N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
CƏNUBİ QAFQAZ VƏ ŞƏRQİ ANADOLUNUN XRİSTİAN-TÜRK ABİDƏLƏRİ 83 Əfqan mənşəli armenist Kerop Patka- nov hələ XIX əsrin sonlarında yazırdı ki, baq- rationlar İberiyaya hamıdan sonra gəlmişlər [3. S.201–202]. Baqrationlar ilk dəfə iberlərin qonşuluğunda 575-ci ildə göründülər [15. S.230; 16. S.200; 17. S.188–189]. Baqrationlar hələ İudeyada ikən İberiyada Turan mənşəli iberlər, türenlər, buntürklər, abas, xəzər və erlər yaşayırdılar [3. S.201; 18. S.159; 19. S.225 və s.]. K.Patkanov «Albaniya tarixi»nə istinadən yazır ki, iber və türenlər Yafəs övladla- rıdır. Onlar Gürcüstanın ən qədim xalqlarıdır [3. S.200–201]. R.İ.Şor 1931-ci ildə SSRİ Elmlər Akade- miyasının «Məruzələri»ndə çap etdirdiyi «K voprosu o jafetičesko-tureckom jazykovom smešenii» məqaləsində yazır ki, iberlər Ön Asiyanın qədim xalqlarından biridir. Onlar ari və ya sami mənşəli deyillər [19. S.225, 230]. Həmin fikri XIX əsrdə yaşamış armenistlər bir qədər başqa şəkildə söyləmişdilər. Onlara istina- dən İ.İ.Şopen yazır: «Türenlər iberlərin övladları- dır. Onlar tamamilə başqa mənşəli xalq olub, kartvel tayfalarına qohum deyildir» [16. S.200]. Türenlər eyni zamanda Albaniyada yaşa- yırdılar. Onların bu coğrafiyada tarixi varlığını Türyan çay etnohidronimi təsdiq edir. Fikri- mizcə, türen turan etnoniminin bir variantıdır. İberləri və türenləri orta əsr səyyahları indiki gürcülərin əcdadlarına yad etnoslar kimi təqdim edirlər. Onların dili və dini inancları gürcülərdən fərqlənirdi. Əmir Teymurun səfiri kimi Avropaya göndərilən Sultaniyyə arxiyepiskopu İohann de Kalonifontibus yolüstü iberlərin qonağı ol- muşdu. O yazır ki, iberlərin öz dili var. Dinləri yunanların dininə bənzəyir. Onlar daim gürcü- lərlə vuruşurlar [20. S.22]. İ.İ.Meşşaninov da gürcülərlə iberlərin yad mənşəli etnoslar olduğunu bildirir. O, ya- zır ki, qədim iberlərin dili yafəs dillərindən biridir. Yafəs dilləri həm türk, həm sami dillə- rinə bənzəyir [21. S.27]. R.İ.Şor məsələyə daha dərindən yanaşaraq bildirir ki, türk və iber dillərinin oxşarlığı zahiri oxşarlıq deyil. Başqa yafəs dilləri kimi, iberlərin dili türk dilləri ilə ari və sami mənşəli dillərin qa- rışması nəticəsində yaranmışdır [19. S.227]. Bütün bunlar belə bir gerçəkliyi təsdiq edir ki, İberiya Azərbaycan və Anadolu türklə- rinin qədim yurdudur. O ölkənin xristianlıqdan öncəki məbədlərini və xristian abidələrini sa- milərlə yanaşı biz yaratmışıq. N.Y.Marr, R.İ.Şor və b. yazdıqlarına görə, İberiyada iberlərin haki- miyyəti 570-ci ildə sonra yetir. Bundan sonra onları kartvel, laz və can tayfaları əvəz edirlər [17. S.188; 21. S.230; 22. S.4–76]. İberiyanın qədim türk etnoslarından biri də xəzərlərdir. Leonti Mroveli yazır ki, Makedoni- yalı İsgəndərin zamanında Kartlidə əski Xəzər (Xazarauli) dilində danışırdılar [23. S.27]. Baqra- tionlara qədər əski və yeni Xəzər dilləri İberiyada 6 tayfa dilindən biri idi [16. S.230]. Kerop Patkanov salnaməçi Arçilə (VIII əsr) istinadən yazır ki, xəzərlər İberiyaya e.ö. II əsr- də gəlmişdir [3. S.213]. Ancaq bəzi gürcü və erməni tarixçiləri belə hesab edirlər ki, bu, mümkün deyil. Çünki xəzərlər Şimali Qafqaz çöllərində VI əsrdə görünmüşlər. Əslində isə Xəzər xaqanlığını yaradan xəzərlər kam nəs- lindən olan qədim Ön Asiya kazarlarının bir qoludur. Bunu başa düşən Y.B.Levin hələ 1866-cı ildə yazırdı: «İndiyədək heç kəsin ağlına gəlməyib ki, xəzərlər uzaq Afrikadan kamların ölkəsindən çıxıblar» [24. S.25]. Mə- lumdur ki, kam nəsilləri Aralıq dənizinin şərq sahillərində arilərdən və samilərdən qabaq ya- şayırdılar. Moisey Misirdən Kənan torpağına gələndə Xett dövlətinin paytaxtı Kadeş şəhərinin yaxınlı- ğında Xazerot adlı şəhər vardı [25. S.166]. Bu fakt onu göstərir ki, xəzərlər Ön Asiyanın qədim etnoslarından biridirlər. İ.İ.Şopen köhnə nəsil erməni və gürcü ta- rixçilərinə istinadən yazır ki, İberiyadakı Xazaria və Qazaria ayrı-ayrı mahallardır [16. S.210]. 6 * İLHAMİ CƏFƏRSOY 84 Fikrimizcə, Qazaria əski, Xazaria yeni xəzər- lərin İberiyadakı yurd yeridir. Orta əsr yəhudi tarixçilərinin əsərlərində xəzərlərin adı Kozar formasında göstərilmişdir. Kozar tayfasının bir başçısı İberiya çarı Asparu- xun (262–265) zamanında Somxetidə (ermənilər üzərində) hökmran olmuşdur. Onlar kəsralarla, yəni sasanilərlə vuruşurdular [16. S.262]. İbn əl-Əsir (XIII əsr) «Əl-kamil-fit-ta- rix» əsərində yazır ki, gürcülərə gürcü deyildi- yi kimi, xəzər də deyilir [26. S.149]. Bu məlu- mat onu göstərir ki, xəzərlər baqrationların ən güclü dövründə belə Gürcüstanın aparıcı et- noslarından biri olmuşdur. Ona görə də Gür- cüstandakı bütün xristian kilsələrini gürcü ta- rixi mədəniyyət abidələri kimi qələmə vermək əsassızdır. Məsələn, Anci kilsəsi incə, Tibet monastırı tibet tayfasının səcdəgah yeridir. Xəzərlərdən başqa digər türk etnosları da İbe- riyada hökmranlıq etmişlər. Öncə qeyd etdiyi- miz kimi, iberlərin bir çarı Asparux (262–265) soyadı daşıyırdı [16. S.261]. Məlumdur ki, Dunay Bulqar dövlətinin banisi Asparux xan olmuşdur. N.A.Baskakov Asparux adını ‘qurd’ mənasında izah edir. Fikrimizcə, Asparux xa- nın adı qurdun yox, qurddan böyük yırtıcı bir heyvanın, çox ehtimal ki, barsın bir növünün adından törəmişdir. Mahmud Kaşğarinin lüğə- tində ar börü, as börü qurddan böyük yırtıcı heyvanların adlarıdır [27. S.201]. Osmanlı ordusu qərargahının 1721-ci il- də tərtib etdiyi «Dəftəri-müfəssəli-Tiflis»də göstərilir ki, Tiflis şəhərinin yaxınlığında so- ğanlı camaatı yaşayır. Onlar Borçalı elinin bir qoludur. B.Ə.Budaqovun və Q.Ə.Qeybullayevin fikrincə, soğanlı nəsli Cənubi Qafqaza monqolların tərkibində gəlmişdir [28. S.144, 162, 281]. Yəhudi tarixçisi İosif Flavinin (I əsr) yazdığına görə, İudeyada Soqana adlı şəhər ol- muşdur. Nəzərə alsaq ki, İudeya bir ölkə və dövlət kimi e.ö. II minilliyin sonlarından yara- nıb, onda soğanlı elinin İberiyaya gəlişini monqol dövrü ilə məhdudlaşdırmaq yanlışdır. İberiyanın ilk xristian kilsələrindən biri Senax və ya Sana olmuşdur. Ernst Renan yazır: «Xett mənşəli köçəri sana tayfası yevreylər üzərində güclü nüfuza malik idi. Onlar h`iksoslardır. Samiləri özlərinə tabe edib, e.ə. III minilliyin XXIII əsrində Nil vadisini tutmuşdular» [29. S.102–103]. Müəllif onu da bildirir ki, sana h`iksosları həm də beni-İosif və ya İosephel adlanırdı [29. S.103]. Beni-İosif Qurandakı Yusif peyğəmbərin övladlarıdır. Sonra- lar yunanların Finikiya adlandırdığı Sana ölkəsi qə- dim dünyanın mədəniyyət və ticarət mərkəzinə çev- rilmişdir. Qədim Finikiya və ya sami yazısı çoxtay- falı Sana ölkəsində yaranmışdır [29. S.101]. Sana etnoniminin arxaik forması sanax olmuşdur. Samidilli yazılarda çox zaman türk etnik adlarının son samiti yazılmır. Sana etno- nimi iber dilinə öz ilkin formasında – sanax şəklində gəlmişdir. Sanax tayfası İberiyaya köçüb, Senax ta- rixi mahalını yaratmış və xristianlığı qəbul edəndən sonra ilk səcdəgahları olan Sanax mə- bədinin bünövrəsi üzərində Senax monastırını tikmişdir [17. S.200; 30. S.89]. K.S.Kekelidze belə hesab edir ki, Senax mahalı VI əsrdə indiki Kutaisi yaxınlığında olmuşdur [31. S.29, 304]. Həmin ərazidə Senak yaşayış məskəni XX əs- rin əvvələrinə qədər qalırdı [32. S.301]. Orta əsr gürcü salnamələrində verilən məlumatlara görə, Senexia baqrationların xris- tianlıqdan öncəsi tanrılarından biri olmuşdur [16. S.70]. Bu da onu göstərir ki, sambat və baqrat nəsillərinin heç də hamısı sami mənşəli olmamış, türklərlə samilərin qatışığından ya- ranmışdır. İberiyanın ortaq tarixi-memarlıq abidələ- rində yəhudi dini atributlarına çox təsadüf edi- rik. Dulusxan kəndindəki qədim kilsədə 6 gu- şəli ulduz və yəhudi müqəddəslərinin təsviri vardır. Bu da onu göstərir ki, İudeyadan Cənu- bi Qafqaza gələn etnosların bir qismi türkdilli, ancaq yəhudi dinli olmuşdur. Ona görə də biz akademik səviyyədə yalnız Gürcüstanın xris- tian abidələrinə yox, yəhudi məbədlərinə də varislik iddialarımızı qaldırmalıyıq. Xüsusilə Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|