N. Ş. Hüseynov

 
     Əgər bu zaman 360 m hündürlükdə temperaturları ətraf havanın 
temperaturlarına  bərabər  olan  iki  -  quru  və  doymuş  hava  həcmi 
ayırsaq  və  onları  yuxarıya  və  aşağıya  doğru  hərəkətini  izləsək 
görərik  ki,  qalxan  zaman  onlar  ətraf  havaya  nisbətən  soyuq,  enən 
zaman isə əksinə nisbətən isti olacaqlar. Hər iki hava həcmi əvvəlki 
vəziyyətlərinə  qayıtmağa  və  dayanıqlıqlarını  saxlamağa  çalışacaq. 
Ətraf  havanın  şaquli  temperatur  qradiyenti  rütubətli  və  quru 
adiabatik  qradiyentdən  az  olacaqdır  (γ  <  γ
ra
<<  γ
a
).    Tarazlıq 
vəziyyətindən  çıxmış  quru  və  doymuş  hava  həcmləri  əvvəlki 
vəziyyətlərinə  qayıdacaq.  Yaranmış  şaquli  hərəkətlər  tez  bir 
zamanda  sönəcək.  Belə  şərait  havanın 
dayanıqlı  tarazlıq 
halı 
adlanır.  İnversiya  (γ  <  0)  və  izotermiya  (γ  =  0)  təbəqələrində 
həmişə γ < γ
ra
 < γ
a
 şərti ödənir, buna görə də onlar havanın qalxan 
hərəkətləri üçün saxlayıcı təbəqə hesab edilirlər. Dayanıqlı tarazlıq 
halı ilin  soyuq dövründə müşahidə olunur. Bu halda şaquli inkişaf 
buludları  olmur,  lakin  aşağı  təbəqədə  laylı  və  laylı-topa  buludlar, 
orta  təbəqədə  isə  yüksək-laylı  və  yüksək-topa  buludlar  müşahidə 
olunur.  
     3)  γ
a
 > γ > γ
ra
, ətraf havanın şaquli temperatur qradiyenti quru 
adiabatik  qradiyentdən  az,  lakin  rütubətli  adiabatik  qradiyentdən 
çoxdur, məsələn, 0,7°C/100 m. Bu zaman havada şaquli hərəkətlər 
formalaşmayacaq,  doymuş  havada  isə  yalnız  qalxan  axınlar  əmələ 
gələcəkdir.  Quru  havanın  qalxması,  enməsi  zamanı  və  doymuş 
havanın  enməsi  zamanı  dayanıqlı  tarazlıq,  doymuş  havanın 
məcburi  qalxması  zamanı  dayanıqsız  tarazlıq  müşahidə  olunur. 
Havanın belə vəziyyəti – dayanıqlı və quru olduğu halda, su buxarı 
ilə  doyma  vəziyyətinə  çatan  kimi    dayanıqsız  havaya  keçməsi 
rütubətli-dayanıqsız tarazlıq
 adlanır.  
     4) γ = γ
a
 və ya γ = γ
ra
. Bu halda ətraf havanın şaquli temperatur 
qradiyenti  quru  və  ya  rütubətli  qradiyentə  bərabər  olur.  Hər  hansı 
xarici  qüvvənin  təsiri  ilə  istənilən  hündürlüyə  qalxmış  müəyyən 
hava  həcmi  elə  həmin  hündürlükdə  qalacaq,  belə  ki,  qalxan  və  ya 
enən  hava  həcminin  temperaturu  ətraf  havanın  temperaturuna 
bərabər  olacaq.  Atmosferin  belə  vəziyyəti 
neytral  tarazlıq
  adlanır. 
Bu,  adətən  az  hərəkətli  və  uzun  müddət  eyni  ərazi  üzərində  qalan 

---

 
konservativ  hava  kütlələrində  müşahidə  olunur.  Beləliklə,  doymuş 
havada  axınlar  quru  havaya  nisbətən  asan  yaranır.  Doymuş  hava 
eyni  şaquli  temperatur  qradiyenti  şəraitində  daha  dayanıqsızdır. 
Atmosferin dayanıqsız vəziyyətində şaquli hərəkətlər daha intensiv 
inkişaf edirlər  və  hündürlükdən asılı olaraq qalxan axınların sürəti 
artır, belə ki, hündürlüyə qalxdıqca qalxan havanın temperaturu ilə 
ətraf  havanın  temperaturu  arasında  kontrast  artır.  Atmosferin 
dayanıqlı vəziyyətində adətən qalxan hərəkətlər müşahidə olunmur 
və  ya  onlar  hər  hansı  bir  səbəbdən  yaranarsa,  tez  bir  zamanda 
sönürlər.  Inversiya  və  izotermiya  təbəqələri  şaquli  hərəkətlərin 
yaranmasına  maneə  yaradır,  yəni  konveksiyanın  baş  verməsinə 
əngəl  törədir.  Temperaturun  hündürlükdən  asılı  olaraq  faktiki 
paylanması  və  adiabatik  qanunla  qalxan  hava  hissəciyinin 
temperaturunun  təhlili  hissəciyin  ətraf  hava  ilə  müqayisədə  hansı 
vəziyyətdə  olduğunu  təyin  etməyə  imkan  verir.  Lakin  atmosferin 
müxtəlif 
təbəqələrində 
temperaturun 
şaquli 
qradiyenti 
hündürlükdən  asılı  olaraq  dəyişir.  Buna  görə  də  havanın  şaquli 
istiqamətdə  dayanıqlı  paylanma  vəziyyəti  ümumi 
dayanıqsızlıq 
enerjisi  ehtiyatı
  ilə  xarakterizə  oluna  bilər.  Vahid  hava  kütləsinin 
qalxması  zamanı  Arximed  qüvvəsinin  gördüyü  işə  dayanıqsızlıq 
enerjisi  deyilir  və  hava  kütləsinə  təsir  edən  qaldırıcı  qüvvənin 
miqdarı aşağıdakı kimi təyin olunur : 
 
                       
,
e
T
i
T
e
T
g
dt
dw
f



 
(2.1)   
 
burada,  
     T
i
  –  hava  hissəciyinin  temperaturu,  T
e
  -  ətraf  havanın 
temperaturudur. 
     Atmosferin  statika  və  hal  tənliklərindən  istifadə  etməklə  (2.1) 
düsturunu aşağıdakı şəkildə yazmaq olar: 
 
                               
)
dlnP.
T
R(
T
dE
e
i



 
    
     Vahid  kütləyə  malik  havanın  adiabatik  qanunla  verilmiş 
təbəqənin  aşağı  sərhəddindən  yuxarı  sərhəddinə  doğru  qalxması 

---

 
zamanı  üzmə  qüvvəsinin  gördüyü  iş  E
i
    bu  təbəqə  üçün 
dayanıqsızlıq enerjisi
 adlanır.          
0,286
p
dу
)
e
T
В(
T
dE
i
i


,                                        
burada, 
     (
e
i
T
T 
)  dy  hasili  –  aeroloji  diaqram  üzərində  hissəciyin  hal 
əyrisi  T
i
  ilə  real  atmosferdə  temperaturun  şaquli  paylanması 
arasında  qalan  sahəni  ifadə  edir.  Aeroloji  diaqram  blankları 
üzərində  1kq  havaya  təsir  edən  1C/sm
2
  dayanıqsızlıq  enerjisini 
təyin  etməyə  imkan  verən  əlavə  şkala  verilmişdir.  E  ümumi 
dayanıqsızlıq enerjisi E
±
 = E
1
S
1
 + E
2
S
2
 + …+ E
p
S
p
 asılılığına görə 
təyin edilir. Burada E
1
,E
2
,...,E
p
 dayanıqsızlıq enerjisi kəmiyyətinin 
elementar  sahələrinin  orta  qiymətləridir;  S
1
,  S
2
,...,  S
p
  –    100  hPa 
hündürlüyə malik hər bir elementar hissənin sahəsidir. 
     Dayanıqsızlıq  enerjisinin  işarəsindən  asılı  olaraq  üç  hal 
mümkündür. 
     1)  Bütün  səviyyələrdə  hal  əyrisi  temperaturun  şaquli  paylanma 
əyrisindən  sağda  yerləşir.  Bu  zaman,  bu  səviyyələrdə  T
i
  >  T
e   
və 
müvafiq  olaraq
 
E
i
  >  0,  yəni  dayanıqsızlıq  enerjisi  müsbətdir.  Bu 
vəziyyət  atmosferin  aşağı  təbəqələrində  hissəciyin  quru  adiabatik 
qanunla  qalxmasına  (γ  >  γ
a
)  nəzərən  temperaturun  hündürlükdən 
asılı  olaraq  daha  tez  azaldığı  halda  müşahidə  olunur,  yəni 
stratifikasiya  T
e
  dayanıqsızdır.  Daha  yuxarı  hündürlüklərdə  o, 
dayanıqlı  ola  bilər.  Atmosferin  aşağı  təbəqələrində  inversiya 
təbəqəsi  olduqda  hal  əyrisini  inversiya  təbəqəsinin  yuxarı 
sərhəddindən keçirmək olar. 
2) Bütün səviyyələrdə hal əyrisi temperaturun şaquli paylanma 
əyrisindən  sağda  yerləşir  (stratifikasiya  T
e
  dayanıqlıdır).  İstənilən 
səviyyələrdə T
i
 < T
e
  və  E
i
 < 0, dayanıqsızlıq enerjisi mənfidir. 
     3)  Hal  əyrisi  bəzi  səviyyələrdə  şaquli  paylanma  əyrisindən 
sağda, bəzi təbəqələrdə isə solda yerləşir. Dayanıqsızlıq enerjisinin 

---