N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
644
Sifətin dərəcə şəkilçilərindən -mtraq, -sov(soy), qaç, takım, fəzlə kimi kəmiyyət mənalı morfemlər, bölgülü saylar (birər, ikər, onar…) 20-30-cu illərdə müəyyən işləkliyə malik olmuş, 1 mərhələnin morfoloji norma mühitində diqqəti cəlb etmişdir. Felə məxsus arxaik əlamətlərdən bəziləri sovet dövründə – ədəbi dilin inkişafının birinci mərhələsində funksionallaşmaq imkanına malik olmuşdur; buraya aşağıdakılar daxildir: a) əmr şəklinin I şəxs təkini ifadə edən -ayım, -əyim şəkilçisi (bu şəkilçinin XVIII əsrə qədər ədəbi dildə işlədildiyi qeyd edilmişdir, sonralar bir qayda olaraq, işlənməmişdir); 2
b) əmr şəklinin I şəxs cəmini ifadə edən -alım, -əlim şəkilçisi (bu şəkilçi də XVIII əsrdən etibarən normativliyini itirmişdir); 3
c) -malı, -məli şəkilçisinin funksionallığı artır; -malı, - məli şəkilçisi başqa üslublara nisbətən mətbuat üslubunda, əsasən, çağırış xarakterli məqalə başlıqlarında, konfrans, qurultay, plenum və idarə iclaslarının sərlövhə qərarlarında daha çox işlənir. 4
Felə məxsus qrammatik kateqoriya əlamətlərindən aşağıdakılar 20-ci və 30-cu illər Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinin faktı kimi işlənmişdir: – xəbər şəklinin I şəxs təkinin inkarı -mam, -məm forması ilə düzəlir (düşünməm, sığınmam, istəməm və s.); 1
– xəbər şəklinin indiki zamanını bildirmək üçün -yor
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 240-244. 2 M.Rəhimov. Azərbaycan dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi, səh. 47. 3
4 Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 249. 1 Yenə orada 645
forması işlənir (gəliyorum, yazıyorum və s.). 20-30-cu illərdə bir sıra bağlayıcıların da arxaik alınma formaları qrammatik normanın keyfiyyətinə təsir etmişdir; buraya fəqət (ancaq), leyk (lakin), zira (ona görə) kimi bağlayıcılar daxildir. Dəxi ədatının işlənməsi də 20-30-cu illərin qrammatik norması üçün xarakterikdir. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin birinci mərhələsində morfoloji normada baş verən təbəddülat, əsasən aşağıdakı mədəni-ictimai proseslərlə əlaqədardır: – milli ziyalıların yetişməsi ilə bağlı olaraq və milli özünüdərkin meydana çıxması nəticəsində ədəbi dilin tarixinə marağın artması; – türk (osmanlı) mədəni mərkəzlərində təhsil almış mütəxəssislərin fəaliyyətinin (mədəni, hərbi və s. sahələrdə) genişlənməsi; – Avropa-rus mədəniyyətinin milli-mədəni mühitin təşkilinə təsir etməsi, ictimai-siyasi təfəkkürün çiçəklənməsi. 40-50-ci illərdə mədəni-ictimai mühitdə konsentrasiyanın güclənməsi antinorma xarakterli hadisələrin aradan qalxmasına səbəb olur, nəticə etibarilə, 30-cu illərin sonu, 40-cı illərin əvvəllərində morfoloji normada müəyyən sabitlik yaranır, indiyə qədər də bu sabitlik, bir qayda olaraq, davam edir. 20-30-cu illərdə ədəbi dilin kütləviləşməsi birinci növbədə sintaktik normaya təsir göstərir və sintaktik normada aşağıdakı hadisələr diqqəti cəlb edir: 1. Ədəbi dilin əsasında danışıq dili sintaksisi dayanır, ona görə də danışıq dilinə məxsus lakoniklik, “primitiv” mücərrədlik, təbii emosionallıq normada keyfiyyət faktına çevrilir; şəxssiz cümlələrin funksionallığı güclənir, sual
646
cümlələrinin struktur-semantik diferensiasiyası genişlənir, adlıq (eləcə də məsdər) cümlələr kontekstual baza əldə edir, 1
nidanın sintaktik-semantik imkanları artır və s. Dialekt sintaksisi ədəbi dilin sintaktik normasının demokratikləşməsində iştirak edir. II. Ərəb, eləcə də fars sintaksisinin təsiri, demək olar ki, bütünlüklə aradan qalxır; o konstruksiyalar ki, yazılı ədəbi dildə standartlaşmışdı (xüsusilə klassik şeir ənənələrinin təsiri ilə), funksionallığını tamamilə itirir. Feli sifət, feli bağlama tərkiblərinin işləkliyinin artması hesabına ərəb, eləcə də fars qrammatikasından gələn mürəkkəb konstruksiyalar tədricən arxaikləşir (bu və ya digər dərəcədə rəsmi sənədlərin dilində qalır. İzafət tərkiblərinin XX əsrin əvvəllərində nisbətən çox işlənməsinə baxmayaraq, 20-30-cu illərdə onların funksionallığı azalır və ümumiyyətlə, izafət konstruksiyası qrammatik hadisə kimi itir (bu formada olan müəyyən vahidlər leksik materiala çevrilir). III. Avropa-rus dillərinin təsiri ilə bir sıra sintaktik konstruksiyaların, xüsusilə mürəkkəb cümlələrin müəyyən növlərinin ya funksionallaşdığı, ya da yarandığı diqqəti cəlb edir; tərcümə əsərlərindən gələn mürəkkəb-konstruktiv ifadə formaları sintaktik normanın təşkilində öz işini görür. 40-50-ci illərdə ədəbi dilin sintaktik normasında baş verən hadisələr, əsasən üslubi əhəmiyyətə malikdir; məsələn, İkinci dünya müharibəsi illərində bədii- publisistik, hətta elmi mətnlərin sintaksisinə yığcamlıq, mütəhərriklik, sərtlik gəlir, zamanın intonasiyası sintaksisə də çökür.
1 Bax: R.Məhərrəmova, M.Cahangirov. Azərbaycan dilinin tarixi sintaksisinə dair materiallar, Bakı, Azərb. SSR EA nəşri, 1962, səh. 129, 175, 220, 225. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|