqa bir qəbilə 
tanrısı At (bini) idi. O, mixiyazılı kitabələrdə dinqir, 
yəni tanrı sillabik işarəsi altında verilir [5. S.421]. 
Xristian  apostollar  Atlı  məbədlərini  da-
ğıtsalar da, alban və iberlərin ata olan inancla-
rını  uzun  zaman  yaddaşlardan  silə  bilmədilər. 
Bu  fikrimizi  Azərbaycanda  və  Şərqi  Gürcüs-
tanda XX əsrin əvvəllərinə qədər Ağ Atlı, Qa-
ra Atlı pirlərinin mövcudluğu təsdiq edir.  
Həm  Azərbaycanda,  həm  də  İberiyada 
Pana  və  Panak  adlı  məbədlər  vardı.  Gürcü  ta-
rixçiləri  yazırlar  ki,  Bana  kilsəsi  Panak  məbə-
dinin  yerində  tikilmişdir  [66.  S.16,  35].  Pana 
məbədləri  xristianlığın  yayılmasına  qədər  pa-
nak etnosunun müqəddəs ibadət yeri idi.  
Övliya  Çələbi  yazır  ki,  osmanlılar  Men-
qreliyada Panak  qalasını tutdular.  Panak  şəhə-
rində  Pana  adlı  gürcü  kilsəsi  vardı.  Səyyah 
əsərin  başqa  bir  yerində  göstərir  ki,  Panak 
qalası  onu  salan  gürcü  çarının  adını  daşıyır 
[60. S.191, 222]. Deməli, Panak İberiyanın ha-
kim  nəsillərindən  biri  olmuş,  ölkəni  bir 
müddət idarə etmişdir. 
Panak  mahalının  əhalisi  indiki  gürcülərin 
əcdadı  deyildir.  Tarixi  mənbələrdə  Pana,  Panak, 
Bənək türk boyu kimi göstərilir. Övliya Çələbinin 
yazdığına  görə,  Marağa  vilayətinin  bir  nahiyəsi 
Pana  Çun  olmuşdur  [60.  S.138].  Əbdürrəşid  əl-
Bakuvi  yazır:  «Türküstanda  yerli  qəbilənin  adını 
daşıyan Panak adlı dağ vardır» [67. S.119].  
Panak  etnosu  e.ö.  II–I  minilliklərdə  indiki 
Türkiyənin  cənub-şərq  torpaqlarında  yaşayırdı. 
Musa  Xorenlinin  yazdığına  görə,  Panak  h`ayların 
zadəgan  nəsillərindən  biri  olmuşdur  [55.  S.117]. 
Məlumdur ki, h`ayların zadəgan  nəsillərinin çoxu 
türk mənşəli və iltisaqidilli idi [68. S.80–86].  
Panak boyunun az bir hissəsi döyüşlərdə 
qırılıb  getməmiş,  XIX  əsrə  qədər  öz  varlığını 
qoruyub  saxlamışdır.  İ.İ.Şopen  yazır  ki,  Pa-
naklı  Naxçıvanda  yaşayan  Kəngərli  elinin  bir 
qoludur [15. S.538]. Onlar  Azərbaycan dilinin 
arxaik bir ləhcəsində danışırdılar. 
Tikmədaşlı Xəstə Qasımın «Sənəm, gəl» 
rədifli qoşmasında belə bir yer var: 
 
Xəstə Qasım deyər hənək-hənəkli, 
Ağ üzündə qoşa xallar bənəkli [69. S.10]. 
 
Bənək  Azərbaycan  türkcəsində  üzdəki 
tüklü  xallara  deyilir.  Anadolu  türkləri  isə  xallı 
marallara  bənəkli  maral  deyirlər.  Bənəkli,  yəni 
xallı maral qədim bir türk boyunun totemi – ər-
vah heyvanı olmuşdur. 

---