N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 6,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
R E S E N Z İ Y A L A R 98 olan V.Bartoldun sözünün mötəbərliyinə şüb- hələnmək qeyri-elmi görünərdi. «Qopuz çalan, nəğməkar – şaman Qorqudun haqqındakı əfsa- nənin mənşəyi necə olur-olsun, Qorqudun adı ilə bağlı bu epik silsilə, çətin ki, Qafqaz mühi- tindən kənarda yaradıla bilərdi. Müəllif doğru olaraq qeyd edir ki, dastandakı hadisələri kon- kret coğrafiyadan uzaqlaşdırıb Türküstan (Orta Asiya), Anadolu və Qafqaz koordinatları içində, Sırdərya, Dəclə və s. Qara dəniz sahilləri arasında labirint düzəldənlər var (s.50, 255–359). Bu hal- da dastandakı hadisələrin real hərəkət xətti əsas götürülmür. Türkoloq isə reallıqlara əsas- lanaraq dastanda baş verən hadisələrin məka- nını aydınlaşdırır. Tarixən türklərin yaşadığı ərazilər yer adları, toponimlər əsasında müəy- yənləşdirilərək yazılır: «“Dədə Qorqud kita- bı”ndakı tarixi hadisələrin və bədii süjetin coğ- rafiyası barədə, mübahisə olsa da, ümumi fikir birliyi vardır. Şübhəsiz, dastan konkret bir za- man kəsiyində yaranmadığı kimi, onu mütləq coğrafi koordinata yerləşdirmək zorakılıq sa- yılardı. Bu, oğuznamədir; oğuzlar tarixən müx- təlif ərazilərdə dövlətlər yaratdığından burada oğuzların tarixi coğrafiyasının izləri görünmə- lidir. Oğuzların tarixi coğrafiyası, Sibiri çıx- maqla, təxminən bugünkü türk dövlətlərini əhatə edir. Həmin coğrafiyada çoxlu oğuzna- mələr yaranmışdır. Əlimizdə olan əsər, deyil- diyi kimi, məhz Azərbaycan oğuznaməsidir» (s.12). Bununla da, dastanın fiziki-relyef coğ- rafiyası haqqında fikirlər təhlil edilir, qorqud- şünasların fikrinə əsaslanaraq yazılır ki, həmin coğrafiya tarixi bugünkü Azərbaycandır. Əsərdə dastanın yazıya alınma tarixi də çox dəqiq şəkildə əsaslandırılmışdır. Məlum- dur ki, əldə olan mənbələrdə, xüsusən Türkiyə qorqudşünaslarının fikrincə, dastanın Drezden nüsxəsi XVI əsrin yazı nüsxəsi sayılır. Bunun səbəbləri əsərdə dəqiqləşdirilərək yazılır ki, dil faktları da həmin tarixi göstəriciləri təsdiqləyir ki, hadisələr islamdan əvvələ gedir. Ümu- miyyətlə, Türkiyə qorqudşünasları dastanların XIV–XVI əsrlərdən əvvəl yarandığını qəti rədd edirlər. Müəllif bunun səbəblərini aydın- laşdıraraq yazır ki, qədimliyə şübhə edən tür- kiyəli mütəxəssislər, görünür, abidənin içindən çox, əlyazmanın üstünü əsas götürürdülər. Drezden nüsxəsinin üstündə belə bir qeyd var: «Tarixi-vəfati-Osman – sənə 993» (1584 mila- di). Bu rəqəm birinci növbədə, əldəki əlyaz- manın köçürülmə tarixi haqqında düşüncə do- ğurub, sonra, ümumiyyətlə, yazıya almanın dövrü – əldə olunan ilkinliyi, yoxsa keçmiş nüsxədən köçürülmüş olması barədə mübahisə açıb və nəhayətdə söhbət dastanların yaranma- sı, boyların tamamlanması fikrinə qədər böyü- yüb. Müəllif Azərbaycan qorqudşünaslığında isə əldə olan Drezden nüsxəsinin XI əsrdəki yazıdan köçürülməsini əsaslandıraraq qeyd edir ki, Drezden nüsxəsinin sonunda təmmət sözündən aşağıda butalar arasında uyğur yazı üsulu ilə alt-alta ərəb rəqəmləri ilə 466-cı mi- ladi 1074-cü ildə yazılmış nüsxədən köçürül- məsini hifz edən tarixi mənbədir. Xüsusən uyğur yazı üsulunu əks etdirməsi təsadüfi de- yildir. Bu dövr türk tarixində uyğur mədəniy- yətinin renessansıdır. Deməli, uzun əsrlər boyu şifahi yaşayan bu oğuznamə həmin yüksəlişlə bağlı yazıya ilk dəfə alınmış, ya da daha əvvəllərə aid bir nüsxədən köçürülmüşdür. Məlumdur ki, aparılan araşdırmalar dastanın tarixini şumerlərə qədər aparır. Lakin dastanın yazılı tarixinin stan- dartlaşdırılmasını tənqid edərək müəllif yazır: «Bu bizim türk tariximizi əsrlərin, minillərin də- rinliyindən eramızın IX–XI əsrlərinə gətirməklə tariximizi, əcdadımızı cavanlaşdırmağa, yəni bizi tarixsizləşdirməyə çalışan bəzi üzdəniraq tarixçilərimizin hərəkətləri qədər mürtəcə dav- ranışdır. Bu “Kitab” – dərsliyimizin 1300 illi- yini qəbul etmiş dünya mədəniyyətinə etimad- sızlıqdır, bu, qədim və zəngin tariximizin üs- tündən qələm çəkənlərin sözüdür» (s.7). Dastandakı oğuzun tarixi keçmişi, mifo- loji düşüncəsi, adət-ənənələri, antropoloji əla- mətləri haqqında tarixi-elmi bilik sistemli şə- kildə təhlil edilir. Bununla yanaşı dövlətdə, cə- miyyətdə kult anlayışı önə çəkilir və dövlət ilə R E S E N Z İ Y A L A R 99 ailə kultlarının bir-birini tamamlaması xüsusi vurğulanır. Dastandakı məlumatlardan çıxış edilərək Azərbaycan oğuzlarının antropoloji quruluşu kitabda geniş şəkildə izah edilərək yazır: «Boyda Qalın oğuz xalqının antropoloji quruluşu barəsində məlumat var – bu, vacib ta- rixi detaldır. Dirsə xanın qadınının görünüşün- dən bir cizgi: “Qara, qıyma gözləri qan-yaşla dolu”; Həmin ana oğlu Buğaca belə xitab edir: “Qara qıyma gözlərin uyğu almış, açqıl axı”; Dirsə xan oğluna söylər: “Ağ üzlü, ala gözlü gəlinlər gedərsə, bənim gedir”» (s.157). Aydın olur ki, bu xalqın içində qıpçaq (qıyma göz) və oğuzlar (ağ üzlü, ala gözlü) mövcuddur. Ba- yandır xanın ağ meydanındakı buğa döyüşü göstərir ki, bugünkü toreodor yarışlarının sələ- fi yerinə görə, türk – oğuz eli olub. Hətta oğuz cəmiyyətində qadına – anaya münasibət də dastanın ilk boylarından məlum olur. Tədqiqatda Qorqudun kimliyi, tarixi şəx- siyyət olub-olmaması kimi mübahisəli məsələ- lər öz həllini tapmışdır. Əslində orta əsr tarix- çiləri Qorqudu tarixi şəxsiyyət kimi təqdim etmişdilər. Əlbəttə, «Dədə Qorqud kitabı»nda tarixilik var. Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, monqolaqədərki hətta islamaqədərki oğuzların ictimai həyat mənzərələrinin öyrənilməsində dastanda əksini tapan faktlardan elmi məlumat kimi mütləq istifadə etməliyik. Həmin ölçü ilə Qorqud şəxsiyyəti də, fikrimizcə, tədricən mü- əyyənləşib, tarixi və etnik funksiyaları ümumi- ləşdirilib tanıdığımız Dədə Qorqud portreti ya- ranmışdır. Əslində tarixi şəxsiyyət olub-olma- ması ilə bağlı mübahisələrdən əsasını «Dədə Qorqud»un müəllifliyi və obraz xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olan məsələdir. Onun dilində olan- lar Dədə Qorqud obrazı haqqında mübahisələr yaradır. Ən çox da «Dədə Qorqud»u aktuallaş- dıran dastanın Drezden nüsxəsində «Kitabi Dədə-Qorqud» adlandırılmasıdır. Vatikan nüsxə- sində isə dastan «Hekayəti – Oğuznameyi – Qa- zan bəg və qeyri» adlanır. Müəllifin fikrincə, Qorqud sözünün ilkin semantikasında ‘ünvan’ ifadə edilib, həmin «Qorqud» ünvanı «Kitab» yarananda o qədər arxaikləşmişdi ki, ona baş- qa Dədə titulu qoşulmuş və Dədə Qorqud ol- muşdur. Göründüyü kimi, ünvan titul kimi uzun yol keçmiş, dastanda artıq xüsusi ismə çevrilmişdir. Türkün tarixi, etnik yaşayış tərzi ilə bağlı obraz anlayışlar içərisində Qorqud daha çox ümumtürk məzmunu daşıyanlardan- dır. Ona görə də etnosun düşüncəsində Qorqud buna hər cəhətdən kömək olan qüvvə kimi mövcud olub. Qorqudun tarixi varlığı vəzir – tan- rı – peyğəmbər – övliya – baxşı – ozan mərhələ- lərini keçə-keçə, yəni tarixi funksiyaları yaşaya- yaşaya obrazlaşdırılması təhlil edilərək yazılır: «Deməli, etnosun yaddaşında Qorqudun ilk Tanrı, onun ardınca da peyğəmbər xislətləri hələ yaşayır və o keyfiyyətləri xalq müxtəlif transformasiyalarla öz əfsanə yaradıcılığında yaşadır. Bütün bu anlayışlar sistemi əsas verir, deyək ki, “qorqud” sözü vaxtilə xanlıq-xaqan- lıq sistemində titul olmuşdur. Bu titul sözün mənşəyindəki “qorumaq” məzmununa bağlan- mışdır. “Qorqud” sözü peyğəmbər mənasının bazasında qoruyan, hifz edən, himayə edən anlayışını əks etdirən bir titul kimi işlənmişdir. Bu titulu daşıyan şəxs öz ağlı, fövqəladə idrakı ilə dövləti, dövlətçiliyi, hökmdarları və demə- li, vətəni, xalqı bəlalardan, hücumlardan qoru- yub saxlamışdır» (s.140). Müəllif onu da qeyd edir ki, Dədə Qor- qud qəbirlərinin türkün müxtəlif coğrafiyala- rında səpələnməsi göstərir ki, həqiqətən bu qorqudlar müəyyən dövrlərdə, müxtəlif regi- onlarda yaşayıblar, bunlar Qorqud titullu şəxs- lər olublar. Deməli, qəbirlərin olması onların sahiblərinin mövcudluğundan xəbər verir, yəni gəncliyində Qorqud oğuz alplarından olmuş, at çapıb, qılınc işlədib, qocalanda müdrikliyi alp- lığını üstələyir. Tədqiqatda önə çəkilən məsələlərdən biri də qədim türk cəmiyyətinin real təsvirinin ve- rilməsidir ki, bununla da dastan tarixi mənbəyə çevrilir. Bu tarix türkün tarixi dövlətçiliyinə, etnik psixologiyasının dini inanc düşüncəsini, ailə quruluşu, təbiət-iqlim mənsubiyyətini tam Yüklə 6,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|